Suv parisi

Termiz — Toshkent traktining, Boysun tumani chegarasiga yetmay, g'arb tomonida bir mashina sig'adigan tosh yo'l Ko'hitang tog' etaklariga qarab ketadi. U archazorlar orasidagi Xo'ja Anqo qishlog'iga olib boradi.

Aytish joizki, mazkur hikoya maqsadi —qishloq tarixini yoritish emas. Ammo mavjud manbalarga tayanib anqo so'zining lug'aviy ma'nosini izohlasak, foydadan xoli bo'lmaydi.

Bu so'z asli hech qaerda yo'q narsani bildirar ekan: “Anqo (…qush; samandar). Oti bor, o'zi yo'q afsonaviy qush. (Go'yo avfsonaviy Qof tog'ida qushlarning podshohi bo'lib yashar emish” (O'zbek tilining izohli lug'ati. – 5-j. 1-j. 89-b.). Tilimizda “anqoning urug'i” degan ibora bor. Nimadir mutlaqo topilmay qolsa ishlatiladi. Bunday narsalar esa hayotda kam emas. Alalxusus, noyob yoki kamyob xislatlarga ega bo'lgan Xo'jaga Anqo nisbati berilgan bo'lishi kerak. Qishloq nomi ham shundan. Xo'ja deb ilgari bizda “ma'lum imtiyozga ega bo'lgan oqsuyaklar va ularning avlodlari”ni atashgan (o'sha manba: 435-bet).

Gazeta uslubi bilan aytganda, Xo'ja Anqo viloyatning eng so'lim go'shalaridan biri. Shu yerlik bir mashhur professor ancha yillar burun o'z qishlog'ida xalq pedagogikasi mavzusiga bag'ishlangan ilmiy anjuman o'tkazgani, unda Amerika, Afrika, qo'shni Avg'onistondan ham olimlar ishtirok etgani esimda. O'shanda bu qishloq manzaralarini ilk bor ko'rgandim.  Anjumandan keyin xuddi shu mavzuda gazetada maqola chiqargandim. Muharririmiz maqolam mushtariylarga yoqqani, ayniqsa, siyosatdonlarga ko'p ma'qul kelgani haqida gapirgandi.

Keyinroq gazetamiz muharriri tashabbus ko'rsatib, jamoani mana shu Xo'ja Anqoga avtobusda sayohatga olib keldi. (U har yili bir marotaba jamoani xuddi shunday tabiat bag'rida hordiq chiqarishini uyushtirardi, rahmatlik). Men ikki nafar maktab o'quvchisi — o'g'illarimni ham ergashtirgandim. Boshqalar ham bolalari bilan avtobusga chiqishdi.

Kechgacha Xo'ja Anqogo yetib keldik. Jannatmakon oromgoh binosining alohida-alohida xonalarida dam oldik. Quyosh bu yerda barvaqt chiqar ekan. Beg'ubor moviy ko'kda saharxez qushlar — burgut, qiyg'ir, zog'cha va yana turli-tuman mayna-yu chumchuqlar — charx urar, quyoshning zarrin nurlarida ularning qanotlari kumush, oltin tus olib tovlanardi. Archazorlardan kakliklarning “kakva-kakva”lab sayrashi ko'ngilni yayratadi. Bunday toza, yoqimli bo'ja hidiga to'yingan havodan har kuni nafas oladigan kishilar — baxti chopgan odamlar. Shuning uchun ham, aytishlaricha, bu yerliklarning o'rtacha yoshi – 80-90ga borar ekan. Xuddi Yaponiyadagiday.

Ertasi nonushtadan so'ng har kim ko'ngliga yaqin kishilari, bolalari bilan tog' etaklariga tarqalib ketishdi. Yoshlar goh juft-juft, goh guruh-guruh bo'lib tizzaga uradigan ko'm-ko'k shudringli o'tloqlar oralab, kiyimlariga kelin tili o'tlari qapishib, xushbo'y archazorlarga kirib, ko'zdan g'oyib bo'lishdi. “Hamma tushgacha lagerga qaytib kelishi kerak”,  ogohlantirdi muharrirning xo'jalik ishlari bo'ycha basavlat, qorindor muovini.

Bolaligim tog'larda o'tgan. Archazorlarni ko'rsam, ko'nglim yayraydi. Tog' so'qmoqlarida chopib-chopib yurishni yaxshi ko'rardim. Sarin, musaffo havolardan to'yib-to'yib nafas olishga nima yetsin?!

