Арашонбулоқ

…Болалик пайтларимда мен туғилиб ўсган Қорахитой қишлоғининг ўрта ва кекса ёшдаги инсонларидан кўпинча: “Арашонбувага бориб келдик ва у ерда бир кеча тунадик, зўр жой экан, чўмилдик”, деган ширин суҳбатларини кўп эшитардим. Энди билсам, улар мен туғилиб ўсган Қорахитой қишлоғидан бир юз эллик километр олисда бўлган масофани отда ёки эшакда босиб ўтиб, Арашонбулоқда икки-уч кун тунаб қолишар экан.

Халқимиз муқаддас жойлар, булоқларга ҳурмат-эҳтиром келтириб ва суйиб, меҳр билан бу жойларнинг номига қараб “бува” сўзини қўшишади: айтайлик, Яланғочбува, Хизрбува, Булоқбува, Арашонбува каби ва биз ҳам ўшанда Арашонбулоқни Арашонбува деб тушунардик.

Нетонгки, бир улуғ ёшларга етиб, дунёнинг кўп гўшаларини кўрибман-у, шундай ёнгинамдаги Арашонбулоқни кўришга ҳафсала қилмаган эканман. Мен Арашонбулоқни Қурама тизмаларида жойлашган ва бизнинг қишлоққа яқинроқда бўлса керак деб юрардим, у эса Тянь-шань тоғининг Чотқол тизмаларида экан.

Таниқли журналист Исматилла Неъматиллаев шу йил ёз келиши билан менга тинмай қўнғироқ қилиб: “Сиз, Озод, Оҳангаронни яхши биласиз. Раисимиз Раҳматилла Шералиевнинг: “Озодга айтинг, бир бориб зиёрат қилиб келайлик”, деган таклифига “эрта-индин борамиз” деявериб, мана, ёз ҳам тугаб қолди. Қачон борамиз ахир?” деганча қистовга олаверди.

Охири шу йил ёзнинг сўнгги куни — 31 августда йўлга тушдик.

Кексалар ва борганларнинг айтишича, Арашонбулоқни зиёрат қилиш мавсуми йилнинг 15 июнидан 15 сентябригача, яъни мавсум уч ойга чўзилар ва ундан кейин эса сентябрнинг охири ва октябрь ойи бошида қор ёғиб, совуқ тушиб, йўллар лой, муз бўлиб, автоуловларнинг юриши амримаҳол экан.

Гапнинг рости, уялдим. Негаки оҳангаронлик бўла туриб, Арашонбулоқ тўғрисида бирор-бир тасаввурга эга эмаслигим ҳамда бу жойни ўз кўзим билан кўрмаганлигим учун Исматилла акага бир нима дейишга ийманардим.

Сўраб-суриштириб, танишларимдан Арашонбулоққа Оҳангарон туманининг Эртош қишлоғи орқали борилишини билиб олдим. Бу қишлоқдан Арашонбулоққа олиб бориш учун мавсумда доимо “Нива” енгил автомашиналари шай турар экан.

Шу куни эрталаб соат тўрт яримда ҳамроҳларим — Ўзбекистон Журналистлар уюшмаси Тошкент вилояти бўлими раиси, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси Раҳматилла Шералиев, “Машъал” газетаси бош муҳаррири муовини Толибжон Ҳакимов, журналист Исматилла Неъматиллаев ва камина йўлга отландик.

Жазирама иссиқ ҳам чекинган, шекилли, машинанинг очиқ ойнасидан баданни яйратадиган салқин ва майин шабада эсяпти.

Сўлим Чинор, Серкақирилди, Тангатопди, Четсув, Жиблон, Кўксарой, Машинатўп (жой номларини қаранг қандай ажойиблигини! О.Х.) каби тоғ қишлоқлари ортда қолди. Кумушранг Оҳангарон сув омбори денгиз мисол чайқалиб ётибди. Уни кўриб, ҳали сувларимиз сероб экан деган фикр кўнгилларга таскин берди.

Қамчиқ довони орқали ўтган, элимизнинг асрий орзуси ва мустақиллик меваси бўлган темир йўлни ва унда водий сари учиб бораётган поездларни кўриб, давлатимиз қудратига тан беради, ғурурланади киши.

Зеро:

Жаннатмакон боғлар,

тоғларинг бугун

Илҳомлар бермоқда воизларингга.

Чотқол ва Қурама бўлмоқда мафтун,

Учиб бораётган поездларингга.

Денгиз сатҳидан бир минг икки юз километр баландликда жойлашган Эртош қишлоғи ҳам Ангрен шаҳридан нақ ўттиз километр олисда экан, бу қишлоққа етиб келганимизда, тонг ёришиб, соат эрталабки олти бўлиб қолганди.

