So'zning ingrashini kim eshityapti?

Ona tilimiz — milliy ma'naviyatimizning bitmas-tuganmas bulog'idir. Shunday ekan, unga munosib hurmat va ehtirom ko'rsatish barchamizning nafaqat vazifamiz, balki muqaddas insoniy burchimizdir.

Shavkat Mirziyoyev

Mamlakatimiz Prezidentining o'zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o'ttiz yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi nutqini “oynai jahon” orqali hayajon bilan tingladim. Yurtboshimiz tomonidan aytilgan ona tilimizni e'zozlash, har bir yurtdoshimiz davlat tiliga bo'lgan e'tiborni mustaqillikka bo'lgan e'tibor deb, tilga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz joizligi xususidagi yurakka yetib boradigan haqchil so'zlar har bir insonni, ayniqsa, har bir yosh tengdoshlarimni chuqur o'ylashga, mushohada qilishga chorlashi joiz deb hisoblayman.

Chunki, ma'naviyatimizning bosh manbai, sarchashmasi bo'lgan ona tilimizga munosabatni endi o'zgartirmasak, kechirimli bo'lmaydi.

Ana shu yo'lda Prezidentimizning “O'zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi shu yil 21 oktyabrdagi (qarang, Ona tilimiz bayrami kuni!) Farmoni esa endilikda vazifasi, kasbi-koridan qat'i nazar har bir yurtdoshimizdan yuksak mas'uliyat, javobgarlik, e'tibor va jonkuyarlikni taqozo etadi.

Zero,  azaldan odamlar yaratgan ezgu so'zlar, hikmatlar zamonlar osha tildan-tilga o'tdi, sayqal topdi, abadiyat kasb etdi. Til — har bir xalqning o'zligi, ramzi, so'z esa xalq dilining adog'siz xazinasidir. Ma'lum bir millatga xos bo'lgan ertak, afsona o'sha millat dahosi, milliy qiyofasi, ruhiyati haqida xabar beradi.

Hayotda har bir inson biror-bir yutuqqa erishishni, jamiyatda o'z o'rnini topishni, ona yurti taraqqiyoti uchun kerakli inson bo'lishni xohlaydi va shu maqsadda olg'a qarab intiladi. Ana shu istaklarni amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, uning bilimi, harakati, qilayotgan mehnatlari bilan birga uning muomalasi, so'zlashuv madaniyati ham muhim omil bo'lib xizmat qiladi.

Aytishadi-ku, “Shirinso'z — jon ozig'i” deb, qay bir ishga qo'l urmaylik agar, biz shirinso'z, dilkash va muomalali bo'lsak, boshlagan ishimiz tez va oson natija beradi. Ko'pincha, bobo va buvilarimiz bilan suhbatlashganimizda ularning gaplarini tez il­g'ab olamiz, o'z-o'zidan xotiramizda ham uzoq vaqtgacha muhrlanib qoladi. Buning asosiy sabablaridan biri ularning so'z qo'llash san'atidir. Har bir so'z aniq maqsadga, tar­biyaga qaratilgan. Qay bir so'zdan qanday vaziyatda, qay holda foydalanishni ular yaxshi bilishadi. Men ham bobom va buvim bilan ko'p suhbatlashganim uchunmi yoki ustozlarimning bergan bilimlari natijasidami ko'pincha ko'cha-ko'yda yurganimda, odamlar bilan suhbatlashganimda, televizor tomosha qilayotganimda so'zlarni noo'rin, noto'g'ri qo'llanilayotganini ko'rib chidolmay qolaman.

Televizorda chiqayotgan suxandonlarimiz “Yaponiya” so'zini “Yiponiya” ayrim xonandalarimiz qo'shiqlarida “Ona tuproq” so'zini “Una tuprak” deb ruscha talaffuzda, yuzaki bir holatda aytgan hollarda yuragim og'rib ketadi. To'g'ri, xatolar hamma teleradiokanallarda ham uchramaydi. Bu ko'proq xususiy telekanallarga tegishlidir. “Bajonudildan”, “benihoyatda”, “bag'oyatda” singari yasama so'zlar, boshi-oxiri yo'q, kelishik qo'shimchalari aralashib ketgan mantiqsiz gaplar ko'p.

Goho samolyotda uchish oldidan e'lon o'qigan qizning ovozini eshitganda dod deb yuborgingiz keladi. Negaki, ingliz, rus tilidagi nutqi shunday ravon, shunday chiroyli, ammo o'zbekchasini eshitishga uncha-muncha odamning toqati ham, asabi ham chidamaydi. Shu o'rinda beixtiyor atoqli shoirimiz Erkin Vohidovning quyidagi she'ri yodga tushadi:

Parvoz chog'i tayyoraning

dilbar kelini,

Ko'k toqini bizga taxti

Sulaymon qildi.