Biz ham o'g'illarim bilan qishloqdan daraning boshiga, tog' sari eltadigan so'qmoqqa tushdik. Yon-atrofda daraxtlar, butalar yam-yashil bo'lib tabiatni bezab turardi. “Mana bu irg'ay, bunisi na'matak, mana bu zarang, bu buta esa qizilcha, yo'lga yaqin, tikanlari kiyimga yopishmoq uchun uzalayotganlari — chaqirtikanak, bu yovvoyi bodom, hov anavi tova toshlar ustida shox tashlab o'sgan, tanalari odam soniday keladigan tanga bargli daraxtlarning nomini pista deydilar. Mevasi ming bir dardga davo. Toqqa qarab tizilib ketgan baland — past, hidi eng xushbo'y atirlardan ham yoqimli daraxtlarning nomini bilasizlar-a”. “Bilamiz, bilamiz. Bu — archa, archa–archajon”. O'g'illarim qo'llarini archa barglariga uzatishadi, ignachalaridan olib, dimog'lariga tutadi — hidlaydi. “Maza, — deydi kichigi, — tog' archasining hidi boshqacha bo'larkan-a, dada”.

Yurganimiz sari qarshimizdagi tog' balandlashib borar, yonbag'irlaridagi archazorlar cheksizdek tuyulardi. O'tloqlarda xuddi ertaklardagidek bil­qillab semirgan to'da-to'da qo'y-yu echkilar, qo'zi-yu uloqlar o'tlab yurishipti. “Ketaversangiz, tog'dan oshib, qadim odamlar makoniga yetib borasiz, — deydi eshagiga quruq o'tin ortib, so'qmoqdan enib kelayotgan kishi, — ehtiyot bo'ling, yuqoridagi yo'llar rezli, bolalar charchab qoladi”. “Zarautsoyga bormoqchi emasmiz. Faqat Xo'ja Anqo chashmasini ko'rsak bo'ldi”, deyman unga. “Oz qoldi. Yana sal yursalaringiz, ro'parangizdan chiqadi”.

Haqiqatanam biroz yuqori ko'tarilgach, manzilga yetib keldik: uch-to'rt majnuntol bir-biriga qo'shilib o'sgan. Qamchi-qamchi shoxlari xuddi chiroyli ayol sochlaridek atrofiga qayrilib yayralgan, boshqalariga nisbatan kattaroq tuyulgan majnuntol yonidan bir ariq suv jo'shib, kilkillab chiqib, ming, balki million yillardan buyon pastdagi soyga qarab sharqirab, sharillab oqib yotibdi. Boshqa bir majnuntolning tagidan chiqqan kichikroq jilg'a unga borib qo'shiladi.

Soyning narigi beti xamlik, o'tloqzor. Yon tomonlarida bo'ylari osmonga cho'zilib ketgan tig'iz archalar. Xamlik — adir etagida qandaydir qoramtir toshlar — to'da-to'da shlaklar ko'zga tashlanadi. O'sha ilmiy anjumanda mahalliy tarixchilardan biri qadimda Chinmochindan kelganlar bu tog'larda temir rudasini qazib olgani va qayta ishlab, otu tuyalarga ortib olib ketgani haqida ma'ruza qilgandi. Bunday qirralari o'tkir, kuydirilgan tosh-chiqindilarni men Hisor tog' tizmalarining boshqa hududlarida ham ko'rgan edim.

Chashmaga yetganimizda, majnuntollar yaqinida ikkita “Jiguli”ga ko'zim tushib hayron bo'ldim. Bu mashinalar qaerdan kelib qoldi ekan? Yo osmondan tushdimi? Qishloqdan bu yergacha moshin yo'l bo'lmasa… Balki mening ko'zimga shunday ko'rinayotgandir, gallyutsinatsiya deganday. “Ana u turgan narsa mashinalarmi yo mening ko'zimga ko'rinayaptimi?” so'radim o'g'illarimdan. “Jiguli”lar, dada. Yap-yangi”, dedi kattasi. Men diqqat bilan yon-atrofni kuzata boshladim. Qarshimizda tog' bog'rini kesib “Termiz — Toshkent” trakti tomondan Xo'ja Anqo chashmasigacha shag'al yotqizilgan moshin yo'l cho'zilib yotardi.(Ehtimol, bu yo'lni geologlar qurgandir). Chashma bo'yiga bizdan oldinroq yetib kelgan o'zimizning “sayyoh”lar mazza qilib suv ichishar, xuddi bolakaylardek bir-biriga muzday suv sepishar, zavqi toshib goh hech qanday ma'noga ega bo'lmagan tovushlar bilan chinqirishardi.

