Янги Ўзбeкистон тараққиётида технологик мустақиллик нималарга боғлиқ?
Бугун Ўзбекистон тараққиётининг асосий муаммоларидан бири технологик мустақилликка эришиш муаммосидир. Бу муаммо, назаримизда, халқаро макондаги ижтимоий-сиёсий вазиятнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқади ва унинг мавжудлиги ва долзарблиги мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши учун ўта муҳимлиги барча тадқиқотчилар томонидан эътироф этилган.
Ушбу муаммонинг мавжудлиги билан боғлиқ ҳолда бир қатор ўзаро боғлиқ саволлар туғилади, уларнинг жавоблари фан нуқтаи назаридан ҳам, ижтимоий амалиёт нуқтаи назаридан ҳам жуда муҳимдир. Биринчидан, технологик мустақиллик нима? Иккинчидан, унинг ютуғини белгиловчи асосий омиллар нима ва у нималарга боғлиқ? Учинчидан, бунга эришишнинг асосий йўллари қандай ва бу умуман мумкинми?
Бизнингча, Янги Ўзбекистоннинг технологик мустақиллигини белгиловчи асосий (яширин) омиллардан бири бу юқори малакали кадрлар тайёрлашни илмий бошқаришдир.
Ушбу мақолада биз технологик мустақиллик ҳақида гапирамиз. Манбаларни ўрганишда технологик мустақилликнинг умумэътироф этилган таърифи йўқлигига эътибор қаратилади. Хусусан, технологик мустақиллик кўрсаткичи иқтисодий категория сифатида Ўзбекистонда анча вақтдан бери қўлланилиб келинмоқда, аммо иқтисод фанида ҳалигача ягона таъриф мавжуд эмас. Уни баҳолашнинг умумэътироф этилган усуллари ҳам йўқ. Бу, биринчи навбатда, технологик мустақиллик, шунингдек, иқтисодий хавфсизлик кўрсаткичлари бирлаштирилмаганлиги билан боғлиқ, чунки ҳар бир соҳада уларни тавсифловчи ўзига хос параметрлар мавжуд. Бизнингча, таърифнинг йўқлиги технологик мустақиллик масалаларини тўлиқ ўрганишга имкон бермайди.
Мутахассислар технологик мустақилликка қуйидагича таъриф берадилар: “Технологик мустақиллик — фан, техника, технологиялар, технологик машиналар, асбоб-ускуналар ва улардан фойдаланиш усулларини ишлаб чиқариш ривожланишининг шундай ҳолати бўлиб, ҳозирги замон ривожланиш даражасига мос келади”. Бошқа томондан, таъриф тушунчанинг ўзига мос келмайди, чунки у ерда мустақиллик компоненти йўқ. Дарҳақиқат, фан ва техниканинг ишлаб чиқариш ҳолати импорт қилинадиган бутловчи қисмлардан ҳар қандай юқори технологияли маҳсулот ишлаб чиқариш имконини бериши мумкин, аммо бу қандай технологик мустақиллик?
Давлатнинг технологик мустақиллигига қуйидаги таърифни берайлик:
Технологик мустақиллик — ишлаб чиқаришга ҳеч қандай хорижий материаллар, технологиялар, фан ютуқлари ва асбоб-ускуналарини жалб қилмасдан, нолдан бошлаб зарур миқдорда юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқариш имконини берадиган ишлаб чиқариш, фан-техника ва саноат базасининг шундай ҳолатидир. Бунда нолдан том маънода маъдандан, яъни минерал қазиб олиш босқичидан бошлаб, ўзига хос маҳсулотни ишлаб чиқаришгача.
Ушбу таърифдан мантиқий равишда технологик мустақилликнинг тўлиқлик жиҳатидан бўлиниши мумкинлиги келиб чиқади. Юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқаришда хорижий элементлар қанчалик кўп ишлатилса, технологик мустақиллик даражаси шунчалик паст бўлади. Шундай қилиб, технологик мустақилликнинг тўлиқлиги аниқ юқори технологияли маҳсулотларни ишлаб чиқаришда хорижий компонентларни (кенг маънода, шу жумладан, илмий ишланмаларни) жалб қилиш даражасини кўрсатади.
Шундай қилиб, муайян турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришда ҳам, бутун мамлакатда ҳам технологик мустақиллик даражасини баҳолаш мумкин бўлади. Технологик мустақиллик таърифи билан тавсифланган тўлиқ технологик мустақиллик 10 баллга тенг бўлганда ва барча зарур технологиялар, материаллар ва бутловчи қисмлар импорт қилинадиган нолга тенг технологик мустақиллик 0 баллга тенг бўлади. Бу усулдан фойдаланиш маҳсулотларнинг алоҳида турлари ва мамлакатларнинг технологик мустақиллигига миқдорий баҳо бериш имконини беради.
Ҳозирги вақтда дунёнинг ҳеч бир давлати, кўринишидан, тўлиқ технологик мустақилликка эга эмас, бу замонавий ишлаб чиқаришнинг, меҳнатнинг халқаро ихтисослашуви каби хусусияти билан боғлиқ. Бугунги кунда дунёнинг барча мамлакатлари у ёки бу тарзда халқаро меҳнат тақсимотига киритилган, унинг чуқурлашиши фан-техника тараққиётига катта таъсир кўрсатувчи ишлаб чиқарувчи кучнинг ривожланиши билан боғлиқ. Ихтисослашув — бу меҳнат тақсимотининг шакли бўлиб, унда иқтисодий фаолиятнинг ҳар бир иштирокчиси ўз кучини бир ёки чекланган турдаги операцияларга жамлайди.
Соҳа мутахассислари баён этган фикрларга мувофиқ меҳнатни халқаро ихтисослаштиришнинг асосий вазифаси ижтимоий энергия иқтисодидир. Давлат учун иқтисодий саъй-ҳаракатларни маълум турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришга, ушбу турни сотишга ва сотишдан олинган маблағлар ҳисобидан қолган зарур маҳсулотларни сотиб олишга қаратиш янада тежамкор. Айнан мана шу сабаб ҳеч бир мамлакат тўлиқ технологик мустақилликка эришиб бўлмайди.
Иккинчи сабаб, замонавий юқори технологияли маҳсулотларни бутунлай нолдан ишлаб чиқариш шу қадар мураккаб жараёнки, ҳатто дунёдаги энг кучли иқтисодиётлар ҳам уни тўлиқ ўзлаштира олмай, бу жараённинг айрим қисмларини ўзлари сотиб олишни, ўз навбатида бошқа қисмларини сотишни афзал кўришади.
Бироқ тўлиқ технологик мустақилликка эришишнинг имкони бўлмаса-да, айниқса, Янги Ўзбекистон учун маълум бир даражага эришиш мумкин ва жуда муҳим ҳисобланади. Айнан шу сабабли савол туғилади: технологик мустақиллик нималарга боғлиқ?
Барча тадқиқотчилар томонидан мутлақ эътироф этилган технологик мустақилликка эришиш билан боғлиқ энг муҳим омиллардан бири бу жамиятда илмий ривожланиш омилидир. Бу ҳолат ҳар қандай технологик жараённинг деярли барча параметрлари қайсидир маънода илгари қилинган илмий кашфиётлар билан алоқадорлигига боғлиқ. Масалан, микропроцессорлар ишлаб чиқаришда кремнийни кимёвий тозалаш билан боғлиқ кашфиётлар, кремнийнинг ярим ўтказгичли электр хоссалари билан боғлиқ кашфиётлар, ярим ўтказгичли электрон элементларнинг ихтиролари, электрон схемаларни ишлаб чиқариш учун замонавий дастурий таъминот алгоритмлари, фотолитографиянинг ихтиро қилинган усуллари ва замонавий оптиканинг кўплаб кашфиётлари ва бошқа кўплаб табиий кашфиётларни амалга оширишга имкон берди.
Шундай қилиб, замонавий микропроцессорни ишлаб чиқариш учун замонавий физика ва кимё ютуқларининг деярли бутун мажмуасидан фойдаланиш керак. Бу фанларнинг кашфиётларисиз юқори технологияли ишлаб чиқаришни амалга ошириш имкони йўқ, шунинг учун ҳам давлатнинг технологик мустақиллиги таъминланиши мумкин эмас. Шу билан бирга, фундаментал фаннинг ролини таъкидламаслик ҳам ножоиз. Айнан фундаментал фанлар кашфиётлари кейинчалик амалий фанлар кашфиётлари учун потенциал базани яратиб, аниқ технологияларнинг ривожланишига олиб келади. Шундай қилиб, лазер кашф этилганда, ҳеч ким кейинчалик замонавий компьютер ускуналарини ишлаб чиқаришда қўлланилишига шубҳа қила олмади. Лазер ихтиро қилинган вақтда бундай ускуналар ҳатто лойиҳада ҳам мавжуд эмас эди ва унинг мавжудлиги ҳақиқий ишлаб чиқариш амалиётидан кўра кўпроқ илмий фантастика мавзуси эди, аммо лазер эффектининг ихтироси кўплаб замонавий компьютер қурилмаларини ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланиш имконини берди.
Шу билан бирга яна савол туғилади, бу фан ривожланишининг ўзи нимага боғлиқ? Аввало, бир шарт қўяйлик: бу ишда илм-фан ҳақида гап кетганда, биз расмий, институционал фанни назарда тутамиз. Ундан ташқари норасмий фан ҳам мавжуд. Биз фаннинг таснифини кўриб чиқмаймиз, чунки бу бизнинг ўрганишимиз мавзусидан анча узоқдир. Расмий фан деганда олим диссертация (Ўзбекистонда докторлик ёки фалсафа докторлик диссертацияси) ҳимояси натижасида илмий даража олганлиги тўғрисидаги диплом кўринишида фан билан шуғулланиш қобилияти тасдиқланишини назарда тутади.
Ўз навбатида, диссертация ҳимоясида илмий раҳбарлик каби омил муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Илмий раҳбарнинг шогирдга таъсир кўрсатиш жараёнини ифодаловчи, диссертацияни ҳимоя қилиш мақсадига олиб келадиган илмий раҳбарлик, аслида, кўп ҳолларда бўлажак олимни шакллантиради ва шунинг учун у томонидан амалга ошириладиган кашфиётларни белгилайди. Илмий раҳбарнинг шахсияти кўп жиҳатдан шогирднинг бўлажак муваффақиятини белгилайди.
Масалан, Ўзбекистон тарихида “ўзбек кибернетикасининг отаси” деб аталган совет математиги ва кибернетиги, академик В.Қабулов илмий раҳбар эди. Академик Қабуловнинг бошқарув ва ахборот технологиялари соҳасидаги илмий ишлари муносиб баҳоланган; у ушбу фанларнинг деярли барча соҳаларига ҳисса қўшган. Машҳур олим В.Қ.Қабулов халқ хўжалигининг турли тармоқларида қўллаш алгоритмларининг назарий асосларини яратиш ва амалиётда қўллашга катта ҳисса қўшди. У Фанлар академияси илмий тадқиқот институтлари ва қатор университетларда кибернетика ва механика бўйича бир қанча илмий мактабларга асос солган. Ўз навбатида Қабуловнинг ўзи ҳам кўплаб машҳур олимларнинг илмий раҳбари бўлган, 50 дан ортиқ фан докторлари ва 70 дан ортиқ фан номзодларини тайёрлаган.
Айни пайтда энг муҳим кашфиётлар ортида ёш олимнинг шаклланиши ва кўпинча фалсафа докторлиги ёки докторлик диссертациясини ҳимоя қилиш турибди.
Ҳозирги Ўзбекистон шароитида илмий-тадқиқот ишлари назорати, айниқса, муҳимдир. Бу муҳимлик Ўзбекистонда илмий даражасиз илмий фаолият билан шуғулланиш ниҳоятда қийин, айрим ҳолларда эса имконсизлиги билан изоҳланади. Камида фалсафа доктори илмий даражасига эга бўлмаган шахс, илмий ютуқларидан қатъи назар, ҳамкасблар томонидан иккинчи даражали шахс сифатида кўрилади. Бундай олимнинг иш ҳақи даражаси илмий даражага эга бўлган ҳамкасбларига қараганда анча паст. Шундай қилиб, Ўзбекистонда илмий фаолият билан шуғулланмоқчи бўлган шахс олдида бевосита илмий даража олиш вазифаси турибди. Бу вазифани эса бўлажак олимни илмий раҳбарлик муассасасига жалб қилмасдан туриб ҳал қилиб бўлмайди. Диссертация ҳимоясида илмий раҳбарликнинг аҳамияти ҳам бизнинг, ҳам хорижий тадқиқотчилар томонидан алоҳида таъкидланади.
Ўзбекистонда илмий раҳбарсиз диссертация ҳимоя қилиш деярли мумкин эмас. Масалан, ёш (ёки унчалик ёш бўлмаган) одамда маълум бир соҳада технологик ютуққа олиб келиши мумкин бўлган муҳим ғоялар мавжуд бўлган вазиятни тасаввур қилайлик, аммо бу ғоялар фундаментал фанлар соҳасига тегишли. Ушбу ғояларнинг аҳамиятини тушунган киши уларни профессионал равишда ривожлантиришни хоҳлайди. Шунинг учун даъвогар, албатта, таянч докторантурага кириши ва илмий мактаб иштирокчиси сифатида шакллангани маъқул бўлган йўлдир.
Ва кейин бу ғояларнинг муваффақияти ва тарғиботи, шунинг учун улар асосида ишлаб чиқиладиган келажакдаги технологиялар бевосита илмий раҳбарнинг шахсиятига боғлиқ бўлади. Агар илмий раҳбар уларни баҳолаб, йўл қўйса, докторант бу ғояларни ўзгартира олади ва тегишли илмий ва технологик ҳисса қўшади. Агар бу содир бўлмаса, ғоялар ғоя бўлиб қолиши ва ҳеч қачон ҳеч қандай шаклда нашр этилмаслиги мумкин. Бундай ҳолат, афсуски, камдан-кам учрайди.
Воқеалар бошқача ривожланиши ҳам мумкин. Самарали ижод қиладиган олим кўплаб турли гипотеза ва ғояларга эга. Кейин у ўз шогирдларига улар устида ишлашни таклиф қилади ва улар дастлабки ғояни ривожланиш босқичига олиб келади. Қоида тариқасида классик илмий мактаблар шу тарзда ривожланади.
Диссертацияни ҳимоя қилишнинг расмий жараёнларида илмий раҳбарнинг ролини ҳам ортиқча баҳолаб бўлмайди. Диссертация ҳимоясига қўйиладиган расмий талаблар йилдан-йилга ортиб бораётганини ҳисобга олсак, уларни мустақил енгиш тобора қийинлашиб бормоқда ва бу ерда илмий раҳбарга диссертацияларни ҳимоя қилиш жараёнида ўз талабалари олдида турган расмий вазифаларни ҳал қилишга ёрдам бериш зарурати билан боғлиқ алоҳида юк юкланади.
Илмий бошқарув технологик мустақилликдан бошлаб тўртта катта босқичда ётади ва бу босқичлардан ҳали ўтиш керак. Масалан, докторантурада ўқиш диссертация ҳимоясини англатмайди. Маълумки, кўплаб докторантлар диссертацияни ҳимоя қилмайди, ҳисоб-китобларга кўра, докторантларнинг атиги 10 фоизи ҳимояга чиқади.
Ўз навбатида кўпчилик ҳатто энг илғор технологияларни амалга ошириш босқичига ҳам етиб бормайди. Натижада илмий бошқарувнинг технологик мустақилликни таъминлашга қўшган ҳал қилувчи ҳиссасига қарамай, бу ҳиссанинг ўзи яширин характерга эга. Айни пайтда бунинг аксини айтиш мумкин — самарасиз илмий бошқарув Ўзбекистон Республикасининг технологик қарамлигини оширишга ёрдам беради. Бунинг сабаби, самарасиз илмий бошқарув натижасида Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётнинг барча тармоқларида мумкин бўлган замонавий технологиялардан маҳрум бўлиб, бу технологиялар ишлаб чиқилмайди, бозорда пайдо бўлмайди ва шу тариқа давлат ё бундай турдаги технологиялардан воз кечишга ёки импорт қилинадиган технологиялардан фойдаланишга мажбур бўлади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, биз қуйидаги хулосаларни чиқарамиз:
1. Мамлакатнинг фойдали қазилмалардан хоҳ илмий, хоҳ моддий ресурсларни жалб қилмасдан, юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқаришдан пировард маҳсулотгача ишлаб чиқариш имкониятини назарда тутувчи технологик мустақиллик зарур бўлган давлатдир. Иқтисодиётнинг бундай ҳолатини тўлиқ технологик мустақиллик деб аташ мумкин.
2. Ҳозирги вақтда дунёнинг ҳеч бир давлати алоҳида ва якка ўзидан ўзи тўлиқ технологик мустақилликка эришиши қийин. Негаки, бу меҳнат бозорининг халқаро ихтисослашувининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ ва жамиятда ресурсларни тежаш тамойили билан белгиланади.
3. Шунга қарамай, нисбий технологик мустақилликка интилиш ва технологик қарамлик даражасини пасайтириш, яъни иложи борича юқори технологияли маҳсулотлар ўзимизнинг илмий-техник салоҳиятимиз асосида ишлаб чиқарилишига интилиш зарур.
4. Технологик мустақилликка таъсир этувчи муҳим омиллардан бири мамлакатда илм-фаннинг ижтимоий институт сифатидаги ривожланиш даражасидир.
5. Институционал фан ривожланишининг муҳим омилларидан бири эса юқори малакали кадрлар тайёрлашни самарали илмий бошқариш ҳисобланади. Айнан шу жараён ёш олимлар учун касбий фаолият сифатида фан билан шуғулланиш имкониятини кенгайтиради. Айнан шу жараён келажакдаги технологик соҳада ёш олимлар томонидан амалга ошириладиган кашфиётларни белгилайди.
6. Юқори малакали кадрлар тайёрлашни илмий бошқариш Янги Ўзбекистоннинг технологик мустақиллигига таъсир этувчи энг муҳим яширин омиллардан биридир.
Шундай қилиб, технологик мустақилликни, илмий бошқарув самарадорлигини белгилаб бериш нафақат мамлакат иқтисодиётининг ҳолатига, балки натижада бутун жамият тараққиётига таъсир қилувчи асосий омиллардан биридир.
Ботир УСМОНОВ,
Тошкент кимё-технология
институти ректори,
профессор.