Lekin e'lon o'qiganda

o'zbek tilini,

Davlat tili bo'lganiga

pushaymon qildi.

Yaqinda, bir ustozimning taklifi bilan Erkin Vohidovning “So'z latofati” nomli kitobini qo'lga oldim. Kitob judayam qiziqarli ekan, uni o'qish jarayonida yana ko'plab so'z qo'llash bilan bog'liq bo'lgan xatolarimizni tushunib yetdim. Qarangki, kundalik hayotimizda uchratadigan oddiygina to'yga chaqirish uchun tayyorlanadigan taklifnomalarga ham xato yozar ekanmiz. “To'yga chorlaganda taklif qilamiz yoki lutfan tashrif buyurishingizni so'raymiz, deyiladi. Bizga birinchi jumla o'ta qisqa ikkinchisi o'ta uzun tuyulib, o'rtachasini tanlaymiz: Lutfan taklif qilamiz! O'zimiz bilmagan holda mehmonni kamsitib, o'z shaxsimizni ulug'laymiz.” (“So'z latofati” kitobidan). Shu bilan birgalikda mana shu kitobda tilimiz bilan bog'liq qisqartmalarga ham alohida e'tibor qaratilgan. “Ko'zing­ni och, oyoq ostingga qara, degan gapni qisqacha qilib, ko'zingga qara, deymiz va qiziqchilarimizga kulgu bo'lamiz. So'zni qisqartirishga juda ustamiz. Muhammad Rahim degan ismni Mamaraim, bu ham uzun tuyulib Maraim deymiz. Yoki xorazmlik Marim deb qo'yamiz. Anjan, Angren, Buvaydi, Rishton, Xo'jalandarbuva… ruyxatni uzoq davom ettirish mumkin. Bu nomlar asl ma'nosini yo'qotib bo'lgan”. Haqiqatan ham o'ylab ko'rsak, iste'molda ko'plab mana shunday asl ma'nosini yo'qotgan so'zlar borligini ko'ramiz. Yoshlar, tengdoshlarimizdan so'rasak, ko'plari asl ma'nosini aytib berolmaydi. Axir, til, so'z insonga faqatgina o'z manfaatlarini qondirish uchungina emas, balki o'zidagi fikr-o'y, tuyg'ularini kelajak avlodga yetkazish uchun ham berilgan-ku!

Shunday ekan, nega uning sof­ligini saqlagan holda qo'llamasligimiz kerak? So'z ham, til ham ajdodlardan avlodlarga o'tib kelayotgan katta merosdir. Meros bo'lganda ham omonat merosdir. So'z, mening nazarimda, tirik jonday, o'z o'rnida qo'llamasak, uning ham joni og'riydi. O'rinsiz qisqartirishlar, tirik kabutarning qanotlari, patlarini yulish bilan barobardir.

Bir kuni internetdan ma'lumot qidirayotib bir maktabning ona tili o'qituvchisi tomonidan yozilgan, “O'zbek tili — millatimizning faxridir” deb nomlangan tadbir ssenariysiga ko'zim tushdi. Unda tilimizning boyligi, jozibasi, nozik va o'ziga xos jihatlari haqida so'z borgan va har doim uni to'g'ri qo'llashimiz, sofligini saqlashimiz kerak degan da'vat bilan tugatilgan. Biroq ssenariyni birinchi varag'iga qarasangiz, katta qilib, “Tabir ssenariysi” deb yozib qo'yilgan so'zga ko'zingiz tushadi. Unda “o' q h g'” xarflari ruscha shriftda shunday “u k x g” tarzida yozilgan. Qator hollarda ayirish — “'” belgisi yumshatish — “” belgisi bilan almashtirib yuborilgan. Buni qarangga, til koidalariga rioya qilish, savodxonlik to'g'risidagi ssenariyda shuncha xato bo'lsa? Buni ko'rib, qanday xulosa chiqarish mumkin?

Ma'rifatparvar adibimiz Abdulla Avloniy: “Har bir millatning dunyoda borligini ko'rsatadigan oyinai hayoti til va adabiyotdir. Milliy tilni yo'qotmoq millatning ruhini yo'qotmoqdir”, deb bejizga aytmagan.

Qarang, bugun dunyoda 5621 ta til mavjud. Eng tashvishlanarlisi, shulardan 1400 ta tilning yo'qolib ketish xavfi bor. Jahondagi mana shu mavjud tillardan faqat qirqtasigina yozma va og'zaki jihatdan mukammal shakllangan hisoblanar ekan. Ularning ichida o'zbek tilining ham borligi, albatta, har birimizga cheksiz faxr va iftixor bag'ishlaydi. Tilimizni hozirdan asrab-avaylamasak, uning qonun-qoidalariga rioya qilmasak, sofligini saqlay olmasak, bora-bora uning qadr-qimmatini yo'qotib qo'yishimiz hech gap emas. Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan o'zbek tili asrlar osha rivojlanib, yanada sayqallanib, yuksak madaniy tilga aylanganligi va o'zining tarixiyligi bilan ham ahamiyatlidir.

So'zlashuv tilimizning bugungi holatiga qarasak, unchalik ham ko'ngildagidek emas. Tilni qo'llash jarayonidagi xatolar haqida gap ketganda yoshlarning o'zaro yozuv or­qali axborot almashish maydoni bo'lgan ijtimoiy tarmoqlardagi g'alizliklarni tilga olmay ilojimiz yo'q. Lekin nafaqat ijtimoiy tarmoqlarda, balki kundalik hayotimizda ham bunday xatolar oshdan chiqqan toshdek tishimizga tegadi. Tilimiz xususida so'zlash, mavjud xatolar haqida bong urish uchun ma'lum sanani kutish, bu kun o'tgach esa xatolarimiz o'z o'rnida davom etishi ko'ngilga g'ashlik soladi. Axir o'zbek tilining sofligi uchun kurashish mavsumiy emas, u faqat ma'lum ziyolilarning ishi emas-ku!

Shunga qaramay, “ko'cha shevasi” efirlarda, qo'shiqlarda, ijtimoiy tarmoqlarda potrab yotibdi. Teleko'rsatuvlar titrlari, internet saytlarida ketayotgan xatolar haqida gapirmasa ham bo'ladi. Texnika taraqqiyoti, tillar orasidagi munosabat yangi-yangi so'zlarni iste'molga kiritdi. Har kuni telefonlarimizga kelayotgan SMS xabarlarini o'qib, undagi xatolarni ko'rib, esing ketay deydi. Ko'cha-ko'yda “Fotogirif hizmati”ga ham, “Ming hil turdagi oboylar”ga ham, “oshhona, dorihona”, “Kalla pochcha”larga ham duch kelasiz.

Ko'pchilik bugungi xato yozishlarga, yozishmalarga ikki yozuvga egaligimizni ro'kach qiladi. Bu bir bahona, xolos. O'rganishni, to'g'ri yozishni istagan odamga imkoniyat juda ko'p. Masalan, bir onaxon nevaralariga dars qildirish uchun lotin yozuvini mukammal o'rganib olibdi. Endi uning nevaralari ikki yozuvda ham to'g'ri yozishadi. Chunki buvijonlarning mehr bilan o'rgatishlarida gap katta. Yana bir ona farzandlari qo'l telefoniga xato xabar yozsa, javob bermasligini ayt­gan ekan. Endi bu farzandlar onasidan javob olish uchun ham to'g'ri yozishga majbur bo'lishadi. Bu ham tarbiyaning bir ko'rinishi. Onasidan to'g'ri yozishni o'zlashtirgan yoshlar o'rtoqlariga ham, boshqalarga ham to'g'ri yozadi, kerak bo'lsa, o'zlariga ergashtiradi. Xuddi shunaqa usullarni barchamiz o'zimizdan boshlasak, til muammosi degan tushuncha paydo bo'lmas edi.

Agar shifokor men tilshunos emasman deb, tadbirkorlarimiz bu mening ishim emas deb, quruvchilarimiz esa bunga bosh qotirishga vaqtim yuq, deb, xato yozishga odatlanadigan bo'lsa, u holda kim tilimiz sofligini saqlashga xizmat qiladi? Ma'naviyat sohasida ishlovchi bir ustozimiz, hatto buxgalteriya to'lov qog'ozlarida xatoliklar bo'lsa ham unga imzo qo'ymas, uni darhol to'g'rilashni talab qilar edi. Ana shunday talabchanlik bugun har birimiz uchun kundalik muhim vazifaga aylanishi kerak. Onaga, Ona Vatanga behurmatlik qilgan inson katta gunohkor bo'ladi. Biz Ona tiliga ham ana shunday yuksak hurmat va e'zoz bilan qarashimiz kerak emasmi?

Anora Hojimatova,

O'zbekiston Jahon tillari universitetining xalqaro jurnalistika fakulteti talabasi.