Ulardan pastroqda, sharqirab, shovullab soyga otilayotgan ariq bo'yida bir majnuntol tagidagi salqin supada ikki ayol va ikki erkak to'shaklar ustida, to'kin-sochin dasturxon atrofida dam olishardi. Sal nariroqda, jilg'a yoqasida ikki nafar bo'y yetgan, yuzlari qizil olmadek qizlar gurunglashib o'tirar, ulardan birining boshi, iyagi, qo'llari allanechuk harakatlanardi. Avvaliga bu qiz sho'x, o'zi biror film qahramoniga taqlid qilib, uning harakatlarini yonidagi opasigami — dugonasigami tasvirlab beryapti, deb o'yladim. Ammo u bir zum to'xtagach, yana tanasining boshqa a'zolari — qoshlari, lablari, ko'lari ham uchar, har tomonga qarab harakat qilardi. So'ng u cho'nqayib o'tirgan joyidan turdi-da, bir-ikki qadam bosdi.. Harakatlari xuddi beshiktervatarning tebranishiga o'xshardi: gavdasi oldga, orqaga borib kelardi. Tushunarli. Nogiron tug'ilgan farzand. Yonidagi opasi bo'lsa kerak, deb o'yladim. (Ammo ular bir-biriga mutlaqo o'xshamasdi).

Tabiat-da! Allohning o'zi asrasin.

O'g'illarim ko'k toshlarga urilib, ko'pik sachratib oqayotgan chashma suvlariga yuzlarini yuvib, undan hovuchlarini to'ldirib-to'ldirib ichishar, zavqlanishardi: “Yaxshi qilgan ekanman birga olib kelib!” deb o'yladim. Men ham qo'llarimni zilol suvga botirib, hovuchlab ichdim. Yaxday suv tishlarimni zirqiratib yubordi.

Majnuntol ostida, supada o'tirganlar meni dasturxonga taklif qildi. Men: “Yo'g'-e, o'zlaring bemalol o'tiravering­lar”, dedim. Ular qo'yishmaydi. Suxani sinmasin deb, yonlariga borib omonat o'tiraman. Dasturxonda tandirkabob, meva-cheva, “Beliy aist” (“Oq laylak”) konyagi, shokoladlar…

Qizlar o'g'lim bilan gurunglashadi:

— Otangizmi? — so'raydi opasi.

— Ha.

— Oilada necha kishisizlar?

— Ko'pchilikmiz. Ikki qiz, to'rt o'g'il. — javob beradi katta o'g'lim.

— Akalaringiz maktabni bitirganmi?

— Ha, ular o'qishadi. Ikkovi ham student.

— Termiz universitetidami?

— Yo'q. Toshkentda.

Endi so'rash navbati o'g'limga keldi:

— Sizlar ham Termizdanmi?

— Termizdan, — deydi savol bergan qiz.

— O'tirganlar ota-onalaring­mi?

— Yo'q. Oyimlarning yaqin do'stlari?

— Otalaring kelmadimi? —so'raydi hayron bo'lib o'g'lim. Bola-da.

— Otamiz yo'q. Bor edi. Uyi­mizga kelmay qo'ydi. Necha yil bo'ldi, ko'rinmaydi. Onamdan so'rasak, “o'lib ketgan” deydi. — Qizning ko'zlarida yosh qal­qiydi.

— Xa-a, — deydi o'g'lim g'amgin, — yomon bo'pti.

Men bolalarga yaqinroq bo'lganim tufayli gaplarini ariq shovqinida elas-elas il­g'ab olardim.

Supadagi yigitlarning biri chorpahil, basavlat, qorachadan kelgan, peshonasi keng, lablari habash lablariday qalin, boshyalang, chorzonu qurib o'tiribdi. Ikkinchisi qotmaroq, bo'yi ham sal pastroq tuyuldi menga. U yonidagi mallasoch suv parisidek ayolga suyanib, sigareta chekardi. Oldida bir quti “Palmal», yonida gugurti bilan. «Suv parisi» malla, qalin sochlarini yelkasiga yoyib tashlagan, quloqlarida yarim oyni eslatuvchi zirak yaraqlaydi. Bo'ynidagi har biri boshbarmoqday keladigan tilla munchoqlar tizilgan zanjir yarmi ochiq qordek siynalari orasigacha tushgan. Silliq yuzlari, yonoqlari ko'pchib, lablari olxo'riday bo'rtib turibdi. Nafis, shaffof kiyimlaridan bo'yni, ko'kraklari shundaygina o'zini ko'z-ko'z qiladi: “Mana men, qara, maftun bo'l!” — deganday.

Ikkinchisi o'zimizning bug'doyrang zotdan. Qo'ng'ir, jingalak sochlari qulog'u bo'yinlarini berkitib olgan. Bilaklarida otning taqasiday oltin bilakuzuk. U ham “suv parisi”dan qolishmay bezangan.

Ayollarga shampan, o'zlariga konyakdan quyishadi. Menga ham uzatishadi. “Yo'q” desam, ularning ko'ngli qoladi. Piyolani olaman. Mallasochning oshig'i, shirakayf yigit bir qo'lida tutayotgan sigareta, bir qo'lida piyola bilan so'z aytadi: “Alloh bergan har bir kunimizdan ba­h­ramand bo'laylik, rohatlanaylik, chunki uni hayotda hech kim qayta bermaydi. Bizga olam tinch bo'lib, do'stlar salomat bo'lsa bas”, degan ekan bir shoir. Oldik aka, sog' bo'laylik”. U piyolani oxirigacha sip­qoradi. Men bir qultum olaman-da, idishni dasturxonga qo'yaman. “Passivsiz-ku, aka mana shu dilbar tabiat bag'rida maishat qilmaysizmi?” kuladi ikkovi shokoladlardan olib. Men ariq bo'yida gurunglashib o'tirgan bolakaylarga ishora qilaman: “Bular oldida, Xudo ko'rsatmasin, mast bo'lib qolsam…” “Bezovta bo'lmang, — deydi tost aytgani, — o'zimiz mashinada uyingizgacha oborib qo'yamiz”. “Ulfat yigitlar ekan-ku bular”, deb o'ylayman.

Hamkasblarim archazorlar orasidan chiqib kelishadi. Buloq suvlaridan yana qonib-qonib ichishadi, yuzlarini yuvib yaxlatadi, yana bir-biriga hazil-huzul qilib suv sepishadi, qiy-chuv qilishadi, ayniqsa, shu yil o'qishni bitirib, ishga kelganlar, kompyuterchi, kotiba yoshlar. Ulardan yoshi sal kattarog'i: “Bas qilinglar, bu yerdan yetib borgunimizcha tush bo'lib qoladi. Shefdan gap eshitmaylik!”. Shundan so'ng turnaqator tizilib kelgan yo'llaridan bolalar oromgohi tomon ena boshlaydilar. “Aka, siz ham kechikmang, palov tugab qoladi”,  deydi boyagi yoshlarni yo'lga sol­gan hamkasbim kulib. — “Xo'p”, deyman-da, joyimdan qo'zg'alaman. “Yana bir qo'l olaylik, keyin sizga ruxsat”, iltimos qilishdi tasodifiy ulfatlarim. Ko'nglim bo'sh bo'lmaylar ketsin-a! Qayta joyimga o'tiraman.. “Dada, ketdik!”  deydi katta o'g'lim, qaytib o'tirganim unga yoqmay. Ulfatlar ayol-erkak jam bo'lib, yaxshi tilaklar bilan piyolalarini bo'shatdilar.

— Rahmat e'tiborlaring uchun, — deyman qo'limni ko'ksimga qo'yib. Endi men turay.

— Hozir biz ham turamiz… Xonimlar bilan huv anavi qalin archazorlarni aylanib kelamiz. Qizaloqlar shu yerda, tol soyasida o'tirishadi. Palatka (chodir) obkeganmiz. Yoqsa, bu kecha shu yerda, supa ustida tunashimiz ham mumkin. Tarixda qoladigan sayohat bo'ladi-da, aka!

— Mayli, dam olishlaring ko'ngildagiday o'tsin, — deyman, — sog' bo'linglar…

Men ham jo'shib oqayotgan ariqdan o'tib, o'g'illarim bilan oromgoh tomon jo'nayman. Ketarkanman, burilib tasodifiy ulfatlarimga qo'l silkiyman. Qizlar ham jilg'a bo'yidan turishadi-da, dasturxon atrofiga kelib o'tirishadi. Boshi goh oldin, goh orqaga borib kelayotgan, nogiron deymizmi, qizaloq qo'liga dasturxondan yegulik olib og'ziga yaqinlashtiradi. Qo'llari qaltiraydi, og'ziga qo'li yetay-etay deganda, boshi yo o'ngga, yo chapga burilib ketadi. Oxiri qo'lidagi yegulikni og'ziga solib, bir amallab chaynay boshlaydi.

Opasi unga g'amgin qaraydi: nima qilmasin, singlisiga yordam bera olmasligi, dardiga davo bo'lolmasligidan iztirob chekadi, xo'rsinadi. Suv parisidek go'zal onasining mallarang sochlarida majnuntol barglari orasidan sochilgan quyosh tangachalari jilolanadi, shirakayf ko'zlarida esa hech qanday tashvish sezilmaydi, xotirjam. Uning uchun bu olamda shu ondagi kayfu safodan bo'lak o'ylashga arziydigan hech narsa yo'qday: “Quying, yana bittadan olaylik, keyin archazor tomon ketamiz”, deydi nozlanib va piyolani unga suyanib o'tirgan oshig'iga uzatadi.

Men so'nggi bor majnuntol tomon qarayman: katta qizi onasiga nimadir deyatganday ko'rinadi. Ammo nima deganini ilg'ay olmayman. Ariq shovqini ham bizdan uzoqlashib boradi, oxiri eshitilmay qoladi…

Bozor Ilyos al-amin.