Kino Oliy o'quv yurti mukammallashuvi omillarini bilamizmi?
Birinchi maqola
MUQADDIMA
Ijod, kino, audiovizual madaniy alifbosi, texnikasi, estetikasi, imkoniyatlari va chegaralarini maxsus bilim yurtida o'rganmagan, o'zlashtirmagan biror san'atkor jahon miqyosida shuhrat qozonmagan. Bundan biz ko'p va uzoq o'rgangan xorazmlik hamkasbimiz Xudoybergan Devonov istisno. Tangri bergan iqtidorning kuch-quvvati, qobiliyatning noyobligi va u istiqomat qilgan davrning yorqin siymolari o'z faoliyatlari bilan yaratgan muhit kino san'atimizning qaldirg'och arbobi auditoriya, rosmana ekran, video, ovoz va rang, elektron texnika va ixcham kameralar bo'lmaganda ham XX asr san'ati — kinematograf mo''jizasi sirlarini anglab, uning ko'magida bir-bir yarim asr muqaddam sodir bo'lgan voqealar, endigina barpo etilgan minoralar, machitlar qubbalari, xivaliklarning ko'rinishlari, kundalik hayotini kino tasmasiga muhrlash imkoniga ega bo'ldi.
Mavlono Ogahiy shoh va shoir Feruz saroyida endilikda barchamiz xirgoyi qilib yuradigan “Feruz” ashulasini tinglagan, uning ajoyib kuyi, durustgina yozilgan misralarini ham qabul qilgan. Lekin san'atning jonkuyar homiysi, adib va xorazmshoh Feruz Ogahiyga saroy ahli guvohligida so'z aytgan: “Yo'q, domla, ohang durustdur, lekin she'rni siz yozing. Shu kuyga tushar yozganingiz”, deb buyuk “Feruz” ashulasi mukammallashuvini ta'minlagan davr edi. X.Devonov shoir Ogahiydan ilhom olib, tarixnavis Ogahiydan tarixiy voqealarni, kundalik hayotni qay tarzda, Bobur aytganidek, betakalluf, haqqoniylik mezonlarini his etib tasvirni harakatda, o'zaro bog'liq holda, uzluksiz bir tarzda tasmaga muhrlagan. Zehni o'tkir, Yevropa va Sharq tillarini o'rganib, qo'llab, teleskop, grammofon, velosiped g'ildiragi aylanib elektr energiyasini paydo qilishini ko'rib, hayratomuz holatda bu yangiliklardan foydalanish yo'llarini izlagan, topgan ham. Uning birinchi ustozi Vilgelm Pinner (uni yosh Xudoybergan “Pinar buva” deb atagan) hamda bu nemis bilimdoni istiqomat qilgan Xiva yaqinidagi qishloqqa borib turgan.
O'zbek kinosi tarixidagi eng mukammal ishlangan ovozsiz film “Tong oldidan”ning muallifi, rejissyori, bosh rol ijrochisi Sulaymon Xo'jayev kino texnikasi, estetikasini Moskvada, buyuk S.Eyzenshteyn darslarida o'rgangan. Uning asarlaridan oziq olgan, ularning bevosita ta'sirida ssenariy yozgan, filmning hikoya maqomini, majoziy ifodalarni qo'llash yo'llaridan ilk bor voqif bo'lib, tajribani o'zlashtirib borgan.
Shu bois “Tong oldidan” tarixiy dramasida birorta nuqson uchramadi. Lekin asarni, uning buyuk ijodkorining samarali mehnatini sho'rolar davri qabul qilmadi. Vaholanki, bu asarlar — ssenariy hamda uning kinotasvirdagi ifodasi Moskvada, Eyzenshteyn saboqlarini, o'gitlarini o'zlashtirish natijasida tug'ilgan edi. Birgina tafsilot — kino o'quv yurtida Sulaymon Xo'jayev farzandi Hamid Sulaymonov bilan birga, bir auditoriyada o'qigan, uqqan ham.
Nabi G'aniyev Vxutemas o'quv dargohida ta'lim olish davrida Moskvada kino ahli, adib Abdulla Qodiriy bilan uchrashib turgan. Do'stlik, inoqlik uzoq davom etgan. Qatag'on yillari bu hamkorlik samara berishiga to'sqinlik qilgan. Faqat Ikkinchi jahon urushi yillari nazorat biroz sustlashgan hamda Nabi aka bir yo'la bir vaqtning o'zida ikki durdona — “Tohir va Zuhra” hamda “Nasriddinning sarguzashtlari” asarini yaratgan. Keyinchalik rejissyor, aktyor, ssenariynavis sifatida tanilgan Nabi G'aniyev yurtimizda mustaqil faoliyati, chorizm adolatsizligiga qarshi faoliyati bilan tanilgan: pyesalar, jajji ssenariylar yozgan, musavvir sifatida tanilgan. Samarqand atrofida Namoz ismli xalq qahramonining hayoti lavhalarini to'plab, gazetada e'lon qilib, katta film tayyorlashga taraddud ko'rgan. Bu holni biz ataylab ta'kidlab o'tmoqdamiz. Chunki Moskvada o'qigan ayrim vatandoshlarimiz yurt bilan uzviy aloqada bo'lmagani, merosimizni o'rganmagani sababli ayrim nuqsonlarga yo'l qo'yganlari ham ma'lum. Binobarin, ta'lim jarayoni mentalitet, o'ziga xoslik, merosni barhayot deb bilish bilan ham bog'liq deb bilamiz.
Oliy ta'lim zarurati
Shuhrat Abbosov, Yolqin To'ychiyev, Ayub Shahobiddinov, Rashid Malikov kabi milliy rejissuraning keyingi avlodi vakillari gumanitar sohadagi uquvlarini yurtimizda boshlab, o'zga yurtda — Rossiyaning oliy rejissyorlik kurslarida davom ettirib, kamol topib, “Sen yetim emassan”, “Toshkent — non shahri”, “Chashma”, “Ilova”, “Faridaning 2000 qo'shig'i”, “Qor qo'ynida lola” kabi durdonalarni yaratgani, Qamara Kamolova va Rashid Malikov ham shu darajadagi oliy kino ta'limidan bahramand bo'lib, “Yo'l bo'lsin”, “Matonat” durdonalarini yaratganini alohida qayd etib o'tish joiz. Bu asarlar yaratilishi davrida o'nlab, hatto yuzlab zaif, nursiz tasmalar ham ekran sari yo'l olganini tilga olganimizda, kino ta'limini oliy o'quv yurtlarida, ssenariynavislar va rejissyorlarning oliy kurslarida (Moskvada) tahsil ko'rmaganlarga malaka, bilim, mahorat yetishmaganini qayd etamiz. Yillar, o'n yilliklar davomida muammoga aylanib kelayotgan mazkur ijodiy, texnik, kino ishlab chiqarishning ma'muriy, moliyaviy, texnik sohalarida mutaxassislar yetishmasligi emas, umuman yo'qligiga qaramay davom etayotgan faoliyatning kemtik joylari yil sayin ortib borayotgani tabiiy hol bo'lib kelyapti. Ko'p millatli, ko'p mehnatli, ko'p xarajatli kino mahsulotini shu sohani egallagan adib, san'atkor iqtisod va texnika xodimi bilan birgalikda ijodning deyarli barcha tarmoqlari bilan hamkorlikda yaratadi. Bu jarayon oylar, yillar davomida aqliy, ijodiy, jismoniy, tashkiliy, iqtisod sohasidagi mehnat evaziga film deb ataladigan badiiylikka da'vogar bo'ladigan mahsulot barpo etilishi bilan yakunlanishi ko'zda tutiladi. Bunday mutaxassislarning o'zi bormi bugungi kino dargohida? Agar bo'lsa, ularning safi muttasil to'ldirib borilyaptimi? Badiiyot, elektron texnika tayyorgarligi darajasi talab darajasida bo'lmaganlar bilan kimlar ishlayapti?
Bu kabi ritorik savollarga javob olish amrimahol bo'lsa kerak. Oliy darajada kino ta'limini olgan iste'dodli mutaxassislarning yangi avlodi studiyamiz ostonasini hatlab o'tmay qo'yganiga necha yil bo'ldi? Maqolamiz debochasida jahon miqyosida tanilgan o'zbek o'g'lonlari (ular orasida birgina qobiliyatli ayol bor — rejissyor Qamara Kamolova)ning barchasi Moskvada VGIKda, rejissyorlarning, ssenariynavislarning oliy kursida ta'lim olganini bejiz aytib o'tmadik. Rejissyorlar, ularning xizmatida bo'ladigan film direktori, assistentlar, yordamchilar, ma'murlarning soni esa yuzdan ortadi. O'rtamiyona asarlari bilan kun ko'rganlarning birortasini eslash ham amrimahol. Ayrim misollar bilan fikrimni tasdiqlashga urinib ko'ray. Ikki buyuk qalam sohibi Abdulla Qodiriy hamda Chingiz Aytmatovning asarlari bo'yicha suratga olingan ikki film bamisoli kino sohasida besavodlar tomonidan yasalganga o'xshaydi. “Sarvqomat dilbarim” qissasi to'rtinchi marta ekranlashtirilishida Ch.Aytmatovni “to'g'rilab” qo'yish niyat qilingandek. Sevib uylangan Ilyos Asalga xiyonat qilishi, kayfu safoga berilishi, Xadicha bilan intim munosabatda bo'lishi tafsilotlari bilan ko'rsatiladi-da, uning og'ziga kino ahli Asal bilan qolishni istaganini bildiruvchi so'zlarni “solib” qo'yishi Chingiz Aytmatov asariga yot-ku! Asal — tog' qizi. Tinimsiz esadigan tog' shamoli, yiroqlardagi kimsasiz dala-dashtdagi bir-ikki xonadonda ko'proq tanho qolib, tog' qizi sifatida shakllangan qizni dovonlar osha olib kelib gavjum, serxonadon, serjahl ayolga yaqinlashtirib qo'yish kimsasiz o'lkada shakllangan xarakterga mutlaqo zid ko'rinadi… Majoziy ifoda bevosita voqealar mohiyati, Asal dramasi bilan mutlaqo bog'lanmagan. Aktyorlarning birortasi Aytmatov chizgan, badiiy ta'riflagan qahramonlarga o'xshamaydi ham. Filmda qissaning shoirona ruhi, toptalgan sevgi-sadoqat dramasi ochilmay qolgan. Oddiy, an'anaviy uchburchak, sayoz melodrama darajasiga tushib qolgan.
Abdulla Qodiriyning “O'tkan kunlar” romani ruhiga, obrazlar ta'rifi, yechimiga mos kelgan, muhimi, katta epik asarda ilgari surilgan mangu sevgisiga sodiq qolgani, ularning nafis portretlari, ishq o'tining turli vaziyatdagi ifodalarining hayotiyligi, o'sha ziddiyatlarga to'la davrning ayanchli ko'rinishlari filmda namoyon bo'lmadi. Balog'at yoshiga yetgan qiz ko'chada, bozorda yuzi ochiq yurishiga nima deysiz? Qodiriy qalamga olgan davr ayollari paranjiga o'ralgan, 12-13 yoshli qizaloqlar kichik bir echki, qo'y, mol to'dasiga almashtirilgan vaqt emasmidi?
Kinostudiyada, suratga olish maydonchalarida, ayniqsa, yangi film ko'riklari va muhokamalarida ma'ruzalarni tinglab, o'zaro suhbatlarda savol berib hayron bo'lganman ko'pincha. Sababi, oliy kino ta'limining boshlang'ich kurslaridagi talabalar ham allaqachon kino qonuniyatlarini, atamalar hamda ularning ma'nosi “talablarini” o'zlashtirgan bo'ladilar. Bizda bir qator filmlarning rejissyorlari bilishi, amal qilishi zarur bo'lgan, faqat kinoga, uning ishlab chiqarishiga tegishli tushunchalardan voqif bo'la olmaganlari meni hayratga soladi har gal. Masalan, Eyzenshteyn hamkasblari bilan ixtiro qilgan kontrapunkt ovozni tasvirga zid qo'yishni taqozo etadi. Uni bir suhbatdoshim (rejissyor) bilmas ekan. Demak, u o'z qahramoniga ta'rif berishda ovozdan, musiqadan foydalanishda zo'r ifoda vositasini ishlatishni bilmaydi. Yana biri fiziognomika — sub'yektning tashqi qiyofasidan uni bilish, anglash, binobarin, rol taqsimlanishida bu talabdan kelib chiqish imkoniyati ham bo'ladi. Bu fiziognomikaning ko'rinishlari adabiyotda, teatrda uchrab turadi. Lekin kino, uning yirik plani (detal deymiz) (u yirik plandan ham yirik), yoshlangan ko'zlar, masalan, qahramon xarakteri va ijrosining ruhiy kechinmalari o'rtasidagi tafovut ko'zga tashlanadi darhol. Bu uslub o'zlashtirilmagan.
Bunday misollarni ko'plab keltirishimiz mumkin. Demak, kinodagi besavodlikni oliy kino ta'lim dargohlari hamda kino xizmatida bo'lishni orzu qilganlar umr jarayonida, mustaqil mutolaa damlarida bilishi, o'rganishi zarurligi o'z-o'zidan ma'lum.
Shu boisdan ham TVda, OAVda, kitoblarimizda kino-teledorilfununi tashkil etilishiga katta ehtiyoj borligini yillar davomida aytib, yozib kelmoqdamiz. Hatto bo'lajak mashg'ulotlarning ilmiy asoslari, dasturlar mazmunan teran, bugungi kun darajasida bo'lishini, ayni bir vaqtda elektron texnika ko'magida talabaga ravon, qiziqarli shaklda yetkazilishi jarayonlari haqida mushohada qildik. O'sha damda Toshkent xalqaro festivalining tashkiliy qo'mitasi, Bosh direksiyasi a'zosi sifatida vakolat olib, bo'lajak kino akademiyasining tarkibi, joylashuvi, ma'ruzalar va amaliyot darslari (praktikum) konsepsiyalari mazmuni, oliy vazifalari haqida maslahat tariqasida (o'sha vaqtdagi Bosh vazir o'rinbosari A.Azizxo'jayev maslahati bilan) dorilfunun tarkibi, pedagoglar faoliyati konsepsiyasi haqida suhbatlashgan edik.
Chegara bilmas tajriba
O'z asarlari bilan qirg'iz kinosi tug'ilishi, rivoj topa boshlashini ta'minlagan Chingiz Aytmatov bilan ham kun davomida birga bo'lganimizda, bir mulohazamni, taklifimni aytib, u kishining javoblarini eshitib mamnun bo'lgan edim:
— Chingiz To'raqulovich, Toshkentda Turkiston kino-teleakademiyasi ta'sis etilishiga qanday qaraysiz?
— Yaxshi yangilik! Toshkent o'zining kino va televidenie oliy o'quv yurtiga ega bo'lishi!
Darhol so'radim:
— Reja amalga oshsa, bir oyga yurtimizga kelib ma'ruza o'qishga, amaliy mashg'ulotlarni o'tkazishga vaqtingiz bo'ladimi? Faqat kino, uning estetikasi, ayniqsa, adabiy asosi haqidagina emas, Yevropa, Osiyo adiblarining ko'hna an'analarini qamrab olishingizni nazarda tutib istagimni bildiryapman.
— Boraman. O'zbekiston buyuk davlat. Faqat, fikrimcha, Turkiston emas, O'zbekiston yoki Toshkent davlat kino universiteti deb nomlash kerakmikin? Qo'shni mamlakatlarga ham ma'qul bo'lar, menimcha, — deb oqil va odil maslahat bergan edilar.
Bu masala bilan Pekinda ham shug'ullandim. Pekin oliy kino maktabi auditoriyasida mashg'ulotlar o'tkazilishi, talabalar mustaqil ravishda navbatdagi darsga tayyorlanishini uzoq kuzatib bordim: 20 dan ortiq talaba sig'adigan katta auditoriyaga shuncha — 20 ta ixcham yacheyka (alohida xona) o'rnatilgan. U yerda monitor, videomagnitofon, ko'rikni boshqarib boradigan ikkita pult bor. Quloqqa eshitgich-naushnikni taqib olib, ekranda tasvirni ko'rib, zarur bo'lsa, har bir epizod (hatto kadr)ni qayta-qayta ko'rib, qaysi nuqtadan suratga olinganini, chiroqlar — elektr yog'dulari qaysi tomondan nur taratib turganini, xullas, baquvvat filmni batafsil tahlil qilish uchun zarur bo'lgan taraddudni uzoq tomosha qildim. Talabalar va pedagoglar qiziqishimni ko'rib, o'quv jarayoni bilan bevosita ustaxonada tanishayotganimdan xursand bo'lganlarini aytdilar.
Oliy kino maktabida Yevropa, Afrika, Osiyo mamlakatlaridan kelgan ko'p yigit va qizlar juda inoq ekan. Menga juda ma'qul bo'lgani — talabalar diqqati adabiy va madaniy merosga: Konfutsiyga, she'riyatga, o'ziga xos teatr an'analariga, vokal san'atiga qaratilgani bo'ldi.
Delegatsiya tarkibida Kuala-Lumpurga ham bordim. “Meni Malayziya kinoakademiyasiga tashlab ketinglar, ertaga mehmonxonada sizlarni izlab topaman”, deb iltimos qildim. Ko'nishmadi. Kun botguniga qadar o'rgandim o'quv dasturlarini. O'quv filmlarini erta tongda kelib ko'radigan bo'ldim. Jajji o'quv kinotasmalarida Malayziya akademiyasi talabalari Yevropa, ayniqsa, G'arbiy Yevropa kinosiga taqlid qilayotganlarini sezdim. Odob saqlab, yosh hamkasblarimga mehr ulashgandek bo'lib, minnatdorlik his-tuyg'ulari orasida tanqidni ham aytishga urindim.
Malayziya kinoakademiyasida o'quv qismi filmlar yaratadigan kinostudiya, tayyor mahsulotni ijaraga beradigan savdo-sotiq bo'linmasi, marketing, ilmiy bo'lim — bular yaxlit organizmni: kinoakademiyani tashkil etishini o'rganishga loyiq deb bildim. Yana bir menga ma'qul bo'lgan ko'rinish — o'quv dasturi har kuni mukammallashib borishi ko'zda tutilgan. Bizga ham bajonidil o'sha boyib, o'zgarib borayotgan o'quv dasturlarini ko'rsatishdi.
Xitoy Xalq Respublikasi Oliy kino maktabida tartib o'zgacha ekan. O'quv dasturi s'yezddan s'yezdgacha o'zgarmas ekan. Xitoy Kompartiyasi s'yezdida tasdiqdan o'tgan dastur navbatdagi s'yezdda yangilanishi, to'ldirilishi mumkin ekan.
Ilmga tashna talaba (hatto abiturient) Ahmad Farg'oniydangina emas, uning — yurtdoshimizning satrlarini o'qib, qoyil qolib, bilimiga bilim qo'shilib, ma'naviy boylik orttirayotgan damlardan voqif bo'ladilar. Aqlga aql qo'shilishining bu yo'llaridan yurtimizdagi kino o'quv yurtlarida foydalanisharmikin? Sharqshunoslik institutining boy fondidan madaniy, kino malakasini boyitish, mukammallikni ta'minlashning yetakchi yo'llaridan biri haqida mushohada qilmoqdamiz.
Oksford universitetining katta, hamisha sukunat hukm suradigan ilm dargohida faqat kitoblar, noyob qo'lyozmalar varaqlanishi serjilo musiqa to'lqinlarini eslatadi. Bu fayzli makonda ikki kutubxona vakili kattagina g'ilofga, so'ngra, qalin matodan yasalgan qutiga solingan “Shohnoma”ni tabassum bilan, ta'zim va tavozeni bu gal ham kanda qilmay, tengi yo'q, bahosi ham yo'q eksponatni stolga qo'yib asta varaqlab, hayajonlanib bizni ham kuzatib turganlarni tasavvur eting! Axir ular — biri eronlik, paridek fayzli, ko'rimli, mehr-muhabbatli ekanligini o'sha kuni muloqotda bo'lib bildik, ishondik. Miniatyurada Parvardigorimizning tengi yo'q chehralari nozik parda ortida. Barcha mahliyo. “Suratga olmasangiz, iltimos”, deb iltifotlarini, e'tiborlarini bildirdilar bizga. Firdavsiy davri muhrlangan bunday miniatyuraning o'ziga tortish, maftun etish kuchini so'z ila ta'riflash oson emas. Lekin oltin bilan yozilgan matnli bu asar yoshlar makonida — jahonga mashhur Oksford universiteti kutubxonasida saqlanishi, binobarin, beg'ubor yoshlar, g'azalxon talabalar shu maftunkor, fayzli qiroatxonada Firdavsiydek zabardast adib qahramonlari bilan g'oyibona uchrashib, pahlavon Rustamning armonlari, Taxminaning olamga sig'mas faryodi, Gurdofaridning jasorati bilan birga ishq o'tida yonishi, bu bir hayot va badiiyot haqiqati, navqiron yoshda o'zgacha qabul qilinishining ham estetik, ham ta'lim-tarbiyaviy ahamiyati beqiyos bo'lar. Afsonaviy iste'dodi, bilimi bilan jahonga tanilgan, kinonazariya va amaliyoti piri Sergey Eyzenshteyn Firdavsiy durdonasi — “Shohnoma”ni bolaligida o'qib, umr bo'yi uning ta'sirida bo'lgan, “Farg'ona kanali” ssenariysida esa “Shohnoma”ning syujet qurilishini ijodiy o'zlashtirganidan voqif bo'lganmiz.
Kino ilmi, ta'limi, bu — ancha murakkab ijodiy, pedagogik, o'quv sohalaridagi mulohazalar yaqin o'tmishda ijodiy ustozlik jasoratini ko'rsatgan Rossiya fuqarosi S.Eyzenshteyn shaxsiyatiga, qoldirgan boy nazariy va amaliy merosiga olib kelgani tabiiy hol bo'ldi. U murabbiylik, ustozlik qilgan, mashg'ulotlarni ham olim, ham badiiy ijod allomasi sifatida olib borganini stenogrammalarda to'liq saqlanib qolgan ma'ruzalar matnidan bilaman. Uning birorta tadqiqoti, ilmiy-nazariy ocherki, so'z bilan chizgan portretlari o'zbek tiliga tarjima qilinmaganini kino ta'limi kun tartibiga qo'yilganida baralla aytish, tadbir qo'llash zarur emasmi?! Umuman, bir-birini ilmiy-amaliy, ijodiy-nazariy jihatdan to'ldiradigan kino ta'limi markazi VGIK hamda ssenariynavislar va rejissyorlar oliy kursining samarali faoliyati jahon miqyosida tan olingan. Ularning tajribasi ko'p jilddan iborat asarlarda yoritishga arziydi, foyda keltirishini komil ishonch bilan aytish mumkin. Bu o'quv dargohlarining birida kino borasida besavod, lekin iste'dodi sezilib turadigan yoshlarga katta ijod — kino olamiga yo'llanma berib kelinyapti. Oliy kurslarda esa (avval ssenariy va rejissura bo'yicha ikki alohida kursga qabul e'lon qilinardi. Biz aspirantlar ikki oliy kurs mashg'ulotlaridan bahramand bo'lganmiz. Endilikda ikki oliy kurs birlashtirilgan) mohir ssenariynavis va rejissyorlar tayyorlanadi.
Yurtimizda kino ta'limiga oid masalalar (asosan, hal etilishini kutayotgan muammolar)ga bag'ishlangan birorta risola, ilmiy ocherk, hatto kengaytirilgan axborotni uchratmaganman. Lekin Nabi G'aniyev va Abdulla Qodiriy, Sulaymon Xo'jayev va Xudoybergan Devonov dolzarbligini yo'qotmagan bu mavzuga urg'u berib yozganlari, va'z qilganlari ma'lum. Kinoning tabiati, tarkibi, katta imkoniyatlari, ozroq chegaralari haqida tushuncha berishni, havaskor ijrochilarga kinoning alifbosini o'rgatib, bu sohadagi besavodlikka chek qo'yishni maqsad qilgan aktyorlar studiyasi urush yillari, ayniqsa, 20-yillarda esa biroz jo'nroq vazifani — “tasmasiz filmlar”ni yaratish jarayonida o'rganganlari oliy kino ta'limi jarayonlarini yoritishda tadqiqotchiga qo'l kelar. Ana shu o'quv jarayoni, sahnada, suratga olish maydonchalaridagi pand-nasihatlar, amaliy mashg'ulotlarni tiklab, tahlil qilib, biz murojaat etgan mavzuga ilmiy yondashuv yo'llarini izlash pallalarini ikkinchi maqolamizda qalamga olish niyatidamiz. Bu ilmiy-ijodiy-pedagogik faoliyat, harakat samara berishi qiyin bo'lyapti. Sababi, birorta o'zbek rejissyori ilmiy faoliyat nashidasini tatib ham ko'rmagan. Binobarin, bugungi kinoda, uning ta'limotida mavhumot hukmronligi davom etmoqda.
Hamidulla AKBAROV