Zilzilani o'rganmasa ham bo'laveradimi?
yoki O'zbekiston Milliy universiteti tadqiqotchi olimlari nimadan norozi bo'lishmoqda?
Butun bir shahar, hatto butun bir mamlakat(lar) aholisini dog'da qoldiradigan tabiiy ofatlardan biri zilziladir. Uning qachon, qaerda, qay vaqtda, qanday kuchlanish bilan ro'y berishini oldindan aniq aytish ustida ko'plab mamlakatlarda ilmiy-tadqiqotlar izchil olib borilayotgan bo'lsa-da, hali bu borada bir to'xtamga kelinganicha yo'q. Dunyoning u yoki bu joyida yer silkinib, minglab odamlar hayotdan ko'z yumganini, qanchadan-qancha binolar vayron bo'lgan mudhish xabarni eshitganimizda, dahshatga tushamiz.
Zilzila ofati nimalarga qodirligini, odamlar boshiga ne-ne kulfatu jabru jafolar solishini bilamiz. 1966 yilgi Toshkent zilzilasi nuroniylar yodida. Bu ham ogoh bo'lishga da'vat etib turadi. Mamlakatimizda seysmologiya sohasiga e'tibor qaratish, uning har jihatdan bugungi kun talablariga mos kelishiga erishish ahamiyati muhim. Fan yutuqlarini amaliyotda joriy etish, salohiyatli kadrlar tayyorlash zamon talabi. 1966 yilning avgust oyida O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarkibida tashkil etilgan Seysmologiya ilmiy-tadqiqot instituti o'tgan salkam oltmish yil mobaynida boy tajriba to'pladi. Dunyoning yirik markazlaridan biriga aylandi. Institut olim va mutaxassislarining uzluksiz sa'y-harakatlari bilan respublikamiz hududlarining seysmik xavfsizligi muammolarini ilmiy tadqiq etish borasida amalga oshirilgan samarali ishlar yangi-yangi yo'nalishlarda davom ettirilmoqda.
1976 yilgi Gazli, 1977 yilgi Tovoqsoy, 1980 yilgi Nazarbek hududlaridagi zilzilalar mazkur sohani yanada rivojlantirishni, yuklatilgan vazifalarni aniq-tiniq bajarishda zamonaviy ilmiy yondashuvlarni keng qo'llashni, izlanish va yangilikka intilishni kun tartibiga olib chiqdi. Institut olimlari jahonning yirik seysmik ilmiy markazlari bilan tajriba almashish yo'lida hamkorlik rishtalarini mustahkamlashga undadi.
Seysmologiya fanidagi har bir kashfiyot respublikamiz seysmik xavfsizligini ta'minlashga qo'shilgan munosib hissa bo'lsa-da, bu — zilzila muammolari yengillashtirildi degani emas. Prezidentimiz tomonidan 2021 yilning 13 sentyabrida “O'zbekiston Respublikasi aholisi va hududining seysmik xavfsizligini ta'minlash to'g'risida”gi Qonun qabul qilindi. 2022 yil 30 mayda esa O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 144-sonli Farmoni, 2023 yil 16 mayda esa “O'zbekiston Respublikasi aholisi va hududining seysmik xavfsizligini ta'minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi qarori e'lon qilindi. Respublikamiz va xalqimiz seysmik xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan bu muhim hujjatlar sohani nafaqat yanada rivojlantirish, takomillashtirish, balki unga amaliy yordam berish va qo'llab-quvvatlash lozimligiga chorlashi bilan ham g'oyatda qimmatlidir. Ayniqsa, ularda aks etgan:
— zilzilalarning vujudga kelish mexanizmi va tabiatning hamda bu ofat darakchilarining turli geodinamik jarayonlarda namoyon bo'lishini tadqiq qilishni takomillashtirish;
— bino va inshootlar, suv omborlari, to'g'onlarining zilzilabardoshlik darajasini doimiy kosmik monitoring qilish tizimini joriy etish;
— avtomatlashtirilgan majmuaviy-prognostik stansiyalarni ko'paytirish hisobiga respublika hududini to'liq monitoring qilish imkoniyatini yaratish;
— milliy seysmik kuzatuvlar tarmog'ining xalqaro seysmik kuzatuvlar global tizimiga kiritilgan stansiyalar bilan doimiy aloqalarini ta'minlash.
Bu izlanish va tadqiqotlarni rivojlantirish davlat siyosati.
Bundan qariyb qirq yil avval Toshkent viloyatining Bo'stonliq tumanidagi “Ugom-Chotqol davlat milliy tabiat bog'i” hududidan oqib o'tadigan Chotqol daryosining Chorvoq suv omboriga quyilish joyiga yaqin qirg'oq hukumat tomonidan seysmik holatni o'rganish maqsadida (tektonik yoriqlar kesishadigan hudud) tanlab olinib, ilmiy-amaliy tadqiqotlar uchun mahalliy hokimiyatning qarori bilan 3,1 gektar yer maydoni Toshkent davlat universiteti (hozirgi O'zbekiston Milliy universiteti)ga foydalanish uchun berilgan. Universitet shu maydonda radiofizika poligoni tashkil etib, Chorvoq suv ombori hududida yer qobig'ining deformatsiyalarini yuqori aniqlikda o'lchash, yer qobig'ining siljishi va tebranishlarini qayd etish, ilmiy xulosalar asosida yuz berishi mumkin bo'lgan zilzilaning joyi, quvvati va vaqtini prognozlash tadqiqotlarini boshlagandi. (bu jarayon rivojlangan mamlakatlarda faol davom etmoqda).
Universitet radiofizika poligonining tektonik yoriqlar kesishadigan hududdagi shaxta zilzilani qayd etadigan va o'lchovni yuqori darajada ta'minlaydigan Markaziy Osiyoda noyob geomanzil ob'yekt hisoblanadi.
Seysmik xavfliligi sakkiz ballni tashkil etadigan hududda oliydargoh ilmiy xodim va talabalari O'zbekiston Fanlar akademiyasining Seysmologiya ilmiy-tadqiqot instituti, Favqulodda vaziyatlar vazirligining Seysmoprognoz markazi, mutasaddi tashkilotlar hamda xorijlik hamkorlar bilan birgalikda seysmik xavfni aniqlash va baholash, zilzilani prognozlash, yerning chuqur yoriqlarini o'rganish borasida uzoq yillardan beri ilmiy izlanishlar olib borishmoqda. Hamkorlik doirasi rivojlangan davlatlarning mazkur yo'nalishdagi ilmiy markazlari hisobiga yildan-yilga kengayib, samarali natijalarga erishilmoqda. AQShning “Michegan state” universiteti bilan birgalikda Oqsoq-ota dala poligonida o'rnatilgan zamonaviy seysmik stansiya ilmiy xodim va talabalar uchun yangi zamonaviy imkoniyatlar ufqlarini ochdi. Chorvoq suv omboriga tutash bo'lgan Burchmulla o'quv-dala poligonida ham seysmik harakatlarni oldindan ko'ra bilish, holatini baholash, zilzila xavfini prognoz qilish uchun kerakli stansiyalarni o'rnatish, shuningdek, bu yerda ilmiy ishlarni muntazam olib borish barobarida universitetda O'zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan ochilgan seysmologiya va seysmometriya ta'lim yo'nalishi talabalarining o'quv amaliyotini o'tashi rejalashtirilganligi sohani istiqbolli yoshlar bilan mustahkamlashga bo'lgan e'tibordan dalolatdir.
Shuningdek, poligonda o'quv va ilmiy xodimlar laboratoriyalari, muhandislik va yashash binolarini joylashtirish imkoniyati ham bor.
Chorvoq suv omborida har yili katta hajmdagi “obi hayot” ikki marta yig'ilib, sarf qilinishi yer qobig'i yuqori qismining tabiiy kuchlanganlik — deformatsiya holatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Tabiiyki, bu geodinamik jarayonlarning faollashishiga olib keladi. Geodinamik faollashuvning namoyon bo'lishi tog'-tektonik ta'siri (ko'chkilar), texnogen va induksiyalangan seysmiklik, shuningdek, boshqa dinamik hodisalar bo'lishi ham mumkin. Ularni prognoz qilish dolzarb va murakkab. Keyingi yillar izlanishlari shuni ko'rsatadiki, 1977 yil 6 dekabrdagi Tovoqsoy (M-5,3), 1980 yil 11 dekabrdagi Nazarbek (M-5,5), 2008 yil 22 avgustdagi Toshkent (M-5,5) zilzilalari, shu hududlarda qayd etilgan boshqa ko'plab magnitudasi past zilzilalarning hosil bo'lishi Chorvoq suv ombori suv sathi o'zgarishi bilan ham bog'liqligi o'rganilgan. Radiofizika poligoni Burchmulla nadvigi (chuqur yer yorig'i) mavjudligi bu hududda yuz berishi mumkin bo'lgan kuchli zilzila o'chog'i hosil bo'lish ehtimoli kattaligidan darak beradi.
Xalq deputatlari Toshkent viloyati Bo'stonliq tumani ijroiya komiteti raisining 1984 yil 25 maydagi 195/10-sonli qaroriga asosan bugungi O'zbekiston Milliy universitetiga geofizik tadqiqotlar olib borish uchun qurilmalarni joylashtirishga 0,30 gektar yer maydoni ajratilgan. Uning 1986 yil 16 yanvarda qabul qilingan “Davlat aktini berish to'g'risida”gi 11/1-sonli qaroriga asosan universitetga B № 005717-raqamli “Yerdan doimiy foydalanish huquqini beruvchi davlat akti” ham berilgan. Shuningdek, universitetga 3,1 gektar yer ajratish bo'yicha 1993 yilning 27 iyulida Bo'stonliq tuman hokimiyati va uning tarkibiga kiruvchi barcha tashkilotlar, jumladan, “Burchmulla” o'rmon xo'jaligi rahbarlari roziligi va ishtirokida “Toshkent viloyati Bo'stonliq tumani Burchmulla o'rmon xo'jaligi hududidan radiofizika o'lchov poligoni qurish uchun yer tanlash va ajratish to'g'risida”gi o'zaro dalolatnoma imzolangan.
Radiofizikaviy ilmiy tadqiqotlarni olib borish, talabalar va doktorantlarning amaliyot o'tashini tashkil etish maqsadida 1984 yilda Toshkent viloyati Bo'stonliq tumani Burchmulla qishlog'ida “Burchmulla” radiofizika poligoni tashkil etilgan. Poligon 2 qismdan iborat bo'lib, g'or tomondan 1,1 gektar (“Burchmulla” o'rmon xo'jaligi yerlari) va daryo yoqasidan 2 gektar yer ajratilgan edi. Ushbu 2 gektar yer maydon atrofi universitet hisobidan temir panjara bilan o'rab olinib, professor-o'qituvchilar tomonidan yuzlab mevali va manzarali daraxtlar ekilib, bog' ham barpo etildi.
Poligonning sobiq mudiri bu yerdagi imkoniyatlardan o'z shaxsiy maqsadlarida foydalanishni ko'zlab, yaqin qarindoshlarini yoniga olib, asta-sekin qing'ir ishlarga qo'l ura boshlagan. Hatto o'rmon xo'jaligi va boshqa mahalliy tashkilotlar rahbarlarining turli yo'llar bilan roziligini olishga erishib, poligon yerlarini, bino va vagonlarini talon-toroj qiladi. Dam oluvchilar uchun uylardan tortib, choyxonalar qurib vaziyat shu darajaga borib yetadiki, universitet professor-o'qituvchilari-yu talabalarining poligondagi vazifalarni bajarishlariga xalaqit qila boshlashadi. Noqonuniy xatti-harakatlar zo'ravonlik kayfiyatida kuchaygani tufayli universitet doimiy faoliyat ko'rsatuvchi seysmik, geomagnit maydon variatsiyalarini o'lchash va “GPS-GNSS” stansiyalarini o'rnata olmayapti. Seysmik xavfni jahon andozalari bo'yicha zamonaviy usullar bilan o'rganishda mazkur stansiyalarning yozuvlari uzluksiz davom etishi zarur. Radiofizika poligoni joylashgan hudud aholi yashashi uchun xavfli, seysmik faolligi 8 ballik hududga kiritilgan. Suv ombori qirg'oqlarida katta qiyalikda yotgan bo'shoq jismlardan iborat. Ko'chki hosil bo'lganda (bu ehtimol doim bor) jismlarning minglab kubometr hajmda o'chirilib tushishi qirg'oqdagi uy-joy va boshqa inshootlarga jiddiy zarar yetkazadi-ku! Nahotki, ilmiy izlanishlar olib boriladigan, hayot uchun seysmik xavf-xatarli “tadbirkor”ga berib yuborsa? Bu holatda korrupsiya alomatlari sezilayotganday tuyilmoqda. O'zbekiston Milliy universitetiga tegishli bo'lgan radiofizika poligonini o'ziniki qilib olganlar faoliyati qonuniymi? Universitet vakillari mazkur masala bo'yicha tuman va viloyatning tegishli idoralariga murojaat qilib, adolatli yechim so'rashmoqda.
Nuriddin OChILOV,
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi.