“Palaxmon toshlari” tahlili

Ijod ahli, xoh u shoir bo'lsin, xoh yozuvchi, Xudoning alohida yaratig'i hisoblanadi. Ijodkorga so'z bilan ishlash iste'dodini bergan qudrat uni hamisha nazoratida ushlab turadi, o'zi boshqaradi, yangidan-yangi mavzu va g'oyalar bilan ham o'zi ta'minlab turadi. O'zbek so'z dunyosida jahon adabiyoti bilan bo'ylashishga qodir adib va asarlar mana shu ta'minotning mahsulidir. Shu ma'noda ustoz adib Qamchibek Kenja “Palaxmon toshlari”  nomli romaniga mavzu qilib olgan masala ham, asar ham milliy adabiyotda alohidaligi bilan kitobxon diqqatini tortadi.

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, xalqaro Bobur mukofoti sovrindori, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi mukofoti sohibi Qamchibek Kenja o'zining “Bir kecha — ming kecha”, “Qiyomatga qolgan kechirim” nomli hikoyalar to'plami, ayniqsa, ulug' mutafakkir shoir, qomusiy olim, iste'dodli sarkarda va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur, boburiylar va buyuk taqdir egalari bo'lmish boshqa ajdodlar hayoti, ijodiy, ilmiy faoliyatlarini chuqur o'rganish maqsadida Andijonda tashkil topgan Bobur nomidagi xalqaro ilmiy ekspeditsiya a'zosi sifatida yaratgan “Buyuk taqdirdoshlar” nomli roman-safarnomalari bilan o'zbek kitobxonlariga yaxshi tanish.

Quyida yozuvchining “Palaxmon toshlari” romani xususida so'z yuritmoqchimiz. Mutolaani boshlagan o'quvchining nazari dastlab bir muhojirning epigraf qilib olingan: “O'lsam, yuzimni Vatanimiz tarafga qaratib ko'minglar” tarzidagi vasiyatiga tushadi va butun vujudi junjikadi. Shu birgina jumla musofirlik, vatangadolik tuyg'usining mazmun-mohiyatini ochib beradi. Bu tuyg'uni his etish boshqa-yu, uni boshdan kechirish boshqa. Musofirlik ham bir navi. Musofirning ma'lum vaqtdan keyin Vatanga qaytish imkoniyati bor. Ammo vatangadolik hissining og'riqlarini faqat va faqat Vatanga qaytish imkoniyatidan mosuvo bo'lgan odamgina biladi. Buni to'laligicha his etish juda qiyin.

Shunday taassurotlar qurshovida asar mutolaasiga kirishgan kitobxon birinchi jumlani o'qishdanoq yana g'alati bir ismsiz tuyg'uga esh bo'ladi: “Dastlabki kundanoq Beknazarning ichi xotiniga ilimadi”. Dahshat! Muallif shu birgina jumla bilan o'quvchisining ruhiy muvozanatini buzadi. Kitobxon ichki bir hayrat bilan o'qishda davom etarkan, buning sabablarini qidira boshlaydi. Boisi ilk sevgining rad etilgani va bu tuyg'uning ko'ngil puchmoqlarida qolib ketganidanmikin? Yoki “…joyning narigi chetida teskari qarab, ko'rpaga burkangan holda nafasi qaytib, pishillab yotgan kelinchak…” holatidanmikin? Bu kabi savollarga kitobxon asardagi keyingi tasvirlarni o'qish asnosida javob topadi.

Aslida, o'zbeklarda milliy taomilga ko'ra hozir ham ko'p oilalar ota-onalar tashabbus-taklifi bilan quriladi. Xudo taqdir qilgan oilalar yaratilishi uchun “yoshlar bir-birining ko'ziga issiq ko'rsatib qo'yiladi” degan naql bor. Bundan tashqari, “xudo qo'shgan taqdir”, “ko'z ochib ko'rgan…” degan tushunchalar ham borki, bu bilan hisoblashmaslik insonning butun hayotini izdan chiqarib yuborishi mumkin. Kitobxon boblar oralab Beknazarning shum taqdiri, boshidan o'tgan sho'rishlar, musofirchiligu vatangadolik azoblarini kuzatarkan, bularning bosh sababi shu emasmikin, Xudo qo'shgan taqdirga bo'ysunmaganidan emasmi, turmushga chiqib suyib suyilmagan, oilaviy baxt tuyg'usini anglab ulgurmay talog'ini olgan Rashidaning uvoliga qolmadimikin, degan fikr o'quvchining ko'ngil qa'rida turaveradi. Chinakam badiiy asarning qahramoni, garchi uni yozuvchi o'z xayolidan yaratgan bo'lsa-da, o'quvchi uchun tirik bir inson. Kitobxon u bilan hayot chig'iriqlaridan o'tadi, shodligidan yayraydi, iztiroblaridan og'rinadi, xatolaridan saboq chiqaradi. O'zida unga nisbatan darddoshlikni his qiladi. Asar oxirlagani sari qahramonning hayoti yaxshi bo'lib ketishiga, orzu-istaklari amalga oshishiga umidvor bo'laveradi. Bu yozuvchining Xudo yuqtirgan mahoratidan bo'lsa kerak.

Asarda Rashida taqdiri o'quvchi ruhiyatida to Beknazarning unikidan-da oshib tushadigan kechmishlariga chalg'iguniga qadar og'riqli bir nuqta bo'lib turaveradi. Buning sababi asardagi: “Erkak og'ushining naqadar huzurbaxshligini tuyib, qaylig'iga qattiq ko'ngil bog'lagan hamda yoshligiga borib, hayotning, yashashning nash'u namosi, ayollik rohati, baxti, baxtiyor yostiqdoshlikdan iborat ekan, degan xulosaga kelib ulgurgan juvon o'sha qimmatli boylikdan, taqdir ato etgan bemisl ne'matdan ajralib qolayotganidan tahlikaga tushib, birdan o'zini yo'qotib qo'ygan, g'am o'tida qovurilardi… Bir ozdan keyin baralla ho'ngray boshladi. Beknazar uning changak kabi mahkam qisib olgan qo'llaridan yelkalarini bo'shatmoqqa urinardi” tarzidagi ifodada bo'lsa kerak. Bu bilan muallif qahramonini bir inson, bir ayol sifatida qanchalar nozik anglaganini his etish mumkin.

Professor Qozoqboy Yo'ldosh romanga yozilgan so'ngso'zida  ta'kidlaganidek, yozuvchi har bir qahramonini ham ijtimoiy munosabatlar fonida, ham ruhiy kechinmalari, his-tuyg'ulari qurshovida tasvirlaydi. Uning qahramonlari o'qimagan, lekin uqqan kishilar. Gap shundaki, odam qaerda, qanday jamiyatda, qay sharoitda yashashidan qat'i nazar, odamlik mezonlariga, Allohning bandalari oldiga qo'ygan talablariga xiyonat qilmay yashashga intilganligi bilan yaratuvchi qudratning rag'batiyu marhamatlariga sazovor bo'ladi. Lekin bandasi tomonidan qaerdadir yo'l qo'yilgan xato va shu mezonning buzilishi tufayli inson jazoga mustahiqligi ham bor gap. Qamchibek domla qahramonlari taqdirini tasvirlashda mana shu haqiqatlarga asoslangan.

Romanning bosh qahramoni Beknazar aqlli, mulohazali yigit, fikr kishisi. Lekin uning tabiatan tezobligi, o'zining jismoniy qudratiga ortiqcha bino qo'yishi, o'rni kelganda fe'lini boshqara olmay, nafaqat o'zi, balki atrofidagi unga yaxshilik sog'ingan barcha kishilarni noqulay ahvolga solishi, buni anglagani holda kechirgan ruhiy va jismoniy iztiroblari tasviri o'quvchiga hayot deb atalmish imtihonning naqadar murakkab ekanini ko'rsatadi.

Beknazar boshiga balolar yog'ilishiga sabab bo'lgan xislati ilk bor devor orasidan topilgan kitoblar xususida kelgan “qizil galstuk taqqan kimsa” bilan qishloq militsioneriga ko'ngli xijil tortib, qoshlari chimirilib “tovushi ham, vujudi ham qaltirab” qilgan muomalasi va ovozini ko'tarib “raykom xodimiga tik boqqani”da ko'rinadi.

Aslida, bu shuncha ko'rgiliklarga sabab bo'lishga arziydigan ish emas. Lekin sovet jamiyati, undagi holat-vaziyat, amaldor va oddiy fuqaro o'rtasidagi muomala-munosabatlarning noto'g'ri yo'lga qo'yilganligi voqea-hodisalar rivojiga o'rinli asos qilib olingan. Beknazar mazkur vaziyat butun umriga zomin bo'lishini bilganida qanday yo'l tutgan bo'lardi, degan fikr kitobxon ruhiyatidan lip etib o'tadi. Asarda muallif bu holatni: “Beknazarning ko'ksida… vatanparvarlik, milliy g'urur, xalqparvarlik kurtaklari bo'rta boshlagan edi, deb aytish qiyin”, deya tasvirlaydi. Ya'ni u qahramoniga yon bosmaydi, uning tutumlarini xaspo'shlamaydi. Jamiyatdan illat qidirmaydi. O'quvchisini o'z qolipiga solmaydi. Kitobxonning o'zini mushohada qilishiga, Beknazarning holatini o'zi ich-ichidan his etishga qo'yib beradi.

Ifoda tilining silliqligi, ravon va og'ir-bosiqligi, syujetning originalligi bilan o'quvchisini mahkam ushlab qolgan asarda muallif O'sh — Ergashtom dovonidagi tabiat tasviri bilan bog'liq: “…asrlar davomida ostki qatlamlari toshday qotib qolgan, ammo yuzasi yog'ingarchilikda sirpanchiq loyga aylanadigan ensiz yo'l goho narigi boshigacha ko'rinib turganday to'g'ri, tik, gohida ilang-bilang arg'amchini eslatardi”; “…yo'l goho pastlikka sho'ng'ib ketar, ancha masofadan keyin boz tepaga o'rlab borar, ayniqsa, qiyaliklardan chiqilar…”; “yo'lning ikki tarafi yaqin tuyulsa-da, aslida, ancha olisdagi tog'larga tutash quyuq changalzoru jiydazor, to'qayzorlardan iborat edi”; “…dam-badam uzoq-yaqindan chiyabo'rilar chiyillashi, bo'rilar uvillashi, boyo'g'lining xunuk, yurakni seskantiradigan qichqirig'i baralla eshitilardi”; “changalzorlar orasidan och bo'ri yoki to'ng'izmi chiqib hujum qilib qolishi” mumkinligi haqidagi ma'lumotlar orqali xuddi o'zi shu dovondan piyoda o'tgan-u, o'quvchisini Begmat sor o'rnida yo'lboshlovchi sifatida orqasidan ergashtirib ketayotgandek tasavvur uyg'otadi. Boshi oppoq Pomir tog'laridan oshib o'tishdagi qiyinchiliklar, nafaqat yo'lovchilar, hatto jonivorlarning tortgan azoblari tasviri “yo'l azobi — go'r azobi” degan iboraning asl mohiyatini ochib bergandek bo'ladi o'quvchiga. Bu azoblarni o'qigani sari odamning eti junjikadi.

Shuncha qiyinchiliklardan keyin Qashqarga eson-omon o'tib borib, besh-to'rt tanga pul ishlab yo'lida davom etib, Istanbul musofirxonasida ishq balosiga mubtalo bo'lgan Beknazarga bu azoblar holva ekan. Gap shundaki, bir ko'rganda sevib qolish hissini hamma ham tasavvur qila olmaydi. Kitobda Beknazarning holati tasviri, bu tuyg'uning o'ziga xos jihatlari butun injaliklari bilan ochib berilgan. Shunday holat-vaziyatga tushib qolgan oshiqning Makkaga qarab yana yo'lga chiqishi aslo mumkin emas edi. Qahramonning tuyg'ulari samimiy, muhabbati chin edi.

Bandaning qadari Allohning qo'lida bo'lganidek, qahramonning taqdiri ham muallifning qo'lida. Shu ma'noda muallif Beknazarning taqdirini uning fe'li bilan bog'lagan. Fe'l va taqdir. Qaysinisi birlamchi? Inson o'z fe'li, xatti-harakatlari bilan belgilab qo'yilgan taqdiri sari boradi. Illo, Beknazarning qo'lidan ham boshqa hech ish kelmasdi. U ham muallif belgilab qo'ygan taqdiri sari bordi va hayotidagi ikkinchi muhim qadamga ro'baro' bo'ldi. Va bu qadam uning boshiga yana bir dunyo balolarni yog'dirdi. Qolaversa, muhabbat degan tuyg'u shunchalar qudratliki, ayniqsa, u chin bo'lsa va insondagi Allohning mulki atalmish ko'ngil degan sarhadlarda o'rnashib olgan bo'lsa, bandasining qo'lidan hech narsa kelmaydi. Sevmoq bu mag'lub kelmoq, o'zlikni unutmoq va qurbon bo'lmoqdir.

Elda bir naql bor:

Hayot seni o'qitar,

Tayoq bilan so'qitar.

Sabog'ini olmasang,

Do'konda bo'z to'qitar.

Hayotda kimlarningdir umri bir tizimda, izchillikda, hammasi risoladagidek kechadi. Oila. Farzandlar. Ro'zg'or tashvishlari. Farzandlar muammolari va hokazo. Lekin qay bir kishilar hayoti xatolar, gunohlar, qoqinish va jazolarga esh bo'ladi. Beknazar o'z taqdiri va hayoti bilan mana shu ikkinchi toifa kishilar sirasiga kirardi. Nega shunday? Xatolar tufayli jazomi bu? Axir bir xatosi uchun jazosini olmadimi qahramonimiz? Nega uning taqdiri va hayotida jazolar davom etmoqda? Uning Fazilat bilan uchrashuvi xatomi yoki jazomi?

Bir tarafdan qaraganda, Beknazar uchun bu muhabbat hayotning unga bergan mo''jizasi, ne'mati edi. U chinakamiga sevish-sevilish baxtiga muyassar bo'ldi. Har holda, uning nazarida shunday edi. U bu muhabbati uchun katta qurbon berdi: hayoti ikkinchi marta ostin-ustun bo'lib ketdi. U bundan hech afsuslanmadi, og'rinmadi. Hayotidagi birinchi xatosi uchun ko'p o'kindi. Ota-onasi, jigarlari, o'zining taqdiri va musofirlikdagi kechmishlari sabab yo'l qo'ygan xatosi tufayli, agar uni xato deb aytish mumkin bo'lsa, albatta, juda ko'p o'kindi, afsus qildi. Shunga qaramay hayotning “tayog'i”dan saboq ololmadi. Ammo muhabbati tufayli chekkan azoblari sabab hech o'kinmadi, sevgani uchun afsuslanmadi. Hatto muhabbatidan ayrilib qolganida ham undan kechmadi. Kecholmadi. Bu borada aql bilan ish tutishning imkoni yo'q edi. Bu muhabbat atalmish tuyg'u bilan bog'liq ilohiy haqiqat. Buni muallif ham o'zgartirolmas edi. O'zgartirsa, asari bunchalik mukammal bo'lmas, hayot qonunlariga esh bo'lmas edi. Shu bois Beknazar taqdirida borini ko'rdi.

Asardagi yetakchi timsollardan ikkinchisi Fazilat obrazi. Fazilatning Beknazarga munosabatida muhabbat bilan birga manfaatdorlik bordek tasavvur paydo bo'ladi kitobxonda. Bu otasining orzusini ro'yobga chiqarish — Vatanga qaytish manfaati. To'g'ri, Beknazar kelishgan, yosh, baquvvat, har qanday qiz orzu qilsa arziydigan yigit. Qolaversa, vatandosh, buning ustiga, qizni quldek yaxshi ko'rdi. Buni qiz bilib turibdi. Beknazarga moyilligi ham, ishonchi ham bor. Lekin qat'iy emas. U hamma narsada ikkilanadi. Garchi tabiatida shaddodlik, dadillik bo'lsa-da, muhabbat masalasida aql bilan ish tutish kerakligini ustuvor qo'yadi.

Odatda, oshiq-ma'shuqlar xatti-harakatlarida ko'pincha fidoyilik, qurbonlik masalasida qizlar ustuvorlik qiladilar. Chin muhabbatga erishish borasida katta qurbonliklar ular tomonidan sodir bo'ladi. Lekin Fazilat bunday qurbonlikka qodir emas edi. Unda aql, manfaat ma'lum darajada muhabbatidan ustuvorroq edi. Buni uning Beknazarga munosabatida, uchrashganlaridagi tutum-muomalasidan ham anglash mumkin. Bir tomondan qaraganda, uning vaziyati shuni taqozo etar, u onasini ham o'ylashi, Beknazarni ham asrashi kerak edi. Vaziyatga bu rakursdan qaralsa, uni ham tushunish mumkin.

Fazilatning tutumlari borasida Beknazarning qamoqdagi xonadoshi Suxanvor qaysidir ma'noda haq. To'g'ri, Beknazarga uning haqiqatlari yopishmas edi. Lekin: “Xo'sh, o'zing ayt-chi, birodar, o'sha ofatijoningning muhabbatini-ku qo'y, senga zarracha hurmati, mehri bo'lsa, nega sadoqat saqlamaydi, nega kutmaydi? Urushdan qaytib kelmagan erini bir umr kutgan xotinlar ham bor. Yetti yil nima degan gap? Qalpoqni yetti marta aylantirsang, bas. Ehtimol, Xudo ishingni o'nglab, bir sabab bilan muddatidan avval bo'shatib yuborishar. Shunga chidamaydimi? Nimaga hech bo'lmasa kelib, vafosizligining vaj-bahonasini aytmaydi, uzr so'ramaydi? Bunaqa ayol keyin seni qanday qadrlaydi?..” tarzida qo'ygan masalasi nafaqat Beknazarni, kitobxonni ham o'ylantiradi. O'quvchining Fazilatga bo'lgan munosabatiga darz ketadi.

Asarda Fazilat timsoliga monand yana bir o'zbek qizi Farog'at obrazi bor. U ham go'zallikda, axloq-odobi, ko'rgan tarbiyasi borasida, Beknazarga munosabati yo'sinida Fazilatdan qolishmaydi. Boz ustiga, unda hech qanday manfaatdorlik hissi ham yo'q. Bularning barchasini Beknazar ham bilib turadi. U taqdirini Farog'at bilan bog'lasa, musofirchilikdagi hayotida hammasi risoladagidek izga tushib ketishi mumkinligini aqli bilan anglab turibdi. Lekin insonning inon-ixtiyori qo'lida bo'lmagani bois u taqdiri sari borishga mahkum. Qolaversa, ko'nglida Fazilat bo'la turib, u Farog'at bilan yashay olmasligi ham haqiqat edi. U bunday holatni bir marta boshidan o'tkazgan. Hayotida Rashida bilan yuz bergan xatoni takrorlamasligi aniq edi.

Romanda kitobxon diqqatini tortadigan yetakchi obrazlardan yana biri Sabohiddin Rahmat timsolidir. U musofirlik va vatangadolikning achchiq ta'mini totgan va bu azoblarni ko'ngli tushib qolgan vatandoshi Beknazarga imkon qadar yengillatishga harakat qilgani bilan kitobxonda o'ziga nisbatan ijobiy munosabat uyg'otadi. Qashqarda Hoji tog'a, Istanbulda Sabohiddin va Hoji otalarga xos bo'lgan vatandoshlik hissi va tutumi tasvirlari o'quvchi ruhiyatida faxr hissini uyg'otadi.

Sabo Rahmat (Sabohiddin)ning Beknazarga munosabatlarida qaysidir ma'noda manfaatdorlik ham mavjud, albatta. U Beknazarni o'ziga kuyov qilish, qo'lida qolgan yolg'izgina qizining taqdirini u bilan bog'lash va tijorat ishlarini asta-sekin kuyoviga topshirish niyati, garchi e'tirof etilmagan bo'lsa-da, yo'q emas edi. Lekin tilga chiqarilmagan bu manfaatdorlik uning ayrim tutumlarida o'zini ko'rsatib turardi. Shunga qaramay, ko'nglidagi o'ylari amalga oshmagan bo'lsa-da, qamoqdan chiqqan Beknazarga munosabatini zarracha o'zgartirmaydi. Hatto Beknazar Qashqardan qaytib kelganidan keyin ham unga qo'lidan kelganicha ko'maklashadiki, bu Sabohiddinda odamlik sifatlari ustuvorligini ko'rsatadi. Shu fazilatlari haqqi, u musofirlikda bo'lsa-da, xor-zorlikdan yuqorida yashayotgandir…

Qamchibek domlaning yaratig'ida o'quvchi diqqati qaratilishi kerak bo'lgan yana ikkita timsol bor. Ular — muhojirlar Hoji ota va Zaynulbey. Odam deb atalmish yaratiqning qanchalar turfaligi va murakkabligi shu ikki timsolni qiyoslaganda yorqinroq namoyon bo'ladi. O'z davrida to'kis-tugal boy bo'lgan, qo'lida qolgan oxirgi oltinlariga Vatan tuprog'ini sotib olgan Hoji ota timsoli musofirlik va vatangadolikning nima ekanini yaqqol namoyon etadi. Buni asarda Hojiga nisbat berib aytilgan: “…o'sha bir siqim tuproq katta ovunch, kechalari u bilan dardlashadi, hidlab, ko'ngli taskin topadi” tarzidagi e'tirofdan, o'zi hoji bo'la turib, musulmonchilikning qonun-qoidalarini yaxshi bilgani holda Sabohiddinga vasiyat qilib o'tingani: “…mening yuzimni Vatanimiz tarafga qaratib ko'minglar”dan ham payqash mumkin.

Muallif Hoji va Sabohiddinga qarama-qarshi yaratgan Zaynulbey timsoli ham musofirlarning bir ko'rinishi. Hayot tashvishlari, musofirchilik, vatangadolik kimga qanday ta'sir ko'rsatishi va qiyin vaziyatlardan kimning qanday chiqishi-yu, qaysi yo'lni tanlashi odamning ichki “men”iga, ruhiyatining qanday sifatlar bilan oziqlanganligiga borib taqaladi. Ma'naviyati sog'lom, ruhiy dunyosi fazilatlar bilan to'yingan odam tanlagan yo'l bilan ichki dunyosi qurum bosgan inson qilmishlari uning xatti-harakatlarida o'zligini namoyon qiladi.

Port xizmatchilari bo'lgan begona yigitlar — Mixat, Tavfiq va Hikmatlar gap deb aytishni ham o'zlariga ep ko'rmagan kichik mushtlashuvdan katta siyosiy muammo yasashni eplagan vatandosh Zaynulbey tutumlari bilan o'quvchida o'ziga nisbatan salbiy munosabat shakllantiradi. Ikkita zaifaning himoyasini do'sti Ismoilbey ruhi oldidagi burchi deb bilib, muntazam xabar olib turgani bois yaxshilar qatoriga qo'shilgan bey keyingi tutumlari bilan kitobxonning nafratiga sazovor bo'ladi.

Zaynulbeyning asl basharasi Sharifa opaning uyidagi Beknazar va Sabo Rahmat bilan bo'lgan suhbatda namoyon bo'ladi. Sabohiddindan mezbonlarda Vatanga qaytish imkoniyati paydo bo'lib qolganini eshitgan bey vaziyatni nozik joyidan tutib: “Rahmatli do'stimiz qizim qolyapti, deb ko'p tashvish chekkan, men uni himoyamga olaman, deb va'da berganman. Musulmon odamning, erkak kishilarning lafzi — vasiyat” deganlari uning niyatidan darak berib turibdi.

U hujumni davom ettirib, yana bir muhim masalani o'rtaga qo'yadi: “Yo'llar notinch, uzoq safarda bo'y yetgan qiz bilan yurish yanada xatarli, sahroyu dashtlardan, o'rmonu tog'lardan o'tiladi. Qaroqchi degan to'dalar bor… Keyin barmoq tishlagan bilan o'rniga kelmaydi”, deydi va bu gaplarda jon borligini davradagi barcha suhbatdoshlar bilib turishardi.

Gap qandaydir hisob-kitoblarga borib taqalganda, Beknazar o'zining bu oila uchun hali hech kim emasligini anglagan holda g'azabini bosishga harakat qilgani, lekin shunga qaramay tabiatidagi tezligini jilovlay olmagani boshiga yana ming bir balolarni olib kelishini hali bilmasdi.

Asarda yozuvchi ba'zi qahramonlarini ideallashtirishdan, ayrimlariga zo'rlab qora chaplashdan ham tiyilgan. U timsollarni o'z tabiatlaridan kelib chiqib boridek tasvirlashga harakat qiladi. Ma'lumki, hayotda ideal darajada yaxshi odam bo'lmagani singari tom ma'noda yomon odamning o'zi yo'q. Har kimning tabiatida o'ziga yarasha “plyus”lari va o'ziga xos “minus”lari mavjud. Shu ma'noda, Beknazarning bir qator fazilatlari qatorida vaziyatga qarab ish tuta bilmaslik, shoshilmasdan aql bilan ish ko'rish kerak bo'lgan joyda tuyg'ular yetovining ustuvorligi singari qusurlari bor va u butun hayoti davomida tabiatidagi mana shu sifatlarning jabrini tortib o'tdi. U o'zi qattiq ishongani jismoniy jihatidan baquvvatligi ham o'rni kelganda ish bermay qolganini vaziyat bilan to'qnashgandagina anglagani ham uning insoniy qusurlaridan biri edi.

Yoki Fazilatni olaylik, islomiy aqidalar bilan tarbiyalangan, oriyatli qiz hali o'ziga hech kim bo'lmagan yigitning ko'kragiga bosh qo'yib yig'lashi, shunga qaramay yigitga kichkinagina qo'llov, ruhiy bir madad kerak bo'lganda o'zini panaga tortishi va uydan chiqmasligi kabi tutumlari uning ham oddiy bir odam sifatida aqli yetoviga bo'ysungani tabiiy tasvirlangan.

Zaynulbey esa o'zi bilib-bilmay, garchi g'araz niyatda bo'lsa-da, ikki ojizaning sha'ni, obro'sini qo'riqlab turardi. Xonadonlariga uning homiyligida bo'lgani uchun begona erkaklar nazar tashlashmadi. Ularni ochlik va xorliklardan saqladi. Ojizalarning undan keyingi ko'ngilsizliklari, achinarli kechgan taqdiri Fazilatning Damashqda yashaydigan bir turkistonlik boyga ikkinchi xotin bo'lib turmushga chiqishga majbur bo'lgani bilan yakunlandi. Xullas, Alloh bandalarining taqdirini ularning fazilatlari va illatlari bilan birga qanday chevarlik bilan boshqargan bo'lsa, muallif ham qahramonlarini o'z sifatlariga mos taqdir bilan tasvirlagan.

Romanda oxirgi hodisalarning umumlashtirilganligi, Beknazar taqdirining ochiq qoldirilganligi o'quvchi ruhiyatida qoniqmaslik hissini paydo qiladi. Qani edi, Beknazar mamlakat o'z mustaqilligiga erishgunga qadar yashasa, oilasi, farzandlari bilan Vatanga kelib ota yurt havosidan bahra olib, tuprog'iga lab bosib tashnaliklarini qondirsa, dunyodan bearmon ketarmidi, degan o'y qoladi kitobxon ko'nglida.

Umuman olganda, yozuvchi Qamchibek Kenjaning “Palaxmon toshlari” romani o'z o'quvchilarini topadigan va adabiyot olamida salmoqli o'rinni egallaydigan asarlar sirasiga kiradi.

Qunduzxon HUSANBOYEVA,

pedagogika fanlari doktori,

professor.

“Metodist” jurnali bosh muharriri.