Тун ёрилган кеча

Тун зулмати кундуз куннинг ёруғидан ҳам қуюқ эди. Кимсасиз ҳудудда мотор гувлайди, ичкарида қамалиб қолган одамлар увлайди, биров ғайриихтиё­рий “Ҳукмжонни хорлама!” деб аския қилади. Ҳуш жойига келгач, идрок этганлари – машинанинг икки эшиги ҳам очилмас экан. Ўрмончи ғазаби жўшиб кетди чамаси, орқа деразаларни тепа бошлади. Шунда фақат шу томондан чиқиш мумкинлиги эсларига келди, ҳойнаҳой, қолганлар ҳам муштлай кетди. Қулашдан олдин ҳайдовчи газни охиригача босган чоғи, мотор борлиқни бошига кўтариб уввос солади. Шу шовқинда ширилллаган текис товуш қулоққа чалинади: бакдан бензин оқаётган эди. Нима бўлса ҳам дудбуронга тегмасин, олов чиқиб кетади-я! Ниҳоят, орқа дераза синди ва туйнук очилди. Зумда одам сиғадиган дарича пайдо бўлиб, бешовлон ҳарсиллаб ўзини ташқарига олди…

Зим-зиё тун; сойнинг адоғида сув ялтирайди, демак, дарё бор. Бу синоатдан дарё ҳам гунг бўлган, унинг саси қулоққа чалинмайди. Асабий темирнинг шовқинидан қоялар донг қотгандек, аксинча, қулоқни тешгудек сукунатда моторнинг овози акс-садо бериб, узоқлардаги мудроқ тошларни ваҳимали ўкирик ўқдек тешиб ўтади ёки тешиб ўта олмайди чоғи, яна визиллаб қайтиб, борлиқни ваҳимага чулғайди. Фақат кўкда юлдузлар лоқайд жимирлайди, улар бепарво, дилдираб турган одамларнинг маҳзун аҳволи уларга бегона. Нима бўлди, ўзи? Яхши келишаётган эди, дарё бўйлаб кетган йўл билан равон юришди, кейин тикка йўлга тармашиб, довоннинг бошига чиқишди. Қоянинг бағридан сизиб чиққан ойна булоқ бўйида ҳордиқ чиқаришди, сўнгра яна шунча пастга тушдилар.

Вақт ҳукмини ўтказди, яна дарё соҳилига тушиб олганларида зулмат чўккан, зим-зиё борлиқда фақат машинанинг кўзлари ялтирайди, нур оқими билан қора тун бағрини тилимлаб, олға интилади. Йўлдаги дилхираликлар ҳам эсдан чиққан, мўлжалланган манзилга ҳам оз қолганди. Ҳайдовчининг чакаги тинмай, кийик ови саргузаштларидан лоф ураётганди, бирдан машина қийшайди, орқа ғилдирак арнага тушди, шекилли, чайқалиб кетди, ҳайдовчи бор кучи билан педални босди. Машина бир силкинди-ю, қарсиллаган овозлар янграб, бир зумда одамларнинг боши кабина шифтига тортилган кигизга тегиб қолди: машина ағдарилган, тўрт оёғи билан осмонни кўтарадигандек бўлиб қолганди чамаси.

Ёзнинг чилласидаги салқин ҳаво бирдан ҳуш­ёр торттирди, қуйидан, дарё тарафдан ҳам муздек шабада эсарди. Ҳойнаҳой, икки метрлар чамаси пастга қулаган машина улкан тош ва сой четига илиниб қолганди. Сойдан қайрилишда йўлни сув ювиб кетган, кавак жой ўтлар остида билинмай турган, шофёр қайрилишни қисқа олиб, балон арнага тушган ва чиқиб кета олмай, чалқанча қулаганди. Ажабланарлиси – ҳеч кимдан қон чиқмаган, фақат тегманозик Ҳукмқул қорнини чангаллаб, уҳ тортарди. Тўртовлон нима рўй берганини ҳали идрок этмаганди. Ҳайдовчи қўл чўзиб, калитни буради ва моторнинг нафаси ўчди. Ҳамон бензин жилдираб оқар, ёнғин чиқиш хавфи йўқ, дудбурон анча узоқда эди.

