Она ватан боғлари – юрт кўрки
Аҳолининг яшаш манзилида бунёд этилган маданият ва истироҳат боғлари қулай, камчиқим, ҳам оилавий, ҳам гуруҳ бўлиб чарчоқ чиқарадиган жой бўлгани боис, йилнинг иссиқ мавсумларида яна ҳам гавжумлашади. Мамлакатимизда улар сонини йилдан йилга кўпайтириш, кишиларнинг баҳри-дили очиладиган, чарчоғи ёзиладиган масканга айлантириш бўйича муайян ишлар амалга оширилмоқда. Статистика агентлигидан берилган маълумотга кўра, юртимизда 129 та дам олиш маскани мавжуд. Агар масалага сон эмас, сифат нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, маданият ва истироҳат боғлари том маънода ўз йўналишига мос ишлаяптими, бу борада ташаббускорлик кўрсатиляптими, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ижроси назорат қилиб бориляптими, маҳаллий ҳокимиятларнинг бу масалага эътибори қандай, каби саволларга жавоб излаш жоиз.
Анъанага содиқлик
Маданият ва истироҳат боғлари шаҳару туманларимизга кўркамлик, инсон руҳиятига кўтаринки кайфият бағишлайди, боқий қадриятларни мустаҳкамлашга замин яратибгина қолмай, атроф-муҳит тозалигини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Зеро, Шарқ мамлакатларида азалдан сўлим боғ-роғлар бунёд этишга эътибор катта бўлган. Аждодларимиз анъанасининг асрлар оша давом этаётганлиги чин маънодаги эзгуликнинг тантанасидир, аслида. Дов-дарахт, гул, бута макони бўлган боғларда инсон нафақат дам олади, балки табиат билан бир бутунлигини, уйғунлигини янада теранроқ ҳис қилади.
Буюк Соҳибқирон Амир Темур раҳнамолигида тузилиши геометрик шаклда бўлмаган, табиий дарахтзор ва чакалакзорлар бағрида кўплаб боғлар қурилган. Ҳукмдорнинг ов қилиши учун мўлжалланган боғнинг асосий қисми табиий, қўл текизилмаган ҳолда сақланган. Маълум қисмидагина дам олиш мумкин бўлган сарой қурилиб, чодир тикилган. Ҳовуз, фавворада “оби-ҳаёт” мавжланиб ва отилиб турган. Амир Темур даврида “Боғи баланд”, “Боғи беҳишт”, “Боғи давлатобод”, “Боғи дилкушо”, “Боғи шамол” номи билан аталган дам олиш масканлари тилга тушган эди.
– Жадал ривожланаётган мамлакатимизда маданият ва истироҳат боғларини барпо этиш диққат-эътибордаги масалага айланиб бормоқда, – дейди Олий Мажлис қонунчилик палатаси депутати, Ўзбекистон экологик партияси фракцияси аъзоси Исломжон Хушвақтов. – Рўйхатга олинган 247 та маданият ва истироҳат боғидан 59 таси маданият вазирлиги тассаруфида, 175 таси турли давлат органлари балансида ва 24 таси хусусий сектор ихтиёрида бўлиб, ундан 182 таси фаолият кўрсатмоқда. Яқин йилларда пойтахтимизда “Ашхобод”, “Наврўз”, “Tashkent City Park”, “Magic City”, Наманганда “Афсоналар боғи”, Андижонда “Олтинсой”, Нукусда “Амир Темур боғи” барпо этилди.
Ушбу ўзгаришларга, аввало, соҳани ривожлантиришга асос бўлган ҳуқуқий база замин яратмоқда.
Давлатимиз раҳбарининг ўнга яқин фармон ва қарорлари, хукумат дастурларига мувофиқ, намунали боғ ва яшил ҳудудларни ташкил этишнинг хуқуқий асослари ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикасининг “Маданий фаолият ва маданият ташкилотлари тўғрисида”ги қонунига асосан, маданият ва истироҳат боғлари маданий-маърифий ташкилотлар рўйхатига киритилган. Ҳуқуқий ҳужжат билан соҳага бозор механизми, хусусан, давлат-хусусий шерикчилик механизмини жорий қилиш институти татбиқ этилди.
