Экологик экспертиза атроф-муҳит муҳофазасини таъминлай оладими?
Бугунги глобализация жараёнларида дунёнинг барча давлатлари қаторида мамлакатимизда ҳам экологик сиёсат хўжалик фаолияти ва хизмат кўрсатиш жараёнларида атроф-муҳитга етказиладиган зарарнинг олдини олиш ёки минималлаштириш тамойилларига асослантирилган ҳолда олиб борилади. Экологик экспертиза фаолияти атроф-муҳит муҳофазаси тизимининг муҳим тадбири бўлиб, мазкур жараён режалаштирилаётган корхонанинг экологик талабларга мувофиқлигини белгилаш ҳамда мазкур лойиҳани рўёбга чиқариш мумкинлигини аниқлаш имконини беради.
Сўнгги вақтларда мамлакатимизнинг йирик аҳоли пунктларида, хусусан, Тошкент шаҳрида атмосфера ҳавосининг ифлосланиш даражаси ортиб бораётгани кузатилмоқда. Бунга иқлим ўзгаришлари билан боғлиқ табиий омиллар қаторида инсон фаолияти бўлган антропоген омиллар, яъни саноат корхоналари ҳамда транспорт воситаларининг ташламалари ҳам сабаб бўлмоқда.
Янги Ўзбекистон даврида мамлакатимизда ишлаб чиқариш корхоналари сони йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. 2020 йилда улар сони 85 мингтани ташкил қилган бўлса, 2024 йил якунига келиб салкам 115 мингга етди. Бироқ мазкур корхоналар фаолияти қайсидир даражада атроф-муҳитга ўз таъсирини кўрсатади, шу сабабли экологик экспертиза қонунчилигига асосан, улар экологик экспертиза объектлари ҳисобланади.
Амалдаги экспертиза қонунчилигида эса мазкур корхоналар ўз фаолиятларини бошлашдан олдин давлат экология экспертизасидан ўтказилиши мажбурийлиги ҳамда ижобий хулосасиз лойиҳаларни амалга ошириш ман этилганлиги хуқуқий даражада белгилаб қўйилган.
Бироқ мамлакатимизда экологик экспертиза ўтказишнинг хуқуқий асослари анча эскирган, бугунги глобал ривожланиш ва иқлим ўзгаришлари шароитларида экспертиза объектларига қўйилаётган экологик талаблар халқаро талабларга жавоб бермайди. Амалдаги “Экологик экспертиза тўғрисида”ги қонун бундан салкам чорак аср олдин қабул қилинган бўлиб, ундаги аксарият нормалар ҳавола хусусиятига эга эканлиги, қонуности ҳужжатларининг эса тарқоқлиги соҳа самарадорлигига салбий таъсир кўрсатмоқда.
Экологик экспертиза институтида иштирок этувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатилмаганлиги, айрим экспертиза жараёнларининг ҳуқуқий механизмлари мавжуд эмаслиги ҳам ушбу тадбирни амалиётда кенг қўллашнинг чекланишига сабаб бўлмоқда эди. Бунда экологик экспертиза объектларининг атроф-муҳитга таъсири бўйича тоифасининг кўплиги ҳамда тоифаларни фарқлаш бўйича аниқ мезонларнинг мавжуд эмаслиги ҳам экспертиза жараёнларида ноқулайликларни келтириб чиқармоқда.
Ҳозирда мамлакатимизда экологик экспертиза институтининг иштирокчилари бўлган тўрт юзга яқин атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш бўйича материаллар ва экологик нормативлар лойиҳаларини ишлаб чиқувчи тадбиркорлик субъектлари, яъни экологик лойиҳачилар фаолият олиб боради. Бироқ амалдаги қонунда уларнинг фаолияти ҳуқуқий тартибга солинмаган.
2025 йил 24 февраль куни қабул қилинган ва жорий йилнинг 25 августида кучга кириши кутилаётган “Экологик экспертиза, атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш ва стратегик экологик баҳолаш тўғрисида”ги янгиланган қонун билан экологик экспертизадан ўтказишнинг халқаро скрининг ва скоупинг механизмлари жорий этилиши орқали атроф-муҳитга таъсир кўрсатиш бўйича объектлар тоифалари 4 тадан 3 тага туширилмоқда. Бу ўз навбатида хизмат кўрсатиш, ҳунармандчилик ва савдо хизматларини кўрсатишга йўналтирилган минглаб субъектлар фаолиятига бюрократик тўсиқларнинг олдини олади, вақт ва молиявий харажатларни қисқартиришга олиб келади.
Амалдаги Қонунда давлат дастурлари, концепциялари, шаҳарсозлик ҳужжатлари каби стратегик ҳужжатлар экспертиза объектлари ҳисобланса-да, бундай лойиҳаларни экологик экспертизадан ўтказишнинг ҳуқуқий механизмлари мавжуд бўлмаган. Қонунда стратегик экологик баҳолаш тизими жорий этилаётганлиги мазкур ҳужжатларда назарда тутилган фаолият оқибатларини олдиндан аниқлаш, баҳолаш ва тегишли чоралар кўриш имкониятларини яратади.
Шунингдек, стратегик экологик баҳолаш жараёнларида жамоат экологик экспертизасини амалга ошириш бўйича хуқуқий механизмнинг алоҳида ҳукумат қарори билан белгиланиши мамлакатимизда демократик қадриятларни янада мустаҳкамлашга хизмат қилади.
“Электрон ҳукумат” принципларига асосан, атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш бўйича ягона автоматлаштирилган ахборот тизимининг хуқуқий асослари белгилаб берилмоқда. Ушбу механизм тадбиркорлик субъектлари учун давлат экспертизасига оид материалларни онлайн тарзда тақдим этиш ва шу тартибда хулоса олиш имкониятини беради.
Бу эса соҳада инсон омилини чеклаш орқали тадбиркорлик субъектлари оворагарчилигининг олдини олиш ва тизимнинг шаффофлигини таъминлашга ва пировард натижада коррупцион ҳолатларга барҳам берилишига хизмат қилади.
Шу билан бир қаторда, экспертизани ўтказиш билан боғлиқ муаммоли ва баҳсли масалаларни ҳал этиш учун доимий фаолият юритувчи Экспертлар кенгашини ташкил этиш нормаси киритилмоқда. Мазкур норма коллегиал келишув асосида қарор қабул қилиш имкониятларини яратади, соҳанинг холислик ва асосланганлик принципларини таъминлайди.
Қонунда буюртмачи, лойиҳачи ва эколог-экспертнинг ваколатларига аниқлик киритилмоқда ҳамда уларнинг масъулиятлари кучайтирилмоқда. Лойиҳачиларга нисбатан малака сертификатининг жорий этилиши ва ташкилотлар рейтингининг юритилиши уларнинг масъулиятини ва фаолият самарадорлигини оширишга замин яратади.
Давлат экологик экспертизаси органлари томонидан биргина 2024 йилда 31 908 та экологик экспертиза хулосалари берилган бўлиб, шундан 673 та лойиҳа экологик талабларга жавоб бермаганлиги сабабли рад этилган. Шундан келиб чиққан ҳолда, қонунда лойиҳачиларга нисбатан малака сертификатини жорий этиш ва лойиҳа ташкилотларининг рейтингини шакллантиришнинг хуқуқий асослари белгиланаётганлиги ўз навбатида улар томонидан экологик талабларга жавоб бермайдиган лойиҳа ҳужжатларини тайёрлашнинг олдини олишга хизмат қилади.
Давлатимиз раҳбарининг халқимизга янги йил табригида “Биз 2025 йилга мамлакатимизда “Атроф-муҳитни асраш ва “яшил иқтисодиёт” йили” деб ном бердик, бундан асосий мақсадимиз — инсон ва табиат мувозанатига асосланган тизим яратишдир”, деган кўрсатмаларининг ҳуқуқий ечими мазкур Қонунда ўз аксини топганлиги билан аҳамиятлидир.
Янги таҳрирда қабул қилинган қонун Конституциямизда белгиланган фуқароларнинг қулай атроф-муҳитга ҳамда унинг ҳолати тўғрисида ишончли ахборотга эга бўлиш ҳуқуқларини таъминлашга, шаҳарсозлик ҳужжатлари лойиҳаларини жамоатчилик муҳокамасидан ўтказилишининг ҳуқуқий асосларини яратишга ва пировард натижада экологик барқарорликни таъминлашга хизмат қилади.
Ғайрат МУХАМЕДОВ,
“Давлат экологик
экспертизаси маркази”
давлат муассасаси
бош директори.