Ҳайдовчи сўкинди-да:

— Палакат… Ўзи, ювуқсиз экансанлар-да, — деди тутақиб. Эҳтимол, илк лаҳзаданоқ машинаси қанча зарар кўргани миясига ургандир, очилган тирқишдан ичкарига кирди-да, лаш-лушларни узата бошлади. Кимсасиз водий. Зулмат қўйнида лоқайд тепалар, дўрдайиб турган қоялар ойдин ёруғлик фонида олисдан кўзга ташланади. Мўлжалланган манзил – ўрмончиларнинг қўналғаси икки-уч қир нарида, шу жойга йўл тортишдан ўзга чора йўқ эди. Гўё ҳеч нарса содир бўлмаган, тош қотган тоғ тартиблари ичида бу фалокат ҳеч нарсага арзимасди. Бийдай далада уларни ҳеч ким танимасди, танийдиган жон зотининг ўзи йўқ эди. Ваҳима ичида қолган тўдага ўрмончиларгина ҳамдард бўлиши мумкин, худди бўри чангалига тушган   қуёндек, бешовлон жовдираб, ўша нажот манзилига кўз тикишарди.

…Бу воқеа ўн йиллар олдин Яккабоғ туманидаги Тошқўрғон қишлоғи яқинида рўй берганди. Табиат ишқибози бўлган уч киши пойтахтдан йўлга чиқиб, туманга етиб борганида чошгоҳ бўлиб қолди. Бизга ҳамроҳлик қилиши лозим бўлган мутасаддилар негадир вақтни чўзишар, ҳали уни, ҳали буни баҳона қилиб, ғанимат дамларни бой беришарди. Не бир турткилардан кейин йўлга чиқилганда, бу сафарга уларнинг тайёргарлиги ҳам, ҳафсаласи ҳам йўқлиги аниқ бўлиб қолди. Азбаройи “юз қизиллиги учун” нари-бери йўлга тушишди. Айниқса, ҳайдовчи “Виллис”ини яқинда таъмирдан чиқарганини қайта-қайта пеш қилаверар, бу билан “Бўйнини бойлаган кучук овга ярамайди” дегандек бўлаверарди. Барибир паст тушмас, тоғ йўлларининг анча ҳадисини олган шофёр тор издан, эгри-бугри сўқмоқлардан машинани беписанд бошқариб борар, меҳмонларга ўзининг кимлигини кўрсатиб қўймоқчи бўларди гўё.

Мана, кўрсатди ҳам! Ўшанда яна бир марта кўнгилсиз ишнинг кети бўш бўлишини, йўлга норози кайфиятда чиқиш яхшилик аломати эмаслигини бошдан ўтказиб, бир ишга қўл уришдан олдин руҳиятни ўшанга мослаб олишга, яъни ёруғ фикрларни кўнгилга жойлашга қатъий жаҳд қилганман ва ҳозиргача амал қилиб келган эътиқодим асло панд бермаганига яна бир марта имон келтирганман.

Агар омад кетса, одам тўғри йўлда қоқилиб кетиб ҳам бир бало топиши, Яратган асраса, ажал ҳам ишини пайсалга солиши мумкинлиги кўриниб турарди. Кимсасиз тоғлар қуршовида умрни тарозига қўйиб, машинада қулаганимизда, бирон кишининг бурни қонамай, соғ-­омон қолганига ҳозиргача шукрона айтамиз. Ҳолбуки, зинапоядан сирпаниб ёки темир тўсиққа урилиб шикаст топган ва ойлаб ётиб қолганлар қанча?

