Шамолларнинг изтиробли қўшиғи

“Бир бошга – бир тақдир”. “Бир бошга – бир ўлим”. Ва… “Бир бошга – бир роман”. Бу ибтидо ва интиҳо оралиғида бир инсоннинг яшаш формуласи акс этган. Зеро,тирикчиликни мақсадли одамлар ана шундай қатъий чегараларда ўтказадилар ва бу оралиқ темир низомлар асосида давом этиб, барибир ҳаётда ўчмас из қолдиради. Чунки мақсад кескин қўйилган бўлади. Албатта, америкалик ёзувчи Маргарет Манерлин Митчел (1900 йил 8 ноябрь – 1949 йил 16 август) умр фалсафасини бу даражада муросасиз белгиламагандир, аммо унинг ҳаёти кейинги йилларда муҳокама қилиниб, тарозига қўйилганда, гўё адиба дунёга келиб, шундай мақсад билан яшагандек таассурот уйғотади.

Маргарет Митчелнинг “Шамолларда учган ҳисларим” романи бир инсоннинг тирик­лигига бор-йўғини далолат қиладиган ҳужжат, бир қалбнинг алангали изҳори, жаҳон ада­биётининг эса энг таъсирчан ва самимий асарларидан бири бўлиб қолди. Албатта, олатасир дунё­­да қалбида эзгулик яшаган инсон келажакка ҳеч қуриса, бир дарахт экиб қолдирсам ёки эсли-ҳушли фарзандларни авлодларга ҳадя этсам, деб яшайди. Маргарет хонимда бундай боқийлик истаги қай ҳолда зуҳур бўлган, билмадик, лекин у келажакка гўзал бир асар хотира қолдирди.

Романнинг фазилатлари ҳақида кўп гапиришган, шу   асосда суратга олинган   “Шамолларда учган ҳисларим” ва “Скарлет” (1994 йил, АҚШ, Италия, Франция, Германия қўшма лойиҳаси)   бадиий фильмлари кино санъатининг нодир намунаси сифатида миллиардлаб қалбларни забт этган.

Ана шундай шуҳрат насиб этган ёзувчининг ҳаёт йўли ва ижоди, албатта, кўпчиликни қизиқтириши шубҳасиз.

Маргарет ота томондан ҳам, она томондан ҳам бообрў, жамиятда эътиборли кишилар силсиласидан эди. Ота тарафдан бобоси Томас Митчел шотландиялик бўлиб, 1777 йилда Жоржияга кўчиб келган, АҚШда мустақиллик учун олиб борилган урушларнинг иштирокчиси эди. Ўғли Рассел эса Америкадаги Гражданлар урушида қатнашган, оғир ярадор бўлиб, сафдан бўшатилгандан кейин ишлаб чиқариш билан шуғулланган, Атлантада етарли бойликка эга бўлган. Унинг икки хотинидан 13 нафар фарзанди бўлиб, каттаси Митчелнинг отаси Южин эди.

Она томонидан французларга хос бўлиб, катта бобоси Филип Фицджеральд Ирлан­диядан муҳожир бўлиб келиб, Жоржияга яқин жойда ўрнашади. Унинг оиласида бир ўғил ва етти қиз вояга етаётганди. Қизлари Энни 1863 йилда Жон Сфенесга турмушга чиқди, келин армия капитани, куёв эса катта мулк эгаси, кейинчалик Англияда трамвай хизматининг асосчиларидан бири бўлди. Уларнинг оиласида ўн икки   нафар фарзанд вояга етаётганди. Еттинчи қиз Май Белль Южин Митчелга турмушга чиқди. Южин Жоржия университетининг ҳуқуқ мактабини тугатди, Май эса Атлантадаги аёллар институтида таҳсил олганди.

