“TOLKO‘PRIK”DAN INSON QALBI SARI. Taniqli adabiyotshunos Umarali Normatovga xat
Assalomu alaykum, muhtaram ustoz!
Tiriklik, tirikchilik tashvishlariga o‘ralashib, Sizdan tez-tez xabar ololmayotgan ukangizni ma’zur tutasiz, avvalo. Sog‘-omon yurganingizga, Sizga umrbod hamrohlik qilayotgan hayrat hissiga ko‘z tegmasin, iloyim.
Uzoq o‘ylab, ko‘pchilikni ko‘z oldimdan o‘tkazib, bu izhorni Sizga yo‘llash eng to‘g‘risi bo‘ladi, degan to‘xtamga keldim. Umid qildimki, bizni goh qiynayotgan, goh yupatayotgan quyidagi o‘y-mulohazalar Sizga ham yot emas…
Keyingi paytlarda odamni bezovta qiladigan bir savol miyadan chiqmay qolgan: bizning – o‘zbeklarning badiiy-estetik tafakkurimiz hozir qay ahvolda, ayniqsa, dunyodagi ilg‘or xalqlar tafakkuri darajasiga solishtirganda biz qaerlardamiz? Dunyoni-ku, mayli qo‘ya turaylik, o‘zimizning bundan o‘ttiz-qirq yillar ilgari yetishganimiz manzillarga qiyoslasak-chi?
Axir, bu manzillarda bino bo‘lgan adabiy obidalar ko‘rku salobati chakana edimi? Erkin Vohidov va Abdulla Oripov, Rauf Parfi va Omon Matjon, Anvar Obidjon va Shavkat Rahmon, Usmon Azim va Abduvali Qutbiddin she’riyati, Shukur Xolmirzaev va Murod Muhammad Do‘st, Erkin A’zam va Tog‘ay Murod, Xayriddin Sulton va Xurshid Do‘stmuhammad, Olim Otaxon va Nazar Eshonqul nasri adabiyotimiz bo‘yu bastini mintaqamizdan olislarda ham ko‘rinadigan darajada yuksaltirgan, badiiy ijodning aksariyat yo‘nalishlarida dunyoga yetib yurishimizni ta’minlab bergandi.
Albatta, o‘zimizni yupatish (to‘g‘rirog‘i, chalg‘itish)ning yo‘llari ko‘p. Axir, bugun ham she’r deganlari, hikoya va roman deganlari kam yozilyaptimi, odamlar o‘qimay qo‘ygan bo‘lsa, yozuvchi va shoirda nima ayb, qabilidagi “izohu tushuntirish”larni istagancha to‘qish va shu bilan yana “yorqin yo‘l”da davom etaverish mumkindek ham. Biroq…
Biroq boyagi – miyani parmalayotgan qaysar savol yana ochiq qolaveradi-da: holimiz ne, qaerdamiz-u, qayon ketmoqdamiz? Axir dunyoning ilg‘or adabiyoti, falsafasi, estetik izlanishlari ruhoniyatning ne-ne manzillarini kashf qilib olg‘a borayotgan, olam va odamga xos qirralarni qanchalar kutilmagan rakurslardan ko‘rsatish mumkinligini isbotlayotgan bir paytda biz nimamiz bilan kimni ishontira olyapmiz?.. (Hayratlantirish haqida-ku, gapirmay qo‘ya qolaylik.)
Hartugul, yaqinda o‘qib tugatganim bir kitob o‘sha miya va ruhni bir muddat bo‘lsa-da, yupatishga, ertangi kunga nedir ilinj bilan boqishga undadi meni. Ayni kayfiyatni, avvalo, Siz bilan o‘rtoqlashishni istadim.
Bu – umidbaxsh adib Muhammad Sharifning “Tolko‘prik” deya oddiygina nom berilgan, biroq ichida oddiylikdan nom-nishon bo‘lmagan nihoyatda jiddiy kitobi.
Xo‘sh, bu kitobga jamlangan 15 ta hikoya, muallifning xorijiy safarlardan olgan taassurotlari hamda “S.A. xotiralari” nomli qissa nimasi bilan meni bu qadar ta’sirlantirdi?
Avvalo, mazkur asarlarning barchasida muallif tasvirlanayotgan voqelikka nisbatan ob’ektiv, realistik pozitsiyada turadi. Bu jihatni alohida va, avvalo, ta’kidlayotganim esa bejiz emas. Zero, o‘zini shoiru yozuvchi sanab yurguvchi ko‘plab qalamkashlar aynan shu masalada, demakki, shu bilan boshlangan qolgan barcha jihatlarda ham riyoga yo‘l qo‘yishyapti. Deylik, Vatan, xalq, millat mavzulariga faqat “muqaddas”lik sifatidan kelib chiqib yondashish va shu asosda kitobiy, balandparvoz, yuzaki tavsiflardan najot qidirishdan-da xunuk ojizlik bo‘lmasa kerak.
Holbuki, Vatan, xalq, millat qandaydir mavhum, xayoliy, eyforik tushunchalar emas, balki aniq, konkret, qo‘l bilan ushlab, jon bilan sezish mumkin bo‘lgan, hamma narsadan-da tirikroq qadriyatlardir. Ularning dardi, og‘rig‘i, tuyg‘ulari har birimiznikidan seziluvchanroq, o‘tkirroqdir. Sizu men chalinadigan dard, og‘riq ularniki oldida nima? Zotan, Vatan, xalq, millat tumov bilan tomog‘ yoki oshqozon dardi bilan og‘rimaydi. Ularga kelgan yoxud ular tufayli keladigan dardu tashvishlar zalvori odamni yo u yoqli yo bu yoqli qiladi-qo‘yadi. Muhammad Sharifning “Otamakon”i ayni shu haqiqatni nihoyatda yangi, bizning adabiy tajribamizda uchramagan makon va qahramonlar misolida ongu shuurimizga quyadigan hikoya bo‘lgan.
Mana, kelib-kelib “hukumatti osmonida” uchib qo‘ygan “ayblanuvchi Bozorov Adham”ning bizga ilk bor tanishtirilishi: “Qoramag‘iz, siyrak qoshlari ostidagi qo‘y ko‘zlari cho‘kkan o‘rta yashar kishi o‘zini dadil tutishga harakat qilar, lekin uniqib, titilib ketayozgan shimining pochasi shabadada qolgandek tinimsiz hilpirardi. U o‘rnidan turgach, sud zalining salobati bosibmi yoki hozirgina hakam o‘qib eshittirgan ayblovning zalvoridan gangibmi, qiynalib yutindi, negadir ko‘ylagining tugmalarini bir-bir paypaslab ushlab chiqdi”.
Murod Muhammad Do‘st, boya qo‘msaganimiz, shiddatkor adabiy hayot jo‘sh urgan zamonlarda “Galatepaga qaytish” degan o‘qishli qissa yozgan, unda “Dunyo – bayt-ul-jafo, g‘amgusor yo‘q, dillarimiz gung va besharh qoladi! Gung va besharh!…” degan armonni bitgandi. Muhammad Sharifning eslayotganim “Parvoz” hikoyasi qahramoni, “ayblanuvchi Bozorov Adham”ning ham qalbi shu kunga qadar gung va besharh qolayotgan, aksariyat qishloqdoshlari uni “o‘zi, qistaloq, ro‘zg‘ori zo‘rg‘a tebranib turibdi. Otasi bechora ishga yaramay qolgan, bunda onasi kasalmand, xotini bog‘chada ishlaydi, olgan puli nimayam bo‘lardi, bu yoqda to‘rtta mishiqisi bor… Bu qoramoyga botib traktor tuzatadi…” deb bilishardi. Suddan keyin ham bu fikr shundayligicha – o‘zgarmay qolishida bor gap. Biroq bu qoramoyga botgan traktorchining ham bir paytlar osmoniy orzulari, o‘shalarga mos ko‘ngil istaklari, mayllari bo‘lgani, hayot ularning aksariyatini yerparchin qilgan bo‘lmasin, gohida hayotning o‘sha qoqsuyak panjalaridan bir muddat bo‘g‘zini bo‘shatib, bir marta keladigani dunyoda o‘zgalarga emas, hech qursa o‘ziga o‘zini isbotlagisi, ko‘rsatgisi, u-da odam – INSON ekanini bildirgisi kelganini ilg‘agani va bizga yoddan chiqmaydigan qilib ilg‘atgani uchun ham Muhammad Sharifni ijodkor, yozuvchi atayapman. Bu ilg‘ov, sezim ham ochiq-oshkora, publitsistik tilda emas, boshqa bir obrazlar, jumladan, Bozorov Adhamning sinfdoshi, “ko‘ylagining yoqasi sarg‘ayib yorilgan, shimining tizzasi suzilgan, titilib ketgan qayishining uchi yonboshida pichoq qinidek osilib qolgan kishi”ning sudda tutila-tutila bergan javoblari orqali hosil qilinadi.
Kitobda jamlab berilgan “Somon yo‘li” nomidagi turkum, biroz ishlov bilan qissaga do‘nishi ham hech gap emas. Negaki, to‘rtala hikoyada ham qishloqda Botir do‘xtir degan “martaba” bilan siylangan, bir qarashda jismi ham, joni ham, ahamiyati ham birovni qiziqtirmaydigan odmigina odamga “bosh qahramon”lik ravo ko‘rilgan. Holbuki…
Holbuki, u “yoshligidan miqti, abjir va chayir bola edi. Mahallasidagi bolalarga bosh bo‘laman deb o‘zini o‘tga-cho‘qqa urar, mahalla sha’ni, qishloq sha’ni deb janjalga bosh suqishdan tap tortmas, to‘ylarda kurash tushar, eshakdek chayir bu boladan bir-ikki sinf yuqorida o‘qiydigan o‘spirinlar ham hayiqib turardi…”
Bular nima ekan, mana shu chayir Botirning hayotida sinfdoshi Zamira, uning yomg‘irpo‘shi, sochining hidi, kumush qo‘ng‘iroqdek jarangdor va yoqimli ovozi bilan yuz ko‘rsatgan qanchalik sehrli onlar kechdi. “Endi u dunyoga boshqacha nigoh tashlardi. Xuddi bir umr chang boylab yotgan deraza oynalarini kimdir yaraqlatib yuvib qo‘yganu tashqarida u shu paytga qadar sezmagan hayot to‘q va boy ranglarda jo‘shqin davom etardi”.
Agar o‘sha hayot va qismat mardlik qilganida, hech qursa, muallif qo‘yib berganida, ularning – Botir va Zamiraning qissasi ham xuddi Tohir va Zuhro, Romeo va Juletta qissalari qadar yuksalar, ular-da ishq-muhabbat bog‘ining gullari, rayhonlari bo‘lib qolardilar. Afsuski, taqdir bu gal ham o‘z bilganidan qolmadi: Botirga u Tohir ham, Romeo ham emasligini, Zamiraga bo‘lsa Zuhro hamda Juletta ishq ertaklarining sevgidan o‘zga tashvishi yo‘q nozaninlari ekanini, XX asr Zuhrosiga, nari borsa, Zamiraga ilinilgan oniy xush damlargina ravo ko‘rilishini eslatib qo‘ydi. Zero, hayotiy Zuhrolar eriga qo‘shilib bug‘doy yanchishi, piyoz ekib o‘toq qilishi, qahraton qishni o‘ylab iloji boricha ko‘proq tappi yopishi, bolalarining qornini, egnini butlash uchun zir yugurishi va ba’zida hardamxayol alpozga tushib qoladigan, “ovi yursa tovi yurmaydigan, tovi yursa ovi chopmaydigan” erini, o‘sha Tohiri, yo‘g‘-e, Botirini ensasi qotgancha: “Ha, ish bitdimi?! Piyozga zahar septirdiyizmi? E, qanaqa odamsiz o‘zi, nega tirjayasiz, zahar nima bo‘ldi, zahar” deya tergab turmoqlari kerak…
Botir do‘xtirning, aksariyat qishloqdoshlarinikidan deyarli farq qilmaydigan hayoti manzaralari, bu hayotning butun mazmuni va mohiyati, menimcha, dastlabki hikoyadagi ushbu birgina tasvirda qabariq holda ifoda etilgan: “Aslida, oddiy bir o‘tkinchi bu manzarani ilg‘ashi qiyin, uning nazarida