Меҳр қўрғонига дарз кетмасин

Одамларни фикрлашга чорлайдиган кўрсатувлар борлиги яхши. Ижтимоий тармоқларда ҳам ҳаёт ҳақиқатларидан баҳс этадиган, ён-атрофидагиларни ҳам кўраётган, эшитаётганларига бефарқ-бепарво бўлмасликка ундаётган, жамият ҳаётига фаол аралашишга чорлаётган чиқишларнинг борлиги ҳам кишини қувонтиради (мен бу ўринда замонавий техника имкониятларидан эрмак учун, шантаж, фирибгарлик учун фойдаланаётганларни назарда тутмаяпман, уларга Яратганнинг ўзи ақлу фаросат, инсоф берсин). Бундай чиқиш­ларда бир оғриқли ҳолатга тез-тез дуч кел­япмиз: ака-укалар, опа-сингиллар ёки шунга ўхшаш яқин қариндошлар орасида мерос талашишлар, айниқса, ота-оналаридан мерос қолган уй-жойга эгалик ҳақини талашиш масаласи доимий кун тартибига чиқиб олгандек. Бир кун опа инисининг уйидан ҳайдалиб, “Зангори экран”дан томошабин аҳлига кўз ёш қилади, бошқа куни ука кўчада қолиб, жигарларидан арз қилади. Ҳуқуқшунос, психолог, маҳалла аҳли, хотин-қизлар фаоллари бир ота-онадан дунёга келиб, бир лагандан ош-овқат еб, айтиш мумкинки, бир кўрпада улғайган жигарларни муросага келтириш билан овора…

Чунки бу шунчаки четлаб ўтиб кетса бўладиган масала эмас. “Ҳа, бир куни ўзлари топишиб олишади, этни тирноқдан ажратиб бўлармиди?” деган билан муаммо ҳал бўлмаётгани воқеалар жараёнида юзага чиқиб турибди. Баъзан ур калтак, сур калтак бўлишиб, иш судгача етяпти. Бир пайтлар яқинлар орасидан озми-кўпми гап-сўз ўтса, оиладаги ёши улуғлар:

— Ҳай, овозларингни кўтарманглар. Бегоналар эшитса, кулгига қоламиз. Ўзаро ит-мушук бўлган қавмни ҳеч ким ҳурмат қилмайди. Ўғлига қиз бермаганидай, қизини ҳам биров келинликка арзитмайди, — деб қўйишарди.

Ҳа, бир пайтлар… Эҳтимол, ўша пайтлардаям бугунги бизни ташвишга солаётган можароларга ўхшаш воқеалар юз бериб тургандир. Аммо биз яхшиларини, ибратлиларини кўпроқ кўрганмиз, шекилли, кимгадир қайсидир муносабат билан улар ҳақида гапиргимиз келса, фақат бир-бирига жонини беришга тайёр бўлган жигарлар билан боғлиқ воқеалар хотирамиз кўзгусида жонланаверади.

Зулайҳо исмли мактабдошимиз бўларди. Педтехникумни битириб, мактабда бошланғич синфларга дарс бериб юрарди. Тўйи бўлганининг учинчи куни катталарнинг:

— Чиллалисизлар, шомдан сўнг уйдан чиқманглар, — деганига қарамай, ёш келин-куёв мотоциклда синфдошлар йиғинига йўл олишади. Қайтишда тезликни оширишганми ё қоронғида илғамай қолишганми, мотоцикл сим­ёғочга урилиб, ҳалокат юз беради. Куёв енгил жароҳат олади, аммо келинчакнинг буйрак­лари эзилиб кетади. Даволашлар наф бермайди. Зулайҳонинг аҳволи оғирлаша бош­лайди. Ота-оналар:

— Бўлмайдиган савдо бошидан бўлмай қўя қолсин. Зулайҳонинг иши худо билан… — деб туришганида, куёвнинг синглиси:

— Акам ўн етти ёшидан бери янгамнинг изидан юрган. Янгам жуда узоқ пайтлар акамнинг муҳаббатига жавоб бермаган. Ахийри севгисига ишонтириб, зўрға етишган эди акам шўрлик. Мен янгамга акам учун ўзимнинг бир буйрагимни бераман, — дейди.

Узоқ қаршиликлар, узоқ тортишувлардан сўнг сингил келинойисига битта буйрагини беради. Зулайҳо яшаб кетади. Вақти келиб, сингилнинг ҳам бахти очилади. Акаси (балки, рафиқасининг жисмидаги нуқсон туфайлидир, балки, бошқа сабабдандир) фарзанд кўрмайди. Аммо сингилга Яратган эгам кетма-кет ўғил фарзандлар ато этади. Фидойи сингил яна акасининг никоҳи ҳимоясига чиқади ва нав­батдаги ҳомила кўтарганида:

— Ўғил бўлсаям, қиз бўлсаям туғилажак фарзандим янгам билан акамники, — деб юборади. Ва ака билан янга туғуруқхонадан сингилнинг фарзандини ўзларига расмийлаштириб олиб чиқишади. Икки оила ҳам тинч-тотув яшаб кетишди. Ўтган йили баҳорда қишлоғимга борганимда, уларнинг тақдири билан қизиқдим. Зулайҳо эвара ҳам кўрибди.

Ёш бева қолган онамнинг узоқ вақт ербағирлаб ётишга имкони бўлмаган. Укалари, қайнукаларини касб-корли қилиш учун бирини ҳайдовчилик курсига, бирини ҳисобчилик курсига, яна бировини дурадгорга шогирдликка берганлар. Еттинчи синфдан сўнг ҳаммасини келажакда оила боқишга тайёрлаганлар. Катта укасининг ўқишга ихлоси бўлгани учун институтга киришларига ёрдам берганлар.

“Укаларим, қайнукаларимни сизлардан кам яхши кўрмайман”, деб гапирардилар онам. Ҳамиша мактабда икки ставка дарс берганлар. Кечаси чеварлик ҳам қилардилар. Маҳаллада аёллар йиғинларида катта ошларни ҳам дамлардилар. Бирор марта нолиганларини, миннат қилганларини эслай олмайман. Доимо ғайрат, шижоат билан юрардилар. Амакиларим, тоғаларим уйли-жойли, касб-корли бўлишди. Фақат тоғаларим балоғат ёшига етганларида онам ўз амакиларига (улар иккита эди):

— Мен укаларимнинг оғзини ошга етказдим. Энди бу етимларингни уйлантириб қўйиш сизларнинг вазифангиз. Ё ҳар бирингиз ўзларингизнинг қизларингиздан биттасини укаларимга берасиз, ё бош бўлиб бошқа қизга уйлантириб қўясиз, — деганлар.

Амакилари ҳам онамнинг измига юриб, тоғаларимга ўз қизларини беришган.

Онам фақат ўзиникиларга эмас, узоқроқ қариндошларимизга ҳам керагида паноҳ бўларди. Эсимда, Собиржон исмли бир қариндошимиз ота-онасиз қолган. Оилали бўладиган пайти келганида онам барча жигарларни бир жойга йиғиб:

— Мана, кеча пилланинг пули тегди. Ҳаммаларингнинг қўлларингда пул бор. Собиржонга қиз топиб қўйдим. Борди-келдини бошладим. Бошланмасини ўзим эпладим. Энди арвоҳлар хотираси учун атаганларингни ўртага ташланг­лар, — деб ўлгайман нусхали (хоразмликлар яхши билади бу рўмолни) рўмолни ўртага ёзади. Ҳеч ким бош тортмайди, ҳамма атаганини ташлайди. Бир яхши тўй бўлади.

Собиржоннинг рафиқаси онамни бир умр “эна” (бизда қайнонага “эна” деб мурожаат қилинади) деб ўтди. Мен ўз ҳаётимда фақат жигарнинг жигарга фидойиликларинигина эмас, дўстларнинг ҳам бир-бирига меҳру мурувватини кўрганман.

Дадам вафот этган кунлар. Онам “ялт” этган ёруғликдан таскин излайди. Онамнинг Жумагул исмли ёши каттароқ курсдош дугонаси бўларди. Биздан анча узоқликдаги қишлоқда яшарди. У пайтлар қишлоқлар орасида улов йўқ. Жумагул холам ҳар шанбада (ўқитувчи эди, бошқа кунлари бўш бўлмасди) неварасини орқалаб бизникига келарди. Ёмғир фаслида йўллар лой, ёзда чанг бўларди. Лекин холам дугонасига тасалли бериш, яхши сўзлар билан айрилиқ жароҳатига малҳам босиш учун ҳар ҳафтада келишини канда қилмасди.

Ҳозир баъзан дугоналарининг оиласини бузиш учун турли фисқу фасодларни ўйлаб топаётган аёллар ҳақида эсласам, озғингина, ча­йиргина холамнинг кўзларида меҳр сувратланиб, эшикдан кириб келишларини эслайман.

Бундан икки йилларча олдин ўша пайтда бувисининг орқасида бир неча марта бизникига келган Ҳалима билан учрашиб қолдик.