Кейинги йилларда ёзганларимни жамлаб, тартиб берганимда ҳаёт илтифотларга ва инқирозларга тўла эканини ёдимда тутиб, шу ибратли воқеани эсладим. Нафсиламрини айтганда, айни дамда китоб чиқариб, бирор наф кўраман дейиш осмонга қанотсиз парвоз қилишни орзу қилишдан ҳам баттар хом хаёл бўлиб қолди. Аммо ўжар бир ички ҳақиқат одамзотнинг тараққиёти илм туфайли бўлганини, китоб илмнинг мамлакати эканлигини такрорлайверади. Ва бир садоқатли ишонч ҳаракатларни қатъийлаштиришга, мақсаддан мосуво бўлмасликка ундайверади. Аждодлари илм қироллари бўлган одамлар жаҳолат исканжасидан яқинда уйғонишларини, уларни шу кўйга солганлар қон қусиши аниқ эканини ўқтираверади. Ғофил одамларни – жарга қулаётган оломонни кўзга кўринмас бир куч асраб қолиши мумкинлигига ишонтираверади (худди тоғлар қуршовида бешовлонни бағрига олиб, издиҳомга қулаган машинани ўтовдек келадиган катта тош ва этлам қиялик ўртасида асраб қолганидек!).

Инсон ўзи кўрган некбинликлардан куч олар экан, шунинг учун иложи борича яхши орзу қилинг, ёмон гапни гапириш эмас, уни эшитишдан ҳам узоқ бўлинг, деб уқтиришар экан. Нима бўлибди, ҳаёт ҳақиқати илмни қадрлаганларнинг иқболини беради, илмсизларни уларга мардикор қилиб қўяди. Агар шоҳ ва гадонинг рутбаси бир бўлса, ўқимай қўяверсин ва шоҳ бўлиш учун ўқиб, ўқимай гадо бўлаверсин. Залолатга ботган замонда ҳаммасининг оёғи осмонда бўлади. Ахир “Кимдир қишлоқнинг подасини боқиши керак-ку”! Қолаверса, китоб ўқиганга машина берилади, ёзувчи эса ҚҚС билан сийланади.

Машина ағдарилиб ётган сой, гувлаб ётган сайхонликлар ҳам ўзига хос кичкина тарихга эга. Бир қир нарида теп-текис майдон бор, унинг дарёга яқин жойида катта тол қўр тўкиб турарди. Текисликка само темир қуши – вертолёт бемалол қўниб, кўтарила олади. Шу жойда узоқ йиллари бир   Женя деган амаки ўтов тикиб, ўтар яшади. Унинг ҳаёт тарзи сирли эди. Ҳеч ким билан гаплашмас, ўтови олдига бировни яқинлаштирмасди. Ҳар замон еру кўкни титроққа солиб, ҳарбий вертолёт (унинг биқинидаги қип-қизил юлдуз аниқ билиниб турарди) келар, нималарнидир ташлаб, тез орқага қайтарди. Маълум бўлишича, дарвеш аллома қиё­фасига кирган бу одам Буюк зот ҳақида китоб ёзаётган экан.

Аниғи, у замонлар Соҳибқирон   мавзусига табу қўйилган, Женя амаки биринчилардан бўлиб ул Зотнинг қадами теккан жойларни тавоф қилиб, ялангликда капа тикиб, айни улуғ юмушга азимат этганди. Кейинчалик, ростдан ҳам, икки-уч жилд китоблар чиқди, баъзилари ўзбекчага таржима ҳам қилинди. Ҳатто етмишни уриб қўйган насроний ёзувчи ўзини хатна қилдириб, мусулмончиликни қабул қилибди, деган гаплар ҳам чиқди. Нима бўлганда ҳам у излаган ҳикмат кейинчалик бошқа бир камсуқум қаламкашга насиб этди. У шовқин-суронсиз ўша хизматни адо этди, элнинг мўътабар шоири оқ йўл тилаб, кейинчалик “Сен шу ишни қилмаганингда, биз қашқадарёлик қаламкашларнинг ўлганимиз яхши эди, бошқа ҳамкасблар қаршисида юзимиз шувит бўларди” (бунчалик кескин эмасдир-у, лекин шунга яқин) деган эътирофини бир неча марта таъкидлади, такрорлади.

Бу жойларнинг шундай синоатлари бор эди ва ўша тунги тўнтарилиш ҳам бежиз эмасдир. Ўзи, турфа саъжияли одамлар йиғилган экан ўша гал. Бирининг қон босими тоққа бўлмайди, бири оғзидан бўлар-бўлмас гаплар чиқариб (бир сафар “Жуда хавфли жойлар деяпсизлар, ҳали қайтиб келмасак-а?” деб юборди. Машина ағдарилганининг эртаси эса “Сал бўлмаса, адабиёт газетасида тўрт уюшма аъзосига таъзия чиқарди” деди кўз косасини айлантириб), жиққа тегар, бу қилиғини атайин қилгандек бўлар, сафарда руҳ тоза, ният холис бўлиши лозимлигини инкор этарди. Шаҳарда эса воқеадан хабардор бўлганлар “Улуғларнинг қадами теккан хосиятли жойлар экан, бўлмаса, сизлар омон қолмасдиларинг”, де­йишди. (Машина кесиб ўтган, номи бору ўзи йўқ Тош­қўрғон қишлоғида болалигим ўтган, унинг кўҳна қабристонида отамнинг хоки тупроғига абадий қоришиб ётибди…) Ана шундай синоатлар қуршовида алмойи зотлар гуруҳи мўлжаллаган ишларини бир фоиз ҳам бажара олмай ортга қайтишганди.

Хайриятки, бизнинг йўл боши берк кўчага кириб қолмаган экан. Ҳамманинг ишлари ривожли бўлди, кўплаб мақолалар ёзилди, китоблар чиқди. Фақат камар ва қир орасидаги қисилиш зарби вужудларда йил бўйи кетмади: баданлари қорайиб, тери остида қотиб қолган қон унча-бунчада тарқалмади, белда, елкада, биқинда оғриқ узоқ вақт сезилиб турди. Бу оғриқлар ижодий жараёнлардаги ташвишлар қуршовида билинмасди.

Баъзан ташвишлар гирдобига тушиб қолиб, энг асосий нарсани – вақт ўтаётганини, аслида, ўзимиз ўтиб бораётганимизни унутиб қўйдик, шекилли, нафақа ёшига тўлганда, одатдагидек, ҳужжатлар йиғиб, расмийлаштириб, ижтимоий таъминот бўлимининг маблағини қуртдек санаб олиб, ўзимизча икки бора бойиб юрган кезларда “Бунақаси мумкин эмас, жойни бўшатиб қўйинг”, дейишди. Шунда умрнинг янги босқичи бошланганини ҳис қилдим. Уйга қамалиб олиб, қоғозларга ўзимни урдим, маза қилиб ёздим, ҳар йили бир китоб чиқардим. Менинг бу юмушим билан биров қизиқмас, қайноқ давраларга кириш учун эса менда “бел йўқ” эди. Одамлар юртдошлар, касбдошлар, улфатларга бўлиниб, ҳар ҳафта ош ейишар, аммо бирор тўда менга зор эмасди (балки ўзим ҳам хоҳламагандирман).

