AFSONAGA AYLANGAN FASONA

“ToG‘lar boshi tumandir…”

Manbalardan bilamizki, hazrat Sohibqironning hayot zayli har qanday afsona chegarasini kengaytirib yuboradigan darajada dolg‘ali kechgan. Saltanatda hayot davom etayapti, hammasi joy-joyiga qo‘yilgan, biron masalada silkinish voqe’ bo‘lmaydi, davlatning rahbari esa poytaxtni tark etgan, bunga uch yil, besh yil, hatto yetti yil bo‘lgan. Bu dilovarning dunyoning qaysi puchmog‘ida ot surib yurgani faqat tor doiradagi a’yonlar (xos kishilar)ga ma’lum, raiyat hatto unutib yuborishga ham ulgurgan. Avom orasida esa bir-biriga zid xabarlar yuradi. Savdo karvonlari qay bir qal’aning fath etilgani yoki qaysidir daryo ustida ko‘prik solingani, changalzordan “ikki o‘q otim kenglikda” yo‘l ochilgani haqida uzuq-yuluq xabarlar keltiradi. Gohida mag‘lubiyat, hatto Temurning halok bo‘lgani to‘g‘risida sovuq gaplar tarqaladi. Qay biriga ishonishingni bilmaysan, faqat muzaffar qo‘shin yeru ko‘kni to‘ldirib poytaxtga qaytganda hammasi pufakdek tarqab ketadi, ko‘ngillarni qo‘rquv tark etib, yorug‘ umid egallaydi. Haqi­qatan, afsonalarga arziydigan hayot!

Ana shunday talotumda rostdan yolg‘onni, afsonadan haqiqatni ajratish oson kechmagani bor gap. Boz ustiga, gapimizning avvalida eslatganimizdek, o‘zgani tan olish oson kechmasligi evazidan qora nuqtalarga urg‘u berilgani, fildan pashsha yasalgani ham bor gap. Bugun turkiy, forsiy, arab, hind, rus tillarida raqam qilingan birlamchi manbalarning ohangiga quloq tutsangiz, ularda turli kayfiyatlar qorishib ketganini sezish qiyin emas. Temurbek goh el-elatlarga tinchlik hadya etgan olampanoh, ba’zan shafqtsiz va yovuz, gohida buyuk islohotchi va davlat arbobi, qo‘yingki, qancha bo‘yoq bo‘lsa, hammasi chaplangan va quyuq chaplangan. Balki jahon tarixida bunday ziddiyatlarga boy boshqa shaxsni uchratib bo‘lmas. Xo‘sh, shunday sharoitda Sohibqironning haqiqiy qiyofasini tanib olish uchun nima qilish kerak? Buning yagona yo‘li: oxirgi xulosani chiqarishga shoshilmay, kitob­larni o‘qish lozim. Shunda bir necha manbani taqqoslab, yagona to‘xtamga kelish oson bo‘ladi. Mana, yigirma besh yildan oshdi, bir ma’rifatli odam sifatida shu mavzu bilan qiziqaman. Qisqa xulosam shuki, Sohibqiron bobomizning faoliyati bizni xijolatga solib qo‘ymaydi, aksincha, g‘ururimizni yuksaltiradi, jahonda bo‘y-bastimizni ko‘z-ko‘z qiladi. Amir Temur millatimizning haqi­qiy iftixoridir.

 Tirik kutubxonalar

 Tarixiy voqealardan shohidlik beruvchi fasonalar yillar zulmatini yorib, turli yo‘llar bilan keyingi davrlarga yetib kelgan. Agar kitob nashr etish, kommunikatsiya vositalarining ahvoli, umuman, axborotning tarqalish tadrijini ko‘z oldimizga keltirsak, o‘sha davrlarda ro‘y berayotgan voqelikdan xabar topish qanday kechganini tasavvur etish qiyin emas. Tamaddun ancha yuksalgan XX asrda Birinchi jahon urushining boshlangani haqidagi xabar O‘rta Osiyoga qariyb bir yildan keyin yetib kelgan ekan. Endi boshqa bir manzarani ko‘z oldimizga keltiraylik. Olaylik, bobokalonimiz tarixidan batafsil bahs etuvchi “Zafarnoma” singari asarlar bir yoki ikki nusxa ko‘chirilgan bo‘lsa, ularning ulkan hududda tarqalishi, “kitobxonlar”ga yetib borish jarayoni xayolga ham sig‘maydigan fantastik hol. Shunday sharoitda xabardorlik haqida qanday gap bo‘lishi mumkin? “Zafarnoma”ni ko‘rish, uning muallifi bilan kitobxonlar konferentsiyasi o‘tkazish emas, shunday kitob yaratilgani haqidagi xabarni eshitish ham yuqori ma’rifatlilik belgisi hisoblangan. Demak, “eshitma quloq”, yana ham aniq qilib aytganda, “mish-mish”lar asosida yaratilgan kitoblarda (ularni “xalq kitoblari” deb atash urfga kirgan) ilmiylik emas, xolislikni ta’minlash ham mushkul bo‘lgan, balki umuman mumkin bo‘lmagan. Bu ob’ektiv hol. Shuning uchun “Temurnoma” shaklidagi kitoblarga ilm ko‘zi bilan emas, shunchaki qissaxon, roviy, fasonachi nazaridan turib baho berish lozim. Baxshilar, sannochlar, dostonchilar ularni aytib yurishgan, keyinchalik qog‘ozga tushirib, kitob tartib berish ham yuzaga kelgan.

Ana shu jarayon “xalq tarixchilari”ni tarbiyalagan. 1991 yil avgust oyida “Amir Temur o‘tgan yillar bo‘ylab” yoshlar yurishi qatnashchilari Buxoro shahrida ana shunday xalq tarixchilaridan biri bilan tanishganmiz, u bilan hamsuhbat bo‘lganmiz. Zamona zayli bilan “Sergey Sergeevich” bo‘lib qolgan Saidbahrom Salimov shiringuftor, yoqimtoy odam, azim Buxoro haqida to‘xtamay soatlab gapirishi mumkin edi. Uning nutqi qiziq-qiziq dalillarga boy, jozibali, odatda, og‘izdan-og‘izga ko‘chib yuradigan, ammo tarixiy mazmunga xizmat qiluvchi oldi-qochdilar bilan bezangan edi. Umuman, Buxoroda bunday ma’rifatli zotlar ko‘p ekani ma’lum bo‘ldi. Ular aksariyat Labi hovuz atrofida tanda qo‘yib, mahzun tutlarga termulgancha moziy asrorlarini mushohada qilishar, qiziquvchilarga boy o‘tmishning sir-asrorlaridan maroq bilan so‘zlab berishar ekan. O‘sha zamonlar yo‘rig‘idan kelib chiqib, xalq tarixchilari juda qadrlangan, ularning suhbatiga intilganlar. Bu borada shuhrat topgan biror tarixchi vafot etsa, “Katta bir kutubxona yonib ketdi” deb qayg‘urishar ekan. Xalq tarixchilari hamma millatlarda bor, hatto ularning xalqaro tashkiloti ham mavjud.

Albatta, xalq tarixchilarining ijodi ham to‘qimalardan xoli bo‘lmagan, ular ko‘proq qiziqarli, eshitimli bo‘lish uchun o‘zlaridan bichib-to‘qib qo‘shaverganlar. Shu jihatdan ularni qadimgi Yunonistondagi rapsodlarga qiyoslash mumkin. Muhim voqealar haqida garchi aidlar xabar tarqatsalar-da, so‘zamollikda chechan bo‘lgan rapsodlar xalq o‘rtasida taniqli sanalgan. Ular yurtni kezib, tarixiy voqealarni kuylab yurishgan. Keyinchalik turli ohanglar, cholg‘u asboblari qo‘shilgan va yillar o‘tgani sayin shu asosda alohida san’at turi shakllangan. Bugun dastlabki manba sanalgan, ancha kamsuqum bo‘lgan aidlarni ko‘pchilik bilmaydi, rapsodlar esa madaniyat unsuri sifatida odamzod xotirasida qoldi, hatto ularning sharafiga alohida musiqali janr — rapsodiya paydo bo‘ldi. Demak, xabarlarning tarqalish ko‘lami ularning rostligiga emas, ko‘proq qiziqarli bo‘lishiga bog‘liq ekan. Azaldan bu yozilmagan qoidani “Temurnoma” tuzuvchilar ham yaxshi bilgan va bu yo‘nalishdagi asarlar yuzaga kelishida tarixiy haqiqat emas, oldi-qochdi syujetlar ustuvorlik qilgan. Masalan, 1990 yil nashr etilgan Salohiddin Toshkandiyning “Amir Temur jangnomasi” kitobida tarixiy unsur sifatida uch-to‘rt shaxs nomi bor, xolos. Qolgani muallifning to‘qimasi. Kitob manba bo‘la olmaydi, faqat o‘sha davr ruhini his etishda asqotishi mumkin.

 Rostning toshi oG‘ir, yolG‘onning ta’mi shirin

Masalaning mohiyatini ana shu ibora aniq ifodalaydi. Qolaversa, xalqda “Rost chorig‘ini kiyguncha yolg‘on dunyoni bir aylanib keladi” degan gap ham bor. Qiziq bir dalil: odam zoti rostlikdan, haqiqatdan ko‘ra yolg‘onga, uydirmaga o‘ch bo‘ladi. Bu hol inson tabiatidagi salbiy holatlarga xayrixohlik bilan hamohang: qancha taqiqlamang, chekishadi, ichishadi. Ruhiyatshunoslarning izohicha, ezgu amallarni qabul qilish uchun odam ma’lum tayyorgarlikka ega bo‘lishi, ya’ni kuch sarflashi lozim ekan. Salbiy omillar esa, aksincha, kishiga huzur bag‘ishlar, uning olamiga yoqimli tarzda kirib olar ekan. Jarayonning takrorlanishini qarangki, mustaqil yurtimizda tariximizga, jumladan, Amir Temur faoliyatiga doir turli yo‘nalishdagi asarlar yaratildi, ularning odamlarimiz o‘rtasida tarqalish manzarasini kuzatsangiz, aksariyat, oldi-qochdi voqealar aks etgan, haqiqiy tarixga daxldorligi kam kitoblar yaxshi qabul qilinmoqda. Shu kayfiyatni sezishganmi, ba’zilar shunaqa kitoblarni “yasashayapti”. Masalan, Marsel Brion degan muallifning frantsuz tilida shu hajmdagi “Men — jahongir sohibqiron Amir Temur” degan kitobi yo‘q. Tarjimonlar buni qaerdan ijod qilishdi — o‘zlariga ayon. E.V.Rtveladze, A.X.Saidovning “Amir Temur jahon tarixi ko‘zgusida” katalogida (1999) M.Brionning 1963 yilda Parijda “Tamerlan” degan ikki nashrni amalga oshirgani qayd etiladi. Ularning biri tarjimai holga doir qaydlar (chog‘roq risola bo‘lsa kerak), ikkinchisi 382 betdan iborat bo‘lib, unda so‘zboshi, Ibn Arabshoh, Ibn Xaldun, Yazdiy, Klavixo asarlaridan parchalar kiritilgan. Brionning o‘zbek tilida nashr etilgan o‘zi bilmagan kitobi ma’lum davralarda mash­hur bo‘lib ketishidan tash­qari, “Yolg‘on yolg‘onni tug‘diradi” aqidasiga amal qilib, yangi yolg‘onlarga doya bo‘lmoqda. Internet xabarlarida Ne’matjon Akbarov boshqa bir tashabbuskor qalamkash Brion asaridan sahifama-sahifa, faqat so‘zlovchining shaxsini o‘zgartirib ko‘chirganini taassuf bilan ta’kidlaydi.

O‘zi, albatta, buni biz yaxshilikka yo‘yamiz, bobokalonimiz haqida nimadir o‘qigan kishi birdan qo‘liga qalam olib, yozgisi kelib qoladi. Bu hol qattiq mutaassir bo‘lganlik tufayli o‘z quvonchini o‘zga bilan baham ko‘rish istagidanmi yoki Sohibqironning jozibador shaxsiyatidanmi, har holda bu amalda aslo yomon taraf yo‘q, faqat qo‘lga qalam olishdan oldin manbalar bilan chuqur tanishishga kirishilsa, hech qursa, keyingi yillarda o‘zbek tilida yaratilgan kitoblar bir qur nazardan o‘tkazilsa, ko‘p muammolar birinchi qadamdanoq bartaraf bo‘lardi. Axir, o‘qimasdan kitob yozib bo‘ladimi?

Ochig‘i, bu jarayon dunyo miqyo­sida qizg‘in davom etayapti. Yangidan nashr etilayotgan kitoblar bilan imkon darajasida tanishib, ikki holatga guvoh bo‘lish mumkin. Birinchidan, afkor ommaning Sohibqiron Amir Temur shaxsiyatiga munosabati keskin o‘zgardi, o‘zgarganda ham yaxshi tomonga o‘zgardi. Endi turli siyosiy maqsadlardan kelib chiqib emas, sof insoniy yondashuv asosida ilmiy-qiyosiy baho berishga kirishildi. Ikkinchi jihat esa baribir hozir ham allaqachon ilmiy istifoda etilgan ma’lumotlar har xil usulda “aylantirilmoqda”, ya’ni yangi dalillar, talqinlar kam. Bu kamchilikni esa biz, hazrat Sohibqironning sharafli nasllari to‘ldirishimiz shart. Negaki, avvalo, bu bizning zimmamizdagi qarzimiz, ikkinchidan esa Sohib­qiron faoliyatini milliy, ma’naviy, ruhiy, tarixiy jihatdan shu zaminda kamolga yetgan va tarbiyalangan kishigina to‘la his qiladi va mazkur sharafnomani sharh etishni mukammal ado eta oladi.

Ilmiy davralarda “Sohib­qironning betimsol shaxsiyati ma’lum, endi bu mavzuda qalam tebratgan kishi o‘zi haqda xabar beradi” degan aqida shakllangan. Shuningdek, bu shonli tarixning chinakam qiyofasini tushunib olish uchun ham ancha baland didli kitobxon bo‘lish talab etilmoqda. Har holda, somon uyumi ichiga tushib, yashiringan ignani topish oson bo‘lmaganidek, yetti asrki insoniyatni hayratga solib kelayotgan nurafshon tarixni tushunib yetishning ham o‘z mashaqqatlari bor.

 Hakim SATTORIY

Янгиликларни дўстларингизга улашинг

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

fourteen − fourteen =