Рост айтишибди, Арашонбулоққа элтувчи “Нива” енгил автомашиналари ҳақиқатан ҳам бисёр экан. Жасур деган ёши ўттизлар атрофидаги қорачадан келган, норғул йигит билан йўлкира нархини савдолашиб, келишиб олдик-да, “Нива”га ўтириб йўлни давом эттирдик…

Эртош қишлоғи Эртошсойнинг ўнг ва чап томонида жойлашган бўлиб, тепалик томон тўрт-беш километрга чўзилган. Эртошсойнинг зилол ва шўх сувлари тошдан-тошга урилиб ҳайқириб ётибди. Йўлда пишган қип-қизил, сариқ тоғолчаларни кўрдик, дўланалар ранг олиб қолибди. Тоғ ёнбағирларида эса кўзни қувнатадиган ям-яшил арчалар бисёр экан. Табиатнинг беқиёс гўзаллиги ва ҳавонинг мусаффолигини кўриб, Эртош қишлоғи туризм маркази этиб тўғри белгиланганига ишонч ҳосил қилдик.

Тўрт километрлик текис йўлдан кейин тош-шағалли йўллар бошланди. Бироқ “Нива” бақувват машина эмасми, бунинг устига, ҳайдовчимиз Жасур машина бошқаришга жуда уста бўлиб, йўл-йўлакай жойларнинг номланиши ва тарихи ҳақида бизларга жўшиб сўзлаб борарди.

Арчалар ҳам бир ярим-минг метр баландликдан кейинги қояларда ўсмайди, шекилли, бир оздан сўнг йўлда арчалар ва бошқа дарахтлар кўринмай қолди ва бундан бу ёғига фақат чексиз кулранг тоғлар бағирлари кўринарди. Шу сабаб, илон изи йўллардан юрдик.

Арашонбулоққа боргунча йигирма саккизта турли булоқ ва сойларни ҳавас билан кўрдик. Ёз тугаган бўлса ҳам, айрим сойларда сув ҳали сероб: тошдан-тошга урилиб, эркаланиб оқяпти. Бу сойларнинг номлари ҳам турличадир. Айтишларича, Ангрен дарёсининг салмоқли ирмоқларидан бири бўлган биргина Эртошсой олтмишдан ошиқ кичик-кичик турли сойлар ва булоқлардан пайдо бўлиб, унинг узунлигини ўн етти километр дейишди.

Йўлнинг ярмида оёқларни ёзиб олиш ва бир оз ҳордиқ чиқариш учун кичикроқ бир айвон олдида тўхтадик. Ўзини Сайдали деб таништирган йигирма беш ёшлардаги йигит тоғ қатиғи, қурут, асал сотиб ўтирган экан. Ўзининг айтишича, у Наманганнинг Попидан бўлиб, шу атрофда бир юз элликта қўйи бор экан. Сайдали бизларни кичикроқ елим идишларга солинган тоғ қатиқлари билан меҳмон қилди. Бу кичик идишлардаги қатиқнинг баҳоси беш минг сўм экан, муздек, ширин ва шифобахш қатиқдан маза қилиб ичдик. Мен яна бир бор қатиқдан ичмоқчи бўлдим-у, раҳбаримиз: “Оғайнилар, ҳали йўлимиз анча олис”, деб бизларни шошилтирганига индамай қўя қолдим.

Эҳ, йўллардаги сойлар ва булоқларнинг бисёрлиги! Санадик, нақ йигирма саккизта! Ҳар сойлар борки, бир ариқ зилол сув шовуллаб оқиб ётибди. Бу сойларнинг номлари ҳам турлича экан, бу сойларнинг сувини татиб кўрсангиз, роҳатланасиз. Агар улардан қумғонда тоғ ўтинида чой қайнатиб ичсангиз, бай-бай, маза қиласиз! Негаки тошдан-тошга урилиб оқаётган сой ва булоқларнинг суви “пишиб” қолган бўлади ва бу сувлардан тайёрланган чой ва шўрва танга дармон деяверинг!

Шуни билдимки, Арашонбулоқ Наманган вилоятининг Поп туманида жойлашган гўзал маскан. Шу куни уйга келибоқ, Ўзбекистон Миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриётида 2000 йилда чоп этилган китобнинг биринчи жилдидаги 396-бетни очиб ўқий бошладим:

“Арашонбулоқ. Тошкент вилояти Ўрта Чирчиқ туманидаги булоқ, 2500 метр баландликда. Булоқ суви гранит жинсларининг тектоник ёриқларидан оқиб чиқади, температураси 37 даража. Суви минераллашганлиги, кам радиоактивлиги ва соф азотни ажратиб чиқариш хусусиятига эга эканлиги учун шифобахш”.

Бу ерда Миллий энциклопедия қовун туширганга ўхшайди. Қизиқ, Арашонбулоқ қаерда-ю, Ўрта Чирчиқ тумани қаерда… Хусусан, мен ўзим 2003 йилда чоп этилган Миллий энциклопедиянинг олтинчи томидаги 638-бетда Оҳангарон тумани 1926 йил 29 сентябрда ташкил этилганлиги ўрнига 1929 йил 29 сентябрда ташкил этилган деган хато сўзни тўғрилаш учун, мана, уч ойдан бери сарсон бўлиб юрибман.

Ваҳоланки, 1926 йил 18 октябрида “Правда Востока” газетасида ЎзССР Советлари Марказий Ижроия Қўмитасининг 5-сессияси қарори босилиб, унда маркази Телов қишлоғи бўлган Ангрен (Қурама) тумани 1926 йил 29 сентябрда ташкил топганлиги баён этилган.

Савол туғилади: Миллий энциклопедияда мана шундай қўпол хатоларга йўл қўйилгани жуда ачинарли, албатта.

Бу ҳақда маълумот олиш учун Тошкент шаҳрининг Навоий кўчасида жойлашган 30-уйда бўлганимда, Ўзбекистон Миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти тугатилиб, “Ўзбекистон нашриёти” давлат унитар корхонаси билан бирлаштириб юборилганлигини маълум қилишди.

Начора.

Хуллас, “Нива” ичида силкиниб-силкиниб ва ичимиз тушиб уч ярим соат деганда Арашонбулоққа етиб келдик.

Шу жойда хизмат қилиб юрган йигит бизнинг денгиз сатҳидан уч минг метр баландликда эканлигимизни маълум қилди.

Машинадан тушиб, битта кўйлакда эмасманми, аччиққина изғиринни сездим ва дарров совқота бошладим.

Тепаликда жойлашган иккита ҳовуздаги булоқ суви ҳарорати 38 даража иссиқ бўлиб, елим қувурлардан оқиб тушаётган сувда бир тўп йигитлар маза қилиб чўмилаётган экан.

— Бу булоқ, яъни Арашонбулоққа деярли ҳар йили келаман, — деб ўзини таништирди Данғара туманидан келган Маҳмуджон деган йигит. — Биз булоққа кеча келгандик, шу жойда тунаб қолдик. Баданимда турли ёқимсиз доғлар пайдо бўлиб, мени безовта қилаётган эди. Мана, ниҳоят, халос бўлдим бедаво дарддан. Баданим Худога шукр, топ-тоза. Бу булоқнинг суви ўта шифобахш экан. Кўриб турибсиз, шифоталаб ҳамроҳларим ҳам жуда мамнун.

Арашонбува таркибига кирган кўллар шифобахш булоқдан бир километр тепаликда жойлашган экан.

Менинг эса ичим қизийди: қани, афсонавий кўллар қандай экан-а?..

Машинамиз зўриқиб, навбатдаги тепаликдан ўтганида ойнадай ярқираб ётган бир кўл кўзимизга яққол ташланди.

Биз ҳайрат ва қувонч билан кўлга тикилдик.

Ҳайдовчимиз мазкур кўлни Тулпоркўл деб таништирди.

Кўл шу қадар тиниқ эдики, бунинг олдида ҳатто Қизил денгиз ҳам уялиб қолса керак.

Жасур: “Бу кўлнинг чуқурлиги ўн олти метр”, деди. Ўн олти метр-а! Беш қаватли уйнинг баландлиги билан тенг.

Кўл сувига қўлимизни теккиздик: у қадар муздай эмас. Бироқ негадир сувда балиқлар йўқ.

Кўл атрофида биздан олдин сайёҳлар овқат пиширганга ўхшайди. Тошдан қурилган ўчоқлардаги ўтин қолдиқлари кўзга ташланади…

— Етмиш олти ёшга кириб, умримда биринчи маротаба Арашонга келишим, — деди ҳаяжонини яшира олмай Исматилла Неъматиллаев. — Юртимизда мана шундай ажойиб жойлар бор экан, билмай юрган эканмиз. Бу жойларни ҳар бир юртдошимиз келиб кўриши керак ва у шунга арзийди!

Кейинги кўл — Етимкўлга ўтиб, енгилгина тушлик қилдик. Менинг эса икки кўзим мафтункор ва жозибадор кўлда эди… Тушунишимча, кўлдан ер ости булоғи орқали сувлар оқиб туради, шу сабаб лойқа эмас.

Бизни бу жойларга олиб келган ҳайдовчи йигит – Жасурнинг айтишича, Арашонбувада жами еттита кўл бўлиб, уларнинг энг машҳурлари Тулпоркўл, Ойнакўл, Етимкўл ва Музкўллар экан.

Мен эса хаёлга чўмдим.

Вақти келиб, Арашонбулоқ ва ундаги кўллар юртдошларимиз кўплаб келадиган гўзал бир масканга айланиши шубҳасиз. Мана, ҳозир кунига йигирматача “Нива” енгил автомашиналари келар экан, демак, саксонтача одам. Фақат йўл анча олис, янги асфальт йўл қуриш учун катта маблағ кетса керак. Бироқ бу давлатимиз учун, эътибор қаратилса, сира чўт эмас. Бир нарса фақат мени ўйлантиради: одамлар мўл келса, табаррук бу жойлар оёқ ости бўлиб кетмасмикан?..

Бу ўйлар мени ортга, Оҳангаронга қайтаётганимизда ҳам тарк этмади. Уйга келганимда, кечки соат ўн бўлиб қолганди, шу куни жуда сокин ва тинч ухладим…

Озод ХУШНАЗАРЗОДА,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.