Оилада уч нафар фарзанд бўлиб, Маргарет Митчелнинг икки акаси бор эди. Унинг болалиги яқинда бўлиб ўтган тарихий воқеалар фонида кечди. Боболари қизғин жараёнларнинг иштирокчиси, таассуротлар тўлиб-тошиб ётибди, уларнинг қизиқ ва ҳаяжонли ҳикоялари таъсири остида кичкина Митчелнинг қалбида Гражданлар уруши воқеалари ўзгача бир тарзда акс этар, тушларида ҳам бу таассуротлардан қутула олмасди чамаси. Таъсирчан қизалоқнинг туйғулари янада теранлашишида отасининг маҳаллий тарих жамиятининг раиси бўлиб фаолият юритаётгани, шу билан боғлиқ   юмушлари жиддий таъсир этарди.

Шундай қилиб, Америка қитъасида Жануб ва Шимол ўртасида кечган уруш таассуротлари унинг борлиғига айланди. Гўё тириклик ва ўлим муҳорабага киришган аёвсиз тўқнашувлар, одамлар жон бериб-жон олаётган издиҳом ичида яшаётгандек бўларди, ўзи ҳам уруш одамига айланиб қолгандек туюларди. Яна тақдирнинг аччиқ киноясини қарангки, уруш суронлари таъсири ичида кунлари осуда ўтаётган Маргаретга ширин ҳаётида мангу айрилиқнинг заҳар-заққумини татиб кўриш азоби ҳам раво кўрилди. Оқибатда, уруш ва ўлим даҳшати унинг таржимаи ҳолига ўчмас сурати билан кириб келди: 1918 йилда унинг қайлиғи – унаштирилган йигити лейтенат Генри Клиффорд Фран­цияда Биринчи жаҳон уруши фронтида ҳалок бўлди. Шу йили онаси ҳам испан грипи пандемияси билан вафот этганди.

Бу воқеалар унинг ҳаёт тарзини ўзгартириб юборди. Маълумотини ошириш учун Вашингтон семинариясида таҳсилни бошлаган Маргарет уни Массачуетсдаги Смит коллежида давом эттираётган эди, оилавий бахтсиз­ликлардан кейин ҳаммасини йиғиштириб, мулкни бошқаришда акасига ёрдам бериш ва отасига қарашиш учун Атлантага қайтди.

Табиатида ижодкорлик бўлган – мактаб пайтидаёқ саҳна кўринишлари ёзган, ўқувчилар чиқарадиган “Фактлар ва фантазия”   журналига муҳаррирлик қилган Маргарет хўжалик ишлари билан ўралашиб қолиши мумкин эмас эди. Мустақил равишда мутолаани давом эттирди, кўнгил кечинмаларини қоғозга тушириб борди. Хаёлида эса бахтсиз муҳаббати яшар, унинг хотираси билан овунарди. Дил туғёнини шеърларда ифодалар, Генрининг хотирасини шарафлаб, ҳар йили у ҳалок бўлган кун бахт­сиз йигитнинг онасига гулчамбар юборишни канда қилмасди.

Унинг қалбида кучли бир пўртана яшар, гўёки ёруғликка чиқишга йўл изларди. Ниҳоят, ишларни жойига қўйиб, анча ўзига келиб олгач, дунёга иштиёқ билан боқди, жонли ижодий муҳит қучоғида бўлишни истади. Шундай қилиб, 1922 йилда мактабдаги лақаби Пегги номи билан “Атланта жорнал” ҳафталигида репортёр бўлиб ишга кирди. АҚШда мат­буотда ишлашнинг ўзига хос талаблари бўлган. Бу ҳақда Эрнест Хемэнгуэй ҳам қизиқарли маълумотлар келтирган. Маҳаллий матбуот ходими, яъни репортёр ўзига беркитилган ҳудуддан қизиқарли воқеаларни газета-журнал (ҳар кун нашр этиладиганлар – газета, ҳафталиклари – журнал деб юритилган) саҳифасига олиб чиқиши лозим бўлган. Мавзулар чекланмаган (тўй, туғилиш, олди-сотди, кўча хабарлари ва бошқалар), фақат уларни қизиқарли ва равон баён этиш, кўпчиликнинг диққатини тортиш, шу орқали нашрнинг ададини ошириб бориш назарда тутилган. Маргарет Митчел “Атланта…”да ишлаган йиллари турли-туман мавзуларда 129 мақола, 85 хабар ва бир нечта тақриз эълон қилган экан.

Ишга кирган йили Беррьен Киннар Апшоуга турмушга чиққанди. Котрабандист бу одамни округда ҳамма танир, ҳарбийда омади юришмагач, яширин ичкилик савдоси билан шуғулланар, кўчабезорилиги билан ном чиқарганди. Табиатан ўжар ва бир сўзли бўлган Маргарет уни кўнглидаги одам деб билди ва унга босим билан эгалик қилмоқчи бўлганда ҳам ўзига ишониб, розилик берди. Турмушининг татимаслиги бошланишиданоқ аниқ эди – аёл адашганди, барибир “ўт ва сув қўшила олмади” ва уч ойдан кейин ажралишга мажбур бўлди. Биринчи никоҳидан қолган эсдалик шу эдики, токи Апшоунинг ўлими ҳақидаги хабарни эшитмагунча ёнидан тўппончани қўймади.

Орадан уч йил ўтиб, 1925 йилда суғурта агенти Жон Маршга турмушга чиқди. У Маргаретнинг биринчи никоҳида куёвнавкар (шафер) сифатида қатнашган, омадсиз турмушдан хабари бор, нима бўлишини кузатиб юрарди. Жон анча маърифатли, ҳар ҳолда Маргаретнинг қалб кечинмаларини тушунадиган одам эди. Аммо кўп ўтмай, Митчел севимли машғулоти – репортёрликдан воз кечишига тўғри келди. Оёқ панжасининг синиши оқибатида юриши қийинлашди ва уйда ўтириб қолишга мажбур бўлди.

Эри Жон Митчелга уй бекаси сифатида ўз ишини бажариб, ҳовлида жимгина юришни маслаҳат берди, лекин табиатан эркин бўлган аёлга “қозон-товоқ дунёси” торлик қиларди. Пировардида эса эри уйда ўтириб қолган репортёрга ўзини енгиши, овутиши учун бир дунё китоблар келтириб,   мутолаа қилишга имкон яратди. Бу билан ҳам чекланиб қолмай, амалда хотинини зерикканда, эрмак учун, вақтни қаритиш мақсадида “Нуқул бировларнинг китобини ўқийверасанми, ўзингнинг китобингни қачон ёзасан?” деб, ёзиш-чизиш билан шуғулланишга мажбур қилди. Шунчаки эрмак учун бошланган   машғулотдан катта умид йўқ эди, “Фақат ўзинг учун ёз”, деган талаб бўлди, холос. Ҳатто унга ёзув машинкаси олиб келиб берди.

Ташқи воқелик унга жиддий бир ишга киришишни тавсия қилаётгандек эди. Шу йўсинда болалик таассуротлари, боболаридан тинглаган ҳаяжонли ҳикоялар, қалб кечинмалари ва изтироби – лейтенант Генрининг ўлими, бошидан ўтказган иссиқ-совуқ кунларидан ҳосил бўлган таассуротлар қоришиғидан ёзишга киришди ва у кейинчалик “Шамолларда учган ҳисларим” номи остида роман шаклида машҳур бўлди. Номи шоир Эрнест Доусен шеърининг бир сатридан олинган роман (биринчи номи “Эртага – бошқа кун”) устида иш муттасил ўн йил давом этди, яъни Маргарет Митчелнинг ўн йил давомидаги тарқоқ битиклари шундай роман бўлиб яралди.

Маргаретнинг табиати шундай эдики, шу йиллар давомида роман ёзаётганини иложи борича сир тутди, яқин кишилари ҳам билмади. Эри унинг биринчи ўқувчиси ва тан­қидчиси эди, шунингдек, Жон тарихий далилларни ойдинлаштириш, қўшимча манбалар топиш, сюжетлар тўқиш, уруш воқеаларини ишончли гавдалантиришда, ҳатто ёзилган матнларни бадиий таҳрир қилишда Маргарет Митчелга яқиндан ёрдам бериб борди. Ва эр-хотин вақтлар ўтган сари ишониб боравердиларки, фақат ўзларини эмас, кўпчиликни қизиқтирадиган бестсиллер юзага келаяпти. Атлантага ташриф буюрган каттагина нашриёт муҳаррири йирик манускрипт (қимматли қўл­ёзма) борлигидан хабар топди (ёзувлар минг босма тобоқдан ошиб кетганди) ва муаллиф билан музокара олиб борди. Маргарет китобни нашр этишга бирдан розилик берди. Кейинги йил қўлёзма устида жиддий ишлади, асосан, эътиборни тарихий далиллар ва саналарни аниқлаштиришга қаратди.

Янги китобнинг кўплар учун қизиқарли эканлиги борасидаги тахминлар ўзини оқлади — ҳақиқатан ҳам шундай бўлиб чиқди. Асарни ёруғ тақдир, шон-шуҳрат кутаётган эди. 1936 йилда эълон қилиниши билан асарнинг шонли юриши бошланди. Шу йили энг яхши роман учун миллий китоб мукофотини олди. Йил ўтиб эса Америкадаги энг нуфузли – Пулитцер мукофотини бадиий адабиёт номина­цияси бўйича қўлга киритди. 1939 йилда асар асосида режиссёр Виктор Флеминг суратга олган шу номдаги фильм   саккизта “Оскар” мукофоти (“Энг яхши сценарий”, “Энг яхши режиссёрлик иши”, “Энг яхши эркак роли”, “Энг яхши аёл роли” сингари) билан тақдирланди.

Романнинг марказида ХIХ аср ўрталарида кечган Америкадаги гражданлар уруши во­қеалари турса-да, унинг бош қаҳрамонлари – Оъ Хара Скарлет, Эшли Уэлкс ва Ретт Батлер ёзувчи билан таниш, яъни қалбига яқин кишилар эди. Улар характерида қадрдон туйғуларини сингдирди, қалб кечинмалари унинг ўз қувончлари, изтироблари эди. Бу романни Маргаретнинг фожиали муҳаббатига қўйилган обида, дейиш мумкин, фақат бу олийжаноб ҳисларга тарихий воқеалар, кўплаб персонажлар либос қилиб кийдирилган эди. Ҳатто роман бош қаҳрамонини Панси (ўзининг ла­қабларидан бири) деб атаган, фақат нашриётдаги иш жараёнида уни бирданига “Скарлет” билан ўзгартирган эди. Қиз руҳиятида ўзининг барча кечинмаларини ифодалади, лейтенант Генрига аталган бокира ҳислари ҳам унда мужассамлашди. Батлер (фильмда бу ролни Кларк Гейбл ўйнаган) эса у тасаввур қилган ва севган, мавжуд ва ўз ўрнида илоҳий йигит тимсоли эди.

Роман катта муваффақият қозониб, уни экранга кўчириш мақсади пайдо бўлгач, ундаги бош қаҳрамон ролини ижро этишга 14 минг даъвогар хоҳиш билдирган. 400 нафари кастингда қатнашган. Уларнинг орасида британиялик Вивен Ли битта овоз (!) олиб, ғолиб бўлган экан, яъни муаллиф Митчелнинг “Мана Оъ Хара!” деган ундови ҳаммасини ҳал қилган…

Ана шундай шов-шувли “таржимаи ҳол”га эга бўлган роман ҳам, фильм ҳам ҳамон миллионларнинг қалбини мафтун этишдан тўхтагани йўқ. Унинг янги-янги мухлислари турли авлодларда пайдо бўлаверади.

Маргарет Митчел ҳар қанча қистасалар ҳам бошқа асар ёзмаган. Ҳозиргача “Шамолларда учган ҳисларим” романи 40 га яқин тилга таржима қилинган, АҚШнинг ўзида 70 марта нашр этилган.

Ҳаким САТТОРИЙ

Янгиликларни дўстларингизга улашинг

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

15 − 13 =