— Энам йўлларда беш-олти марта мени ерга қўйиб дам олардилар, — деб эслади Ҳалима. Демак, холам чарчаганлар, толганлар, лекин дўстга фидойиликларидан куч олиб, йўлларида давом этганлар.

Жигарлардан дўстларга ўтдим. Ахир яхши дўст ҳам яқинингдан яқин бўлиши мумкин. Бир неча йиллар аввал юз берган яна бир воқеа: бир давра бўлиб улфатчилик қиладиган йигитлардан бири автоҳалокат туфайли вафот этади. Ёш келинчак икки фарзанди билан бева қолади. Икки етим бир бутун бўлиб оила қуришган экан, ота-она йўқ, бошларини силагувчилар ҳам йўқ. Вақт ўтиб келинчак моддий жиҳатдан қийнала бош­лайди. Ижара уй пули… ош-овқат… кийим-кечак…

Шунда келинчак болаларини Меҳрибонлик уйи­­га топшириб, хориж­га — танишлари олдига ишлагани кетмоқчи бўлади. Бу гапдан улфатлар хабар топади.

— Ҳаётлигида дўстимиз эди. Шу бугун болалари билан бошпанасиз, бошпаноҳсиз қолган аёлнинг қўлидан ош-нон еганмиз. Энди уни шамоллар чорраҳасида қолдириб кетамизми? — дейди бири. Ҳаммаси бир бўлишиб, атаганини ўртага ташлаб, келинчакка уй олиб беришади.

Энди шу болалар “дўст” сўзига садоқат ҳисси билан улғаяди. Келинчак ҳам ўзини ҳамиша ўша эрининг улфатлари нигоҳи билан назорат қилади. Бундай воқеаларни юзлаб келтириш мумкин. Меҳр меҳрга доялик қилади. Шундай экан, Искандардек дунёнинг ярмини эгаллаган зотга вафо қилмаган мол-дунё — уй-жой, яна нималарнидир талашаётган яқинларга вафо қилармиди?! Тўғри, уй-жой, ер — ҳаммаси тирикчилик учун керак. Лекин муросаю мадора билан, бир-бировга тошу тупроқ отмасдан, кўзига чанг солмасдан келишиш мумкин-ку. Ота-оналаридаги душманлик болаларига ўтаётгани яна ҳам аламли.

Қандай қилиб бу кир ҳиссиётлардан халос бўлиш мумкин? Қандай қилса, қон-қариндошлик ришталари Аллоҳ томонидан инсониятга туҳфа этилган қалъа, қўрғон эканлигини ҳамма англаб етади?

Бир нарсани айтгим келади. Хотира туйғуларни янгилайди. Ўша ота-оналаридан қолган меросни талашаётган ўғиллар, қизлар бир зумга бугунидан узилиб, болалиги, ёшлигига, ота-оналари бағрида бирга-бирга ўсиб, унаётган кунларига қайтсалар… Бирингиз нима сабабдандир гуноҳ иш қилиб қўйсангиз, оила катталаридан келадиган жазодан иккинчингизни минг бир баҳоналар тўқиб ё айбни ўзингизга олиб, ҳимоя қилмаганмисиз? Бирингиз мактаб ё маҳаллада ишкал чиқариб болалар даврасига тушганда, иккинчингизнинг юрагингизда йўлбарслар уйғониб, кучингиз етадими, йўқми, ўша даврага отилиб кирмаганмисиз?

— Яқинлашма, тегма! — дея ҳайқирмаганмисиз? Бегона нигоҳлардан яширинча акангизнинг кўз остига олган суюклисига каптар қанотидай мактублар олиб борганингиз, укангизнинг кимгадир кўз ташлаганини билиб, ўша қизни меҳр нигоҳларида кузатиб юрганингиз, бир-бировларингизнинг кичик келиб қолган кийимларингизни кийиб суюнганларингиз, ҳарбий хизматга кетганда кўйлаклари ёқасини ҳидлаб, ичикканларингиз… Узатилган опа ё синг­лингизни куёвлардан қизғанганингиз… Эсланг, қанча хотиралар бирлаштиради сизларни! Бу азиз дамлар устига чизиқ тортиш осонмас…. Яна ва яна ёдга олинг, то бугун совиб турган юрагингиз чўғланмагунча… Дилингиздан “Ака-а-а, опа-а-а, ука-а-а, синги-и-ил” деган бир нидолар отилмагунча. Бундай ҳол юз беради, мен ишонаман, сиз ҳам ишонинг!

Қутлибека РАҲИМБОЕВА