Шундай қилиб, чойхоналарда ёнбошлаб, авлод кунини ўтказар, бундай осойишталик кимларгадир ёқарди (аниқроғи – катта сиёсатга аралашмаслик маъқул эди). Шундай кунларнинг бирида телефон бўлиб, нуфузли мафкура идорасининг раҳбари хушмуомалалик билан бир келишга таклиф этди ва ҳаммаси тезлашиб, ташриф бирданига ишга қабул қилинишим билан якунланди. Бу чорлов қизил империя даврида халқаро “Орол – 88” экспеди­циясида қатнашиб, бу ёғи қуриб бораётган денгиз бўйлари-ю, у ёғи Помир чўққиларигача кезиб чиққан, экологиянинг машъум келажагидан изтироб чекиб, лекин кўпроқ ўша сафардаги гаштли дамларни қумсайдиган ҳамкасбнинг қатъият билан Ҳисор тизмалари бағридаги машҳур ғорни кўришга астойдил саъй-ҳаракат қилгани, газета номидан ўрмон қўмитасига хат тайёрлаб, мана шу сафарни уюштиргани, унга мени ҳам йўлбошловчи сифатида сафга қўшганидек кутилмаган илтифот эди.

Мафкура муассасасида ишларни баҳолаш мезонлари ноаниқ, ўлчамсиз, агар йўлини қилсанг, “ухлаб келиб, ухлаб кетиш” мумкин бўлган жой эди (ростдан, сочлари сихдек, асаблари қақшаб, феъли ҳам инжиқ бўлиб қолган бир йигит автобусда ухлаб келар, бу ерда ухлаб, яна уйга йўлда ухлаб қайтарди). Жамоада иштиёқ сўниб бораётгани (балки унинг ўзи йўқми?) аниқ билиниб турар, ҳатто маошларнинг “карра”сига оширилгани ҳам мижғов ходимларнинг ғайратини жўштира олмаганди. Очиғи – бирор ишга мажоли етадиганлар йўқ ҳисоби эди. Разм солиб қаралса, ошхонада зериккан   кеннайилар, ўқимай диплом олган “Ҳият”лар бир қўнғироқ билан мафкурачи бўлиб қолган, биронтаси “Насойим–ул муҳаббат” ёки “Анна Каренина”ни ўқимаган, уларни юз тарбиялаган билан “Мансаб низомномаси”да ёзилган талабларга жавоб бериша олмасди.

Аммо каминани “маошни ҳалоллаб олиш, иш жойининг тузини оқлаш” сингари чўнг эътиқодлар талаби безовта қилиб турар, гарчи махсус назорат ҳам туртки бериб турса-да, қараб турмай, турли мавзуларда муттасил ёзардим. Уч йилга яқин иш фаолиятим давомида қатор нашрларда 105 марта исм-шарифим қайд этилди, яъни шунча мақолам босилди, 2 рисола (“Тарбия – комиллик йўли”, “Мактаб чорлайди”) эълон қилдим, китобларим чиқди ва …

Сийлов ҳар хил бўлар экан: мукофотига қисқаришга тушдим! (Балки бу ҳолнинг бошқа жиддий сабаби ҳам бўлиши мумкин, буни келажак аниқлайди). Ҳа, шундай, бу ҳол ғор саё­ҳатига чиқиб, йўлда автоҳалокатга учрагандек кутилмаганда содир бўлди. Баъзан меҳнат ана шундай қадрланар экан. Жамиятда ҳар қандай ҳаракатнинг сўнгги чегараси бўлади: ундан ўтилгандан кейин қобиқ ёрилиб кетади. Ҳозирча эса ҳаммаси “рисоладагидек” давом этаяпти.

Шунингдек, менга берилган муддатнинг сўнг­­ги кунлари ўтиб бораяпти, тезда “жойни бўшатиш”им керак. Ушбу сатрларни ҳам қадрдон бўлиб қолган компьютердан охирги марта фойдаланиб   ёзаяпман. Нима ҳам дердим, билганим ҳаёт давом этаверади. Ҳеч нарса бўлмайди! Иш дегани нима бўпди, алам қиладигани бу нарсаларга ҳеч ким парво қилмайди. Ахир юрак, қалбни фақат Аллоҳ эшитади-да…

Ҳаким САТТОРИЙ