Ekologik ekspertiza atrof-muhit muhofazasini ta'minlay oladimi?
Bugungi globalizatsiya jarayonlarida dunyoning barcha davlatlari qatorida mamlakatimizda ham ekologik siyosat xo'jalik faoliyati va xizmat ko'rsatish jarayonlarida atrof-muhitga yetkaziladigan zararning oldini olish yoki minimallashtirish tamoyillariga asoslantirilgan holda olib boriladi. Ekologik ekspertiza faoliyati atrof-muhit muhofazasi tizimining muhim tadbiri bo'lib, mazkur jarayon rejalashtirilayotgan korxonaning ekologik talablarga muvofiqligini belgilash hamda mazkur loyihani ro'yobga chiqarish mumkinligini aniqlash imkonini beradi.
So'nggi vaqtlarda mamlakatimizning yirik aholi punktlarida, xususan, Toshkent shahrida atmosfera havosining ifloslanish darajasi ortib borayotgani kuzatilmoqda. Bunga iqlim o'zgarishlari bilan bog'liq tabiiy omillar qatorida inson faoliyati bo'lgan antropogen omillar, ya'ni sanoat korxonalari hamda transport vositalarining tashlamalari ham sabab bo'lmoqda.
Yangi O'zbekiston davrida mamlakatimizda ishlab chiqarish korxonalari soni yildan-yilga ko'payib bormoqda. 2020 yilda ular soni 85 mingtani tashkil qilgan bo'lsa, 2024 yil yakuniga kelib salkam 115 mingga yetdi. Biroq mazkur korxonalar faoliyati qaysidir darajada atrof-muhitga o'z ta'sirini ko'rsatadi, shu sababli ekologik ekspertiza qonunchiligiga asosan, ular ekologik ekspertiza ob'yektlari hisoblanadi.
Amaldagi ekspertiza qonunchiligida esa mazkur korxonalar o'z faoliyatlarini boshlashdan oldin davlat ekologiya ekspertizasidan o'tkazilishi majburiyligi hamda ijobiy xulosasiz loyihalarni amalga oshirish man etilganligi xuquqiy darajada belgilab qo'yilgan.
Biroq mamlakatimizda ekologik ekspertiza o'tkazishning xuquqiy asoslari ancha eskirgan, bugungi global rivojlanish va iqlim o'zgarishlari sharoitlarida ekspertiza ob'yektlariga qo'yilayotgan ekologik talablar xalqaro talablarga javob bermaydi. Amaldagi “Ekologik ekspertiza to'g'risida”gi qonun bundan salkam chorak asr oldin qabul qilingan bo'lib, undagi aksariyat normalar havola xususiyatiga ega ekanligi, qonunosti hujjatlarining esa tarqoqligi soha samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Ekologik ekspertiza institutida ishtirok etuvchilarning huquq va majburiyatlari ko'rsatilmaganligi, ayrim ekspertiza jarayonlarining huquqiy mexanizmlari mavjud emasligi ham ushbu tadbirni amaliyotda keng qo'llashning cheklanishiga sabab bo'lmoqda edi. Bunda ekologik ekspertiza ob'yektlarining atrof-muhitga ta'siri bo'yicha toifasining ko'pligi hamda toifalarni farqlash bo'yicha aniq mezonlarning mavjud emasligi ham ekspertiza jarayonlarida noqulayliklarni keltirib chiqarmoqda.
Hozirda mamlakatimizda ekologik ekspertiza institutining ishtirokchilari bo'lgan to'rt yuzga yaqin atrof-muhitga ta'sirni baholash bo'yicha materiallar va ekologik normativlar loyihalarini ishlab chiquvchi tadbirkorlik sub'yektlari, ya'ni ekologik loyihachilar faoliyat olib boradi. Biroq amaldagi qonunda ularning faoliyati huquqiy tartibga solinmagan.
2025 yil 24 fevral kuni qabul qilingan va joriy yilning 25 avgustida kuchga kirishi kutilayotgan “Ekologik ekspertiza, atrof-muhitga ta'sirni baholash va strategik ekologik baholash to'g'risida”gi yangilangan qonun bilan ekologik ekspertizadan o'tkazishning xalqaro skrining va skouping mexanizmlari joriy etilishi orqali atrof-muhitga ta'sir ko'rsatish bo'yicha ob'yektlar toifalari 4 tadan 3 taga tushirilmoqda. Bu o'z navbatida xizmat ko'rsatish, hunarmandchilik va savdo xizmatlarini ko'rsatishga yo'naltirilgan minglab sub'yektlar faoliyatiga byurokratik to'siqlarning oldini oladi, vaqt va moliyaviy xarajatlarni qisqartirishga olib keladi.
Amaldagi Qonunda davlat dasturlari, konsepsiyalari, shaharsozlik hujjatlari kabi strategik hujjatlar ekspertiza ob'yektlari hisoblansa-da, bunday loyihalarni ekologik ekspertizadan o'tkazishning huquqiy mexanizmlari mavjud bo'lmagan. Qonunda strategik ekologik baholash tizimi joriy etilayotganligi mazkur hujjatlarda nazarda tutilgan faoliyat oqibatlarini oldindan aniqlash, baholash va tegishli choralar ko'rish imkoniyatlarini yaratadi.
Shuningdek, strategik ekologik baholash jarayonlarida jamoat ekologik ekspertizasini amalga oshirish bo'yicha xuquqiy mexanizmning alohida hukumat qarori bilan belgilanishi mamlakatimizda demokratik qadriyatlarni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi.
“Elektron hukumat” prinsiplariga asosan, atrof-muhitga ta'sirni baholash bo'yicha yagona avtomatlashtirilgan axborot tizimining xuquqiy asoslari belgilab berilmoqda. Ushbu mexanizm tadbirkorlik sub'yektlari uchun davlat ekspertizasiga oid materiallarni onlayn tarzda taqdim etish va shu tartibda xulosa olish imkoniyatini beradi.
Bu esa sohada inson omilini cheklash orqali tadbirkorlik sub'yektlari ovoragarchiligining oldini olish va tizimning shaffofligini ta'minlashga va pirovard natijada korrupsion holatlarga barham berilishiga xizmat qiladi.
Shu bilan bir qatorda, ekspertizani o'tkazish bilan bog'liq muammoli va bahsli masalalarni hal etish uchun doimiy faoliyat yurituvchi Ekspertlar kengashini tashkil etish normasi kiritilmoqda. Mazkur norma kollegial kelishuv asosida qaror qabul qilish imkoniyatlarini yaratadi, sohaning xolislik va asoslanganlik prinsiplarini ta'minlaydi.
Qonunda buyurtmachi, loyihachi va ekolog-ekspertning vakolatlariga aniqlik kiritilmoqda hamda ularning mas'uliyatlari kuchaytirilmoqda. Loyihachilarga nisbatan malaka sertifikatining joriy etilishi va tashkilotlar reytingining yuritilishi ularning mas'uliyatini va faoliyat samaradorligini oshirishga zamin yaratadi.
Davlat ekologik ekspertizasi organlari tomonidan birgina 2024 yilda 31 908 ta ekologik ekspertiza xulosalari berilgan bo'lib, shundan 673 ta loyiha ekologik talablarga javob bermaganligi sababli rad etilgan. Shundan kelib chiqqan holda, qonunda loyihachilarga nisbatan malaka sertifikatini joriy etish va loyiha tashkilotlarining reytingini shakllantirishning xuquqiy asoslari belgilanayotganligi o'z navbatida ular tomonidan ekologik talablarga javob bermaydigan loyiha hujjatlarini tayyorlashning oldini olishga xizmat qiladi.
Davlatimiz rahbarining xalqimizga yangi yil tabrigida “Biz 2025 yilga mamlakatimizda “Atrof-muhitni asrash va “yashil iqtisodiyot” yili” deb nom berdik, bundan asosiy maqsadimiz — inson va tabiat muvozanatiga asoslangan tizim yaratishdir”, degan ko'rsatmalarining huquqiy yechimi mazkur Qonunda o'z aksini topganligi bilan ahamiyatlidir.
Yangi tahrirda qabul qilingan qonun Konstitutsiyamizda belgilangan fuqarolarning qulay atrof-muhitga hamda uning holati to'g'risida ishonchli axborotga ega bo'lish huquqlarini ta'minlashga, shaharsozlik hujjatlari loyihalarini jamoatchilik muhokamasidan o'tkazilishining huquqiy asoslarini yaratishga va pirovard natijada ekologik barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi.
G'ayrat MUXAMEDOV,
“Davlat ekologik
ekspertizasi markazi”
davlat muassasasi
bosh direktori.