8 000 000 nusxadagi javohirlar

yoki O'zbekiston Milliy kutubxonasi xazinasidan…

E'tirof etish joizki, insoniyat paydo bo'lganidan buyon yaratgan eng noyob boyliklaridan biri, shubhasiz, bu kitobdir. Kitob mutolaa qilish insonning nafaqat fikrini teran, irodasini mustahkam qiladi, balki xotirasini mustahkamlaydi, zakovat baxsh etib, axloqiy, ma'naviy-ruhiy fazilatlarini shakllantiradi. Maqsad sari intilish sifatlarini o'zida boyitishga xizmat qiladi.

Kishida mafkuraviy immunitet, oq-qorani ajrata bilish, dunyoqarash, fikrlash tarzi, voqea-hodisalarga nisbatan nuqtai nazar, hayotiy tamoyillarning shakllanishida, tafakkur jarayonining tarkib topishida kitobxonlikning o'rni beqiyos.

Yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk allomalar, mutafakkirlar shoh saroylarida talabi maqsudlari so'ralganda oltinu kumush, javohirlar o'rniga saroy kutubxonalaridan foydalanishni ixtiyor etganlar. Dunyoni ilm nuri bilan larzaga solgan “Bayt ul-hikma” kutubxonasida ham bizning ajdodlarimiz mutolaa dunyosiga g'arq bo'lib, buyuk kashfiyotlar yaratganlar.

Sakkiz million nusxadan ziyod xazinaga ega Nizomiddin Mir Alisher Navoiy nomi bilan ataladigan O'zbekiston Milliy kutubxonasi bu yil tashkil etilganiga 155 yil bo'ladi. Qariyb bir yarim asrdan ko'proq tarixga ega bo'lgan bu go'sha xalqimizning muqaddas maskaniga aylangani bejiz emas. Negaki, kutubxonaning fondi nafaqat O'zbekistonda, balki Markaziy Osiyo mintaqasida eng yirik nurxonalardan biri. Undagi XIII-XIX asrlarda Movarounnahr, Xuroson, Turkiston zaminida bitilgan qo'lyozma va toshbosmalar, XV-XVIII asrlarda G'arbiy Yevropada chop etilgan nashrlar ilmiy, tarixiy, ma'naviy jihatdan tadqiqotchilar tomonidan e'tirof etilib kelinadi.

Jumladan, X–XI asrlar ilm-faniga ulkan hissa qo'shgan Sharqning buyuk mutafakkiri va qomusshunos olimi, Bag'doddagi “Bayt ul-hikma” (“Donishmandlik uyi”) islom oliy maktabi rahbari, ma'rifatparvar va davlat arbobi, islomshunos, qonunshunos Abulhasan Movardiy (973 – 1058)ning “Al-ahkom as-sultoniyya va-l-valoyot ad-diniyya” (“Sultonlik hukmlari va diniy boshqaruv qoidalari”) asari davlatni boshqarish san'atiga bag'ishlanadi va musulmon siyosiy ta'limoti bo'yicha mumtoz asarlardandir.

Movardiy o'z asarida davlatchilik an'analari, manbalari, ya'ni asoslari, ilk saylov qonunchiligi, davlat rahbari (sulton), vazir va boshqa ma'muriy tizimlar borasida, o'rta asrlar davlatchiligi, hokimiyatdagi vazifalarning bo'linishi, mansabdorlarning siyosiy-huquqiy maqomlari va vakolatlari, burch va majburiyatlari hamda ish yuritish masalalarini qiyosiy-ilmiy jihatdan o'rgangan. Asar o'zining dolzarbligi, ayniqsa, keyingi avlod olimlari ishlab chiqqan huquqiy (fiqh) nazariyalarning kelajakdagi tizimli asosiga poydevor bo'lgani bilan qadrlidir.

Nodir kitoblar orasida ulug' bobomiz Mahmud az-Zamaxshariy (1075–1144) qalamiga mansub bo'lgan, qadimiy ko'p tilli lug'atlaridan biri “Muqaddimat-ul-adab” (“Adabiyotga kirish”) asari ham bor va u hijriy 701 – milodiy 1302 yilda yozilgan. Yana boshqa bir qo'lyozma – “Sharh Mulahhas fil Xayya” esa o'rta asrlarda yashab o'tgan astronom Mahmud Chag'miniyning “Mulahhas fil Xayya” kitobiga Muso bin Mahmud Qozizoda Rumiy tomonidan yozilgan mashhur sharhlardir. Ushbu kitob o'rta asrlar Sharqidagi oliy o'quv yurtlarida astronomiya bo'yicha eng muhim darsliklardan biri bo'lgan. Kitob o'rta asrlardagi Samarqand astronomik maktabining asoschilari tomonidan ham o'rganilgan va astronomiyaga oid boshqa yirik risolalarning yaratilishiga katta ta'sir ko'rsatgan.