“Яшил макон” электрон платформаси
Соя-салқин, сўлим гўшага кирганда, баҳри-дили очилиб, кайфияти тоғдек кўтарилмайдиган киши бўлмаса керак. Ўзига хос шаклу шамойилда барпо этилган боғ, аввало, ўсимлик олами билан сизни мафтун этади. Кўкка бўй чўзган дарахтми, йўлак бўйлаб бир текис кўкартирилган бутами, оқ, қизил, пушти, сариқ атиргулми, бари-бари инсоннинг табиат билан азалий дўстлиги ифодаси, аслида. Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги мутахассислари томонидан маданият ва истироҳат боғлари санитария ҳолатини яхшилаш, ҳар бир ўсимлик турини асраб-авайлаш, яшил ҳудудни кўпайтириш бўйича назорат-рейд тадбирлари ўтказиб борилмоқда. Рақамлаштириш жараёнига илк бор Тошкент шаҳридаги дам олиш масканларида киришилди. “Яшил макон” электрон платформасида ҳар бир дарахт ва бутанинг паспорти шакллантирилиб, ID рақами берилмоқда.
– “Республикада яшиллик даражасини янада ошириш, “Яшил макон” умуммиллий лойиҳасини изчил амалга ошириш орқали экологик барқарорликни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонида эксперимент тариқасида Тошкент шаҳри ҳудудидаги дарахтларни паспортлаштириш белгиланган, – деди Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги ҳузуридаги Атроф-муҳит ва табиатни муҳофаза қилиш технологиялари илмий-тадқиқот институти директори Ҳамза Аминов. – Паспорт нима, деган савол туғилади. Худди фуқаро паспорти каби унда ўсимлик нави, ватани, экилган санаси, бўйи ва бошқа биологик хусусиятлари акс эттирилади. Ҳозирча пойтахтимиздаги 17 боғнинг дов-дарахти паспорти яратилди. Умумий ҳисобда 10246 дарахт хатловдан ўтказиб, тури, ёши, бўйи, ҳолати, кўкариб турган координатасини акс эттирувчи маълумотлар базасини шакллантирдик. Кейинги йиллардан бошлаб барча вилоят ва туман дам олиш масканлари флора бойлиги бўйича худди шундай электрон базани яратиш мўлжалланмоқда.
Боғ деганда кўз ўнгимизга шовуллаган дарахтзор, гулу буталар, яшиллиги билан кўзни қамаштирувчи майдон кўз ўнгимизга келади. Атроф-муҳит мусаффолигини, биологик хилма-хилликни таъминлашда ҳар бир дарахт ёки бутанинг ўз ўрни бор. Статистик маълумотларга кўра, 2023-2024 йилларда республикамиздаги аҳоли истиқомат жойларида ҳокимлик, вазирлик ва идораларнинг 257 та яшил макони барпо этилиб, умумий сони 517 тага етказилди. Ҳудудларда ташкил этилаётган Янги Ўзбекистон боғларига 135 минг туп манзарали дарахт кўчати ўтқазилди.
— Мамлакатимиздаги мавжуд маданият ва истироҳат боғларида маҳаллий навлар билан бир қаторда хориждан келтирилган ноёб ўсимлик турлари ҳам ўстирилмоқда, – деди Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги давлат экологик назорат инспекцияси бўлим бошлиғи Нодир Жамбулбоев. – Уларни ўзимизга мослаштириш осон кечмаган, қанча маблағ сарфланган, илмий изланиш олиб борилган. Шундай экан, ҳар бир дарахт, бута, гулни кўз қорачиғидек муҳофаза қилиш, ёз жазирамасида тез-тез суғориш, қуриб қолишига йўл қўймаслик боғ маъмуриятининг биринчи галдаги вазифаси бўлмоғи керак. Вазирлигимиз томонидан боғ масъулларига мажбурий кўрсатма ва огоҳлантириш хатлари берилиб, ижроси назорат қилиб борилмоқда. Баъзи ҳолларда экилган янги кўчатга агротехник ишлов берилмаслиги оқибатида қуриб қолади. “Яшил макон” умуммиллий дастури қабул қилиниб, юртимиз чиройига чирой қўшишдек эзгу мақсадга нисбатан бундай муносабатнинг пайдо бўлишини умуман оқлаб бўлмайди. Жорий йилда флора оламини муҳофаза қилиш ва сақлашга доир қонунчиликда белгиланган чораларни кўрмаган 739 юридик шахсга нисбатан 2 549 миллион сўмлик жарима чораси қўлланилган. Келгусида назорат жараёни янада кучайтирилиб, ҳар бир дарахтнинг униб-ўсиши, гуркираб ривожланиши учун барча имкониятлар ишга солинади.
Боғ ходимининг хавфсизлиги
Маданият ва истироҳат боғи ходими турли учиш мосламаларини ишлатади. Мураккаб тузилишдаги аттракционлар эҳтиёткорликни, хавфсизлик қоидаларига риоя қилишни талаб этади. Кутилмаганда рўй берган техник носозлик ходимни ҳам, дам олувчиларни ҳам ҳадиксиратиб қўяди. Кўнгилсиз ҳодисаларнинг олдини олиш учун амалиётга жорий қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан ҳар бир боғ маъмурияти хабардор бўлиши керак. Бундан ташқари, дам олиш масканида тунги ёриткичлар ўрнатилгани хавфсизлик бўлишини тақозо этади.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирининг 2010 йилда қабул қилинган “Боғлар ҳамда маданият ва истироҳат боғлари ходимлари учун меҳнатни муҳофаза қилиш қоидаларини тасдиқлаш ҳақида”ги буйруғи бу борадаги муҳим ҳужжат бўлиб, уни бугунги кун талаблари бўйича янада такомиллаштириш зарурияти келиб чиқди. Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлигининг масъул ходими Бегзод Бегматов мазкур ҳужжатнинг таҳрир қилинган айрим бандлари хусусида шундай деди:
– Мазкур буйруқда боғ ходимларининг меҳнатини муҳофаза қилиш бўйича хавфсизлик талаблари, уларни ўқитиш, йўл-йўриқ бериш, билимларини синовдан ўтказиш, ҳаёти ва соғлиғини сақлашга қаратилган тадбирлар белгиланган. Истироҳат боғларида катта-кичик аттракционларни ишлатишдан аввал уни техник кўрикдан ўтказиш, ёнғин ва электр хавфсизлигини таъминлашга қаратилган бир қанча талаблар иш берувчига юклатилган. 2023 йилда Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазири томонидан ушбу буйруқнинг 8, 9, 11, 30, 32, 72, 73-бандларига замон талабидан келиб чиққан ҳолда баъзи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Бунга мувофиқ, ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар боғдаги зарарли ва хавфли меҳнат шароитларига жалб этилмаслиги керак. Ходимларининг сони эллик ва ундан кўп бўлган дам олиш масканида раҳбарият томонидан меҳнатни муҳофаза этиш бўйича лавозим жорий этиши мақсадга мувофиқдир. Элликтадан зиёд транспорт воситаси бўлган боғда йўл ҳаракати хавфсизлигига жавобгар шахс бўлиши шарт. Янгиланган буйруқда электр қурилмаларини ўрнатиш ва фойдаланишда хавфсизлик талабларига риоя этилиши юзасидан ҳам бир қанча қўшимча талаблар киритилган. Ушбу ҳужжат матни билан мамлакатимиздаги ҳар бир маданият ва истироҳат боғи раҳбари таништирилган. Унинг ижроси қатъий таъминланса, шубҳасиз, турли кўнгилсиз ҳодисаларнинг олди олинади.
Олис Чироқчида кўнгилочар маскан
Қашқадарё вилоятининг Чироқчи тумани Ўзбекистон харитасидаги энг олис ва чекка жой бўлиб, шимолда Самарқанд вилоятининг Нуробод ва Пастдарғом, ғарбда Косон, шарқда Шаҳрисабз ва Яккабоғ, жанубда Қамаши, Ғузор ва Қарши туманлари билан чегарадош. Чироқчи маҳалла ва қишлоқларида 270 минг аҳоли истиқомат қилади. Турли қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириб, вилоят иқтисодиёти ривожига муносиб ҳисса қўшиб келаётган меҳнат аҳли учун кўнгилочар маскан бунёд этилиши керак эди.
Туман марказида умумий майдони 2,52 гектарлик маданият ва истироҳат боғининг барпо этилиши Чироқчи инфратузилмасини буткул ўзгартириб юборди. 2016 йилда фойдаланишга топширилган боғ май ойидан октябрга қадар дам олувчиларни ўзига чорлабгина қолмай, туман миқёсида ўтказиладиган ижтимоий-сиёсий тадбирлар иштирокчисига ҳам айлантирмоқда. Наврўз, халқаро болаларни ҳимоя қилиш, ёшлар куни, мустақиллик, ўқитувчилар ва мураббийлар байрамида ўтказилаётган тадбирлар бу гўшани файзга тўлдирмоқда.
— Янги боғ ўрнида мослаштирилган ошхона, эски маиший хизмат кўрсатиш уйи, ошхона ва “Мотамсаро она” ҳайкали бор эди. Замонавий типдаги маданият ва истироҳат боғини қуриш лойиҳаси пухта ишлаб чиқилиб, шу асосда умумий қиймати 2,5 миллиард сўмлик иншоот давлат-хусусий шериклик тамойилига мувофиқ, икки йил ичида қуриб битказилди. Бу маскан нафақат чироқчиликлар, балки қўшни Ғузор, Шаҳрисабз, Яккабоғ, Қамаши туманлари аҳолиси учун ҳам хизмат қилмоқда. 12 та йирик ва 11 та кичик аттракцион, 300 кишилик амфитеатр, спорт майдончалари, хуллас, барчаси муҳайё. Боғ ҳудуди кўкаламзорлаштирилган ва сунъий майсазорни артезиан қудуғи орқали суғориш тизими йўлга қўйилган. Чинор, павлония, тол, каштан каби манзарали дарахтлар парваришига боғбонларимиз масъул. 6 та доимий иш ўрни яратилиб, ходимлар ўртача 2-2,5 миллион сўм ойлик маош олмоқда, – деди мазкур маданият ва истироҳат боғи раҳбари Шаҳзод Ҳусаинов.
Барча қулайликлари яратилган маданият ва истироҳат боғини бунёд этишга катта маблағ сарфланади. Агар уни тадбиркор қурмоқчи бўлса, катта пул тикади ва сарфлаган сармоясини “чиқариб” олиш учун ҳар бир хизмат турини пулли қилади. Ривожланган давлатларда, хусусан, Лондон шаҳрида ҳар бир қадам яшил объект. Майсазорга гиламча тўшаб олган кишилар оилавий ёки жамоавий дам олаётганини кўриш мумкин. Турли аттракцион ва каруселлар ўрнатилган катта-катта боғларга боришга ҳамманинг ҳам вақти, имкони йўқ. Уй олдидаги яшил майдон қулай, бечиқим, исталган пайтда табиат инсонга бағрини очади. Давлатимиз раҳбари ташаббуси билан бошланган “Яшил макон” умуммиллий давлат дастури замирида худди шундай эзгу мақсад ифодаланган. Бунинг учун елиб-югуриш, бир ёқадан бош чиқариб, тер тўкиш керак. “Тошкент-Шарқий” аэродроми яқинида фақат дарахтзор ва гуллардан иборат 155 гектарлик дендропарк бунёд этилаётгани, унинг ёнида 160 гектарлик майдонни ишғол этган Олимпия шаҳарчасининг барпо этилиши шундай эзгу ташаббуснинг ёрқин намунаси. 2025 йилда ёшлар ўртасидаги Осиё ўйинларини айнан шу манзилда ўтказиш ният қилинган. Ажаб эмаски, яқин ўн йилликда Ўзбекистоннинг шаҳар ва туманларида халқимизнинг маънавий эҳтиёжларига йўналтирилган янгидан-янги боғ-роғлар яна ҳам кўпаяди.
Ҳулкар ТЎЙМАНОВА,
Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист.