Вазир Нўширавонга қандай гапни етказган? Ёки Низомий Ганжавий “Хамса”си янги талқинда
Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоби, Беруний номидаги Давлат мукофоти лауреати, филология фанлари доктори, академик Азиз Қаюмовдан замондошлари ва келажак авлод учун жуда улкан илмий ва бадиий маънавий мерос қолди. Олим серқирра ижодкор, меҳнатсевар, меҳрибон ва жуда хайрихоҳ инсон эди. Азиз Қаюмовнинг устозлар йўлини тутиб, уларга монанд ҳаёт қоидаси инсонларга фақат яхшилик қилиш эди.
Мумтоз адабиёт намуналарини чуқур ўрганган олим ушбу асарлар моҳиятини элга етказишда ўзига хос йўл тутади. У одамлар тез тушунадиган, англаб етадиган содда, халқона усул билан қисқа жумлаларда ифода этиш йўлини танлайди. Манбанинг мазмунини ёритар экан, муаллиф бадиий лавҳалардан, лирик чекинишлардан кенг фойдаланади.
Азиз Қаюмов томонидан амалга оширилган Низомий Ганжавийнинг “Хамса”си талқини ҳали ўз ўқувчиларига етиб бормаган янги асардир. Бунда ҳам олим аввалги тадқиқотларини оммага етказишдаги йўлидан боради.
Низомийнинг шоҳ асари бўлмиш “Хамса”си — беш достондан иборат. Аслида ҳам “Хамса” “Бешлик” деганидир. Улар қуйидагилар: “Махзани асрор” (“Сирлар хазинаси”), “Хусрав ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”, “Ҳафт пайкар” (“Етти гўзал”) ва “Искандарнома”.
Энг асосийси, улуғ шоирнинг “Хамса”си кейинги ижод аҳлининг ҳам “Хамса” ёзишларига туртки бўлган. Албатта, “Хамса” узоқ асрлардан бери халқлар ўртасида эзгулик, хайр ва чин инсонийлик ғояларини тарғиб ва ташвиқ этувчи асар сифатида катта ўрин эгаллаб келади.
Азиз Қаюмов “Икки оғиз сўз” деб бошлаган муқаддимасида ушбу асарни ёзишда фойдаланилган манбаларни бирма-бир кўрсатиб ўтади. Илм англанади. Бунинг учун мутафаккирларнинг асарларини чуқур ўрганиш, машаққатлар эвазига хулосалар чиқариш талаб этилади.
Шу ўринда академик олимнинг бадиий маҳорати, асарни жонлантирадиган лирик чекинишларига ҳам баҳо бериб ўтсак. Низомий Ганжавийнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятига изоҳ бергандан сўнг олим лирик чекиниш қилади. Хотира деб номланган бу бўлимда 1948 йилда Тошкентда Низомийнинг туғилганига 800 йил тўлиши кенг нишонланганлиги ёдга олинади.
“Мен — Азиз Қаюмов у вақтда Тошкентдаги Ўрта Осиё давлат университетининг Шарқшунослик факультетида ўқир эдим. Доим адабиётга оид тадбирда иштирок этардим. Шунинг учун буюк Озарбайжон шоири Низомий Ганжавийга бағишланган тадбирларда бўлганман”, деб сўз бошлайди олим. Шундан сўнг бўлиб ўтган тадбирлар, уларда маъруза қилган олимлар ҳақида хотиралар келтирилади. Бу лирик чекиниш асрлар ўтса ҳам буюк мутафаккир шоирнинг аждодлари томонидан эътироф билан эъзоз қилинаётганига ишорадир.
“Низомий Ганжавий бир умр халқ орасида яшади ва ижод қилди. У ҳеч қачон сарой шоири бўлган эмас. Аммо у ўз асарларида халқ ҳаётининг кўркам ва фаровон бўлмоғи, ўлканинг ободлиги, жамият ҳаётида адлнинг ҳукмрон бўлмоғига қаратилган фойдали йўл-йўриқлар, доно фикрлар изҳор этди. Шунинг учун ҳам халқ уни севади, унинг нурли сиймосини ҳамиша иззат-ҳурмат қилади, ардоқлайди”, дейди олим.
Низомий Ганжавийнинг “Хамса”сидаги биринчи асар “Махзани асрор”дир. “Махзан” — хазина, Асрор — сирнинг кўплиги, яъни “Сирлар ичра сирлар” дегани. “Сирлар хазинаси” одатдаги достонларга ўхшамайди. Бу асар муқаддима ҳамда йигирма мақолатдан ташкил топган. Бу мақолатларда комил инсонга хос сифат ва фазилатлар тўғрисида сўз боради. Бу жиҳатдан у фалсафий-таълимий тарбиявий мазмундаги шеърий асардир.
Азиз Қаюмов “Сирлар хазинаси”даги йигирмата мақолатда келтирилган ҳикоятларни жуда тушунарли ва содда ифодалар билан ўқувчига тақдим қилади. Бу ҳикоятларнинг мазмун ва моҳияти ҳақиқатан жуда ибратли, қизиқарли. Унда Низомий зулмни қоралайди, адолатни улуғлайди, ҳукмронларга адл билан иш тутмоқни уқтиради. Шу жиҳатдан, иккинчи ва тўртинчи мақолатларда баён этилган воқеалар, айниқса, диққатга сазовордир.
“Нўширавон шоҳ ўз вазири билан овга чиққан эдилар. Йўл бўйида икки бойқуш суҳбатлашарди. Бойқушлар бир-бирига қуда бўлишмоқчи эди. Бири иккинчисидан сўради: “Айт-чи, сен менга қанча хароб уй берасан?” У жавоб берди: “Агар шу подшоҳимиз ҳукмрон бўлиб турса, бемалол сенга юз минг хароба уй бераман”.
Вазир Нўширавонга бойқушларнинг гапларини етказади. Подшоҳ бу суҳбат мавзуидан огоҳ бўлгач, ўз қилмишларидан пушаймон ейди. Ва мамлакатида адолат ўрнатиб, мулкни обод қилмоққа киришади. Шундан кейин у Нўширавони одил бўлиб, элга танилади.
Ушбу ривоятни ўқиб, бу мавзу инсоният тарихида ҳали-ҳанузгача жуда долзарб эканлигини кўрамиз.
Олим томонидан шу йўсинда достоннинг барча мақолатлари, ҳикоятлари қисқа ва лўнда талқин этилади. Шундан сўнг “Хамса”нинг бошқа достонлари ҳам шарҳланади.
Бу қисқа маълумотларни батафсил баён қилмоқ имкони йўқ. Шундай бўлса-да, асарнинг тўртинчи достони “Ҳафт пайкар” ҳақида қисқача тўхталсак. Бу бўлимда академик олим “Ҳафт пайкар”нинг бир неча таржималари ҳақида тўхталади. Жумладан, XIX аср буюк ўзбек шоири Муҳаммад Ризо Огаҳий томонидан Низомий “Ҳафт пайкар” достонининг ўзбекча насрий таржимаси, шунингдек, 2016 йил нашр этилган Низомий “Хамса”сининг ўзбек тилига назмий таржимаси муқояса қилинади.
Машҳур шарқшунос олим Евгений Эдуардович Бертельснинг фикрига кўра, улкан асарларнинг насрий таржималари кўпроқ фойда келтиражак. Е.Э.Бертельс ёзади: “Шеърий таржималарнинг зарурлигини эътироф этмоқ керак. Улар агар муваффақиятли чиққудек бўлсалар, улкан бадиий асарларга айланадилар. Аммо мен ҳисоблайманки, улар билан бир қаторда бадиий насрда қилинган таржималарни ҳам нашр этмоқ керак. Улар асл нусхани китобхонга етказадилар. Бу таржималар Низомийнинг маҳоратини очиб берувчи изоҳлар билан таъминланмоғи ҳам лозим. Ана шундай насрий таржималар адабиётшунос мутахассисларга, қардош соҳаларда ишловчиларга жуда катта фойда етказадилар”.
Низомий Ганжавийнинг “Ҳафт пайкар” (“Етти гўзал”) достонининг Огаҳий томонидан форс тилидан ўзбек тилига қилинган эркин таржимаси XIX аср ўзбек адабиётида улкан воқеа бўлди.
Огаҳий бу достоннинг мазмунини ўзбек китобхонига енгил, тушунарли тарзда етказган. Шу мақсадда Огаҳий матн бўйича айрим қисқартиришлар, ўзгартиришлар, соддалаштиришларга йўл қўйган. Асосий мақсад достон мазмунини китобхон ёки тингловчига етказиш бўлганидан моҳир адиб шу йўлдан борган.
Огаҳий тажрибаси ҳар томонлама ўрганишга муносибдир. Чунки, Огаҳий шарқ мумтоз адабиётининг йирик ва гўзал намуналаридан бўлмиш “Ҳафт пайкар”ни амалда ўзбек тилида қайта яратган. Уни кўпчиликка манзур бўладиган шаклга солади.
Азиз Қаюмов ҳар иккала таржиманинг аҳамияти ҳақида фикр юритади. Огаҳийнинг насрий баёни халққа мўлжаллангани, халқ уни ўқиб асар мазмуни билан танишиши мумкинлиги жиҳатидан катта аҳамият касб этади.
“Шунингдек, Низомий Ганжавийнинг “Хамса” достонлар мажмуасининг асл матндан ҳозирги ўзбек тилига назм билан таржима қилиниши ҳам жуда катта воқеадир. Таржимада асл матн деярли аниқ, вазни, қофия теранлиги таъминланган ҳолда ёритилган”, деб хулоса қилади олим.
Академик олимнинг “Низомий “Хамса”си талқини” китобхонга асар ҳақида тўлиқ маълумотларни беради. Шунингдек, илмий нуқтаи назардан чиқарилган хулосалар билан бирга бадиий талқин масаласи муштараклик касб этиши жуда аҳамиятлидир. Достонларнинг мазмуни унинг ибратли жиҳатларини ёритиш билан бирга талқин этилади. Насрий баённинг халқчиллиги билан асл матннинг теран назмий ифодаси бирдек аҳамият касб этади. Олим бу изланишларнинг давом этишига, янги таржималар асосида тадқиқотлар амалга ошишига умид боғлайди.
“Низомий “Хамса”си талқини” асари муҳтарам олимнинг туғилганига 95 йил тўлиши муносабати билан илк бор чоп этилмоқда. Улуғ устоз, академик Азиз Қаюмовнинг руҳлари шод бўлсин.
Маъмура РАШИДОВА,
филология фанлари
номзоди