Alouddin Abu Bakr al-Axsikatiyning “U'jubat al-fatava” asari X-XIII asrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining hayoti, huquqiy va ijtimoiy sohalardagi munosabatlariga bag'ishlangan. Bu nusxa 591/1195 yilda yozilgan bo'lib, bugungi kunda ushbu qo'lyozma mazkur asarning eng qadimgi nusxasi hisoblanadi. Shuningdek, Abu-l-Fath ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg'inoniyning fiqhga oid mashhur qo'lyozmasi – “Kitab majmu'u muxtarot an-navazil” (“Fiqhiy masalalar majmuasi”) asari ham diqqatga sazovordir. Asarning yozilgan sanasi: 651/1253 yil.

Kutubxonamiz xazinasidagi yana bir nashr,  “Kashf ul-vujux il-g'urri  li ma'ani  nazm id-durr” (“Nazm durdonalari ma'nolarining kashf qilinishi”) qo'lyozmasi bo'lib,  Xoja Muhammad Porsoning  shaxsiy kutubxonasiga oid hisoblanadi. Qo'lyozma XIII asrda ko'chirilgan. Jild foliantining, ya'ni kutubxona manbalarining o'n to'qqiz joyida Xoja Muhammad Porsoning muhri bosilgan. Muqova charmdan ishlangan.

O'rta Osiyo kutubxona madaniyati tarixini  o'rganishda “Muhammad Porso kutubxonasi”ga bo'lgan e'tibor so'nggi yillarda yanada ortib bormoqda, kutubxona sohibining ilmiy qiziqishlari borasidagi muhim ma'lumotlarni o'rganish imkonini bermoqda. Mazkur kutubxonada saqlangan qo'lyozmalarning umumiy alomatlaridan biri unga bosilgan romb shaklidagi muhrlar bo'lib (bir qo'lyozmaga bir necha bor yoki bir qo'lyozmaning har bir varag'ida), ularda “vaqf az kitob Xoja Muhammad Porso” yoki “vaqf in Xoja Porso ibn Mahmud al-Buxoriy” kabi jumlalar XVIII asr oxiri va XIX asr o'rtalari oralig'idagi turli sanalarda bitilgan. Ikkinchi alomati ularning birinchi varag'ida bitilgan arab tilidagi qaydlardir. Umuman olganda, mazkur kutubxonaga tegishli 3 ta qo'lyozma, uning tarkibiga kirgan 7 ta asar Milliy kutubxonamizda saqlanadi.

Tarixchi olim, tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori Komiljon Rahimov Mustamliy Buxoriyning hayoti va faoliyati to'g'risida ilmiy-tadqiqiy ishlarini olib bordi. Mustamliy Buxoriy o'z davrining Qur'on, tafsir, hadis, fiqh, kalom, tasavvuf, falsafa, tarix, til va adabiyot kabi diniy va dunyoviy bilimlarini chuqur o'rgangan. Jumladan, tarixchi Sam'oniy Mustamliyning “fiqh va hadis ahlidan bo'lgani, fiqh asoslarida esa mutakallimlar yo'rig'iga ergashgani”, ya'ni  uning hadis, fiqh va kalom sohalarining bilimdoni bo'lgani to'g'risida eslatib o'tadi. Mustamliy Buxoriyning bizning davrimizgacha yetib kelgan ikkinchi asari forscha-tojikcha “Sharh at-Ta'arruf li-mazhab at-tasavvuf” (“Tasavvuf yo'li bilan tanishuv” asariga sharh”) kitobi bo'lib, uning tasavvuf ilmidagi ustozi Abu Bakr Kalobodiyning arabcha “At-Ta'arruf li-mazhab ahl at-tasavvuf” (“Tasavvuf ahli yo'li bilan tanishuv”) nomli hajman kichik kitobiga sharh sifatida yozilgan.

Xorijiy manbashunoslarning qayd etishlaricha, bugungi kunga qadar dunyoning turli mamlakatlarida “Sharh at-Ta'arruf” asarining 16 ta qo'lyozma nusxasi topilgan bo'lib, ular Pokiston, Turkiya, Eron, Rossiya, Germaniya, Fransiya, Misr va Hindistondagi qo'lyozmalar xazinalarida saqlanmoqda. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot davomida “Sharh at-Ta'arruf”ning O'zbekistonda ham 11 ta qo'lyozma nusxasi mavjudligi aniqlandi. Shunday qilib, bugungi kunda “Sharh at-Ta'arruf” asarining hammasi bo'lib 27 ta qo'lyozma nusxasi mavjudligi ma'lum bo'ldi.

