Уруш Усмон ота тақдирида

Нохуш хабарни кимдан эшитди?

1941 йилнинг 21 июнь субҳидамида уруш бошлагани ҳақида радио хабар берди. Нохуш воқеадан Ўзбекистон ҳам огоҳ бўлган. Бироқ республиканинг ўша вақтдаги биринчи раҳбари Усмон Юсупов бундан ҳали бехабар – у Тошкентдан узоқда, ғалла масалалари бўйича тоғли Нуротада эди.

Чўл зонасида унинг машинаси юриб боряпти. Тўсатдан ўқ овози эшитилди. Овчи, деб ўйлади биринчи котиб, тўрғайними, ёввойи эчкиними нишонга оляпти чоғи.

Аммо ўқ овози устма-уст такрорлангач, безовталанди. Тўхтат, деди ҳайдовчига. Шошиб машинадан тушиб, ўгирилди-ю…

Улар томон усти очиқ машина тез ҳаракатланар, кимдир тик турган ҳолда оқ фуражкасини боши устида айлантирарди. Усмон Юсупов уни таниди – Самарқанд вилояти партия комитетининг секретари Чиковани.

У:

— Уруш, Усмон Юсупович, – деди изтироб билан. – Сизни Москва сўраяпти.

Бекорга “ота” демасдилар

Уруш кетяпти. Фронт орти – иккинчи фронт. Биринчи котиб гоҳ Тошкентда, гоҳ Ангрен ё Янгийўлда.

Ана, у бараклар оралаб юриб боряпти. Иссиқ кўринаркан: “Э, Усмон отамизми?” – кўзларига ишонмасди одамлар.

У ишчилар ошхонасига кирар, чўмич билан қозонни ковлар ва…

Асаби бузилан ҳолатлар кўп бўлган: “Картошкаси қани? Ошпазни чақиринг!”

Тун бўйи ишлаб, тонггача Марказқўмда қолиб кетишига оила аъзолари кўникиб қолишганди.

Тошкентнинг Гоголь кўчасида оддийгина уйи бор эди. Алламаҳалда эшикни очганида қизалоғи Инна “дадажон!” деб бўйнига осилар, бир аҳволда қайтган отанинг чарчоқларини тарқатарди.

“Совқотдим!”, дерди қизча.

Эски мебеллар билан жиҳозланган нимқоронғу уй ҳақиқатан совуқ эди. Отанинг оташин бағри иситарди мурғак вужудни.

Оловли меҳридан кўчада қолган болалар, етим-­есирлар ҳам баҳраманд бўлишган. Катта ўғли Леонид фронтда, Собир Раҳимов бошқараётган ҳарбий қисмларда хизмат қилар, ўзи кўчаларда дайдиб юрган, вокзал ичидаги харакларда чўзилиб ётган болалар ва ўсмирлар, соч-соқоли ўсиб кетган дайди-ю бекорчилар қисматига бефарқ қарамасди. “Кимсан, қаердансан, нима қиляпсан бу ерда? Эҳ,болам, эҳ…”

Каттароқлар ишга, кичиклар “болалар уйи”га жалб этиларди.

У Виктор исмли ҳеч кими йўқ сарсон йигитни уйи­­га олиб келди. Ҳарбий билим юртига киришига кўмаклашди. Виктор лейтенант унвони билан фронтга жўнади, ғалабага ҳисса қўшди.

Бир куни темир йўл станциясида ухлаб қолган бир қизни кўрди. “Қиз бола ҳам шу аҳволда ётадими? Қандай замонлар бўлди, а?”

Тожик миллатига мансуб қизнинг онаси ўлган экан, отаси фронтда. Қийналганидан келаверибди боши оққан томонга. “Уни боққа олиб боринг, супурувчи қилиб қўя туринглар”.

Саноат халқ комиссариатида хизмат қиладиган рафиқаси Юлия Леонидовна ҳам болажон эди. Аёлнинг бир қадами – болалар уйида. Бир қизча онасига ўхшатиб “ойи!” деб чақирди-ю, унинг вужуди ҳис-ҳая­жонга тўлди.

Юлия ҳар бир ишни турмуш ўртоғининг розилиги билан қилар, аммо бу гал маслаҳатлашиб ўтирмай етим қизни тўғри уйига олиб келди…

Етим-есир ва меҳрга зорлар бежизга “ота” демасди Усмон Юсуповни.

Усмон Юсупов ва Азиз Қаюмов

Усмон отанинг бағрикенглиги машҳур академик Азиз Қаюмовни ҳам четлаб ўтмаган.

Биринчи раҳбар Қўқонга келганида Чархий домла қобилиятли ёш шоирлар иштирокида “чойхўрлик” уюштирди. 18 ёшли Азиз ҳам бор эди қаторда. Устозининг ишораси билан у пахтакорлар қурултойига бағишланган ўз шеърини ўқиди. Узундан-узоқ, анча зериктирарли эди шеър. У. Юсупов деди: “Биз шоир эмасмиз, албатта, лекин тузукроқ уриниб кўрсак, шунга ўхшаш нарсани ёза олардик. Бошқасини ўқи!”

Азиз Қаюмов бу гал ғазал ўқиди. “Буниси маъқулроқ, қаерда ўқийсан?”

Азиз маҳаллий чарм техникумида ўқиётганини айтганди: “Иложсизликдан ўқиётгани маълум, деди Усмон Юсупов шаҳар партия комитети масъулларига, адабиётга шавқи бор, Тошкентга жўнатинг, ўз соҳасида ўқисин…”

Азиз 3 сўм пул билан Тошкентга жўнади, биринчи раҳбарнинг ҳузурида бўлди, унинг маслаҳати билан Дўрмон ёрдамчи хўжалигида бир муддат боғбон сифатида ишлаб, ҳозирлик кўриб, ТошдУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг шарқшунослик факультетига ўқишга кирди.

Бир занжирнинг икки ҳалқаси

Ҳамма нарса фронтга!

Жанггоҳларга қурол-яроқ ва ўқ-дори етказиб бериш ҳарбий бурчимиз, дерди Усмон Юсупов.

Фақат аслаҳа керакми мамлакатга? Пахта-чи? Ғалла-чи?

Ҳарбий завод ҳам, пахта ҳам, дон ҳам керак. Ҳар бир донни ҳисобга олиш – ҳаётий эҳтиёж, пахта ҳосили учун кураш билан фронтда ҳужумга ўтиш – бир занжирнинг икки ҳалқаси, – тушунтирарди Усмон ота.

Хонасидан жой бераркан деб…

Хонасидан жой бераркан деб, “Тошкент – нон шаҳри” экан деб ҳай келишяпти, азаматлар. Охири нима бўлади?

Ҳаммаси яхши бўлади, дер эди Усмон ота, бир амаллаб бу кунларни ортда қолдирсак, марра бизники.

У кунларни ортда қолдириш осон кечмасди. Ўзи емай едирган, киймай кийдирган ерли халқ авж олган киссавурлик, “бебош келгиндилар”нинг жабрини ҳам тортди.

Тошкент “бедарвоза шаҳар”га айландими?

— Ўртоқ Юсупов, Тошкентда кераксиз элементлар тўлиб-тошиб кетди, эшелонларни нарироққа жўнатайлик?

— Қаёққа? – лов этиб ёнарди биринчи котиб, – Рим папасигами?!

Ва у дарҳол ўзини қўлга олар, ёнидагиларни вазминликка чақирар, шароит шуни тақозо этаётганини қайта-қайта тушунтирарди.

Кимдир:

— Шундоқку-я… – деди табассум билан, – уруш кетяпти деб келаверишса, кираверишса, кабинетни ҳам бўшатиб, ўзимиз кўчада қолмаймизми?

Биринчи котиб жиддий эди:

— Идораларни сиқиштирамиз. Стулларимизни йўлакка опчиқамиз, лоақал битта хонани бўшатамиз, вақтинча капалар қурамиз.

— Капалар қурамиз?

— Ҳаммамиз “жангчи”миз ҳозирча. Мудофаа учун зарур бўлса Халқ Комиссарлари Шўроси билан МК биносини ҳам ҳарбий завод учун мослаштиришга тайёр турамиз!

Мен арз қиламан!

Умрини дариғ тутмай, кўп ишлар қилган – улгурган ва уддалаган ғамхўр сиймо ўз соғлиги ҳақида ўйлашга вақт тополмасди гўё…

1944 йилнинг кузи, душман советлар чегарасидан қувиб чиқарилган, лекин бетанаффус иш ва ташвиш­ларнинг чек-чегараси ҳали кўринмаётгандек. МК нинг навбатдаги бюросида биринчи котиб ҳушидан кетиб қолди…

Тиббиёт фанлари доктори Каценович унга қарар, оила аъзосидек муносабат қиларди. Лекин бир куни, уч-тўрт кун ўтар-ўтмас У.Юсупов яна коридорда пайдо бўлгач:

— Мен арз қиламан! – деди асаби бузилиб. – МК секретари бўлганингиз учун истаган нарсамни қилишим мумкин, деб ўйлайсиз шекилли. Ётиб дам олиш, муолажа меъёрига риоя қилиш керак-ку?

Паст бўйли, семизлигига қарамай У.Юсупов чаққон-тетиклиги билан ҳамманинг ҳавасини келтирарди. Ётиб қолишига нима сабаб бўлди?

— Ундан кўра “касал бўлишнинг мавридими?” деб жеркиб беринг. Уруш кетяпти-ку. Уфф, бу касофат қаёқдан илакишдийкин?

— Балки Бекободда. Балки Фарходстройда… Лекин касалликмас, ўзимиз айбдормиз, – деди Каценович. – Аъзойи баданнинг ҳам уволи бор.

Тошкент уруш йилларида

Қийинчиликка қарамай,   1941-1945 йиллар адабиёт, санъат, маданият тўхтаб қолмади, кинолар олинди, илм равнақ топди, китоблар, газеталар чоп этилди. Театрлар томошабинга тўла, биринчи котиб премьераларга қатнар, мулоҳазалар билдиришга улгурарди.

Тошкент нафақат “йирик аслаҳахона” – ҳарбий саноат марказларидан бири, балки илм, адабиёт, маданият марказига ҳам айланганди. СССР Фанлар Академияси бир неча институтлари (400 та олими билан), Белорусия ФА, Ленинград консервато­рияси, Франко номидаги Украина академик драма театри, Москвадаги давлат яҳудий театри энди республикамиз маркази Тошкентда фаолият олиб борар, Алексей Толстой, Анна Ахматова, Якуб Колас сингари буюк адиблар шу ерда ижод қилар, ҳар бир меҳмон ўзбек хонадонини ўз уйидек билар, оддий халқ ўз меҳмони олдида одамийлик санъатини намойиш этарди.

Муқимий театри ҳам ўша вақтлар бунёд этилган. Пойдевор қўйилаётганда: “Ғалабага бўлган ишонч­нигина ёдгорлиги бўлиб қолмай, бу бино архитектура, бинокорлик нуқтаи назардан ҳам намуна бўлиши керак”, деганди Усмон Юсупов.

Усмон Юсупов бир қанча юксак орденлар билан мукофотланган эди. Табиийки бу орден ва медаллар ўша собиқ Иттифоқ даврининг энг обрўли мукофотларидан эди. Албатта, Усмон Юсупов ҳам ўша даврнинг одами эди. Лекин у халқимиз учун тиним билмай ишлаган раҳбар, фидойи зот эди. Бугун истиқлол замонида ўзлигимизни, тарихимизни янада чуқур билиш учун ҳам уларни унутмаслигимиз, қанчалик қаттол сиёсат замонлари бўлса-да, ўша оғир даврларда ҳам шу юрт, Ватан, эл тақдири учун тиним билмай умрини, ҳаётини бахшида этган оталаримизни ёд этиш бурчимиз.

Муҳаммад ШОДИЙ