Shulardan bittasi (№PV-16, 1289/1872-73 yil) kutubxonaning Qo'lyozmalar, nodir va alohida qimmatga ega nashrlar fondida saqlanayotganini e'tirof etish lozim.

Fondimizda mashhur Alda Manutsiya bosmaxonasining nashrlari, Daniyaning Elzevirlar kompaniyasi (XVI–XVIII asrlar) tomonidan nashr etilgan kitoblar, shuningdek, 4000 tadan ortiq G'arbiy Yevropa kitoblari mavjud bo'lib, ular G'arbiy Yevropa davlatlari tarixi, adabiyoti va san'atini o'rganish uchun qimmatli manba hisoblanadi.

Bu yerda Markaziy Osiyo haqidagi juda ko'p sonli G'arbiy Yevropa kitoblari mavjud bo'lib, ular o'z vaqtida bizning mintaqamizni va uning tarixini o'rganishga Yevropada katta qiziqish bo'lganligidan dalolat beradi. Ular Parij, London, Berlin va boshqa G'arbiy Yevropa shaharlarida ingliz, fransuz va nemis tillarida nashr etilgan. “Bibliotheque orientale” (“Sharq kutubxonasi” yoki “Sharqiy ensiklopediya”) bizning fondimiz to'plamlarida saqlanayotgan eng qadimiy kitoblardan biridir.

Uni taniqli fransuz sharqshunosi Bartolomey Erbelo tuzib chiqqan. Kitob 1647 yilda Parijda fransuz tilida nashr etilgan. Kitobda Markaziy Osiyo hududlarida yashab ijod qilgan buyuk olimlar, shoirlar va davlat arboblari haqida 100 ga yaqin maqolalar mavjud. Kitobning 661-sahifasida buyuk o'zbek shoiri Alisher Navoiy haqida qisqacha ma'lumotlar keltirilgan. 877-888-sahifalari esa Amir Temur va temuriylarga bag'ishlangan.

Shuningdek, fransuz tilida nashr etilgan va “Histoire de Timur-Bec” (“Temurbek tarixi”) deb nomlangan taniqli o'rta asrlar tarixchisi Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” (“G'alabalar kitobi”) nomli asari ham temuriylar tarixiga bag'ishlangan. Tarjimon – Peti de lya Kur. Kitob 1723 yilda Parijda to'rt jildlik formatda nashr etilgan.

Fransuz tiliga tarjima qilinib nashr etilgan yana bir kitob – buyuk hukmdor Amir Temurning “Institutes political and military…” (“Siyosiy va harbiy tuzuklar…”) nomli asari hisoblanadi. Kitob mayor Devi va arabshunos professor Uayt tomonidan fors va ingliz tillarida nashr ettirilgan va uning hajmi 408 betni tashkil qiladi. Nashrning original nusxasi dastlab turkiy tilda yozilgan mashhur “Temur tuzuklari” asari hisoblanadi. 1610 yilda Yaman podshosining tarjimoni Abutalib Al-Husayn ushbu kitobning avval qirol Ja'far kutubxonasida saqlanganligi va 1610-1612 yillarda u “Tuzuklar”ni fors tiliga tarjima qilganligi haqida yozgan. Keyinchalik, “Tuzuklar” ingliz tiliga ham tarjima qilinadi.

Alisher Navoiy asarlari esa fondning haqiqiy xazinasi sanaladi. Ulardan shoir hayotligi davomida ham, undan keyin ham to XIX asrga qadar turli xil xattotlar tomonidan qayta-qayta nusxa ko'chirilgan. Ushbu qatorda Navoiy ijodining so'nggi yorqin namunasi sanalgan uch qismdan iborat bo'lgan “Mahbub ul-qulub” (“Qalbga mahbub hikmatlar”) asarini keltirish mumkin. Qo'lyozmadan 1239/1824 yillarda xattot Xoliqnazar Xalifa ibn usta Qurbon tomonidan qayta nusxa ko'chirilgan. Shuningdek, “G'aroyib us-sig'ar” (“Bolalik g'aroyibotlari”) lirik she'rlar to'plamini ham alohida eslatib o'tish mumkin.

“Hurriyat” gazetasi tarixidan

“Hurriyat” gazetasi 1917 yil 16 aprel kunidan boshlab nashr qilina boshladi. Gazeta adabiy, iqtisodiy, siyosiy yo'nalishda bo'lib, haftasiga ikki marta chiqib turgan. Turkistondagi jadid matbuotining eng nufuzli, dadil va sermazmun gazetalaridan biri “Hurriyat”dir. “Hurriyat” garchi Turkistonning bir viloyati markazida – Samarqandda chiqsa ham, o'sha paytda o'lkaning markaziy gazetasi mavqeiga erishgan edi. Gazetaning birinchi muharriri Akobir Shohmansurov bo'lib, 9-sonidan 26-sonigacha Mardonqul Shohmuhammadzoda muharrir bo'lgan. “Hurriyat”ning bundan keyingi rahbarligi, asosan, Abdurauf Fitrat zimmasiga tushgan. Ayrim vaqtda Hoji Muin muvaqqat muharrir bo'lib turgan. Jami gazetaning 9 ta soniga uning muvaqqat muharrir sifatida tahririyatga boshchilik qilgani ma'lum.

“Hurriyat”ning asosiy yozuvchilari Mahmudxo'ja Behbudiy, Said Ahmad Vasliy, Said Ahmadxo'ja Siddiqiy, Said Rizo Alizoda va Hoji Muinlar edi. Shuningdek, Cho'lpon, Sadriddin Ayniy, G'ozi Yunus, Ufadan Nushirvon Yavushev, Xayrunnos Aysin, Najib kabi ijodkorlar ham o'z maqolalari bilan qatnashib turardi.

Gazetaning ilk sonida Mardonquli Shohmuhammadzodaning “Ta'mini istiqbol” maqolasi bosilgan. Unda muallif mazkur gazetaning asosiy vazifasi xalqimizning ma'naviy kamoloti, ma'rifati va ilmi rivojiga xizmat qilishdir, degan. Sadriddin Ayniy esa “Tashakkur” maqolasida gazetani inqilobning mevasi sifatida baholaydi.

Gazetaning 1917 yil 13 may sonida Mahmudho'ja Behbudiyning “Muhtaram samarqandiylarg'a xolisona arz” maqolasi bosilgan. Unda muallif “…Ey hazrati ulamo! Ey tujjor, ahli kasaba va ag'niyo! Ey, g'ayratlik yoshlar! Nifoq va bir-biriga dushmanlikni tashlangiz. Xudo haqi, arvohi anbiyo hurmati va bu kunlarda qornini to'yg'azolmayturgon yetim va bevalar haqi biri-biringiz ila ittifoq etub, jamiyatlar barpo qilub, xoliq Xudoning naf'ig'a, din va millat yo'lig'a xizmat etingiz. Millat va xalq sizdan xizmat va yaxshilik talab etadur, nafsoniyat va g'urur emas.

Ey yoshlar! Siz ham bir oz og'ir va xushso'z bo'lingiz. Hurriyatning avvalida xaloyiq sizga inondi, sizg'a o'zini tashladi, ammo sizlar tajribasizlik etib va o'z orangizda ixtilof ko'rsatib, xalqning o'z borangizdagi xushgumonligini, afsuskim, yo'qotdingiz. Mana shul yo'qotganingizni qaytarib topmoqqa harakat, sa'y etingiz. Xalq sizlarg'a mayl qilg'on edi, sizlar, to'g'risi, bajarolmadingiz. Mana shu tajribasizligingizni xotiringizg'a keltirungiz va bul yoshlarg'a darsi ibrat bo'lsun.

Muhtaram yoshlar! Zamon siznikidur, qarilar zamoni o'tkan. Siz kiromga bobasirat bo'lub, o'n daf'a o'lchab, bir daf'a kesingiz. Otashinlik va tezlik ila ish bo'lmas. Al-ajla minash-shayton! (Shoshilgan shaytondandir!) Bu fikrni boshingizdan chiqaringizkim, sizning o'z boshingizg'a taraqqiy qilmog'ingiz mushkuldur. Balki, butun shahringiz va millatingiz ila taraqqiy qilursiz…” deb yoshlarga murojat qiladi.

Xullas, “Hurriyat”ning 1918 yil 30 aprelda chop etilgan 87-soni so'nggisi bo'lgan. Gazeta o'zbek matbuotining yorqin namunasi sifatida tariximiz zarvaraqlaridan mustahkam o'rin olgan.

Umida TEShABOYEVA,

Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston

Milliy kutubxonasi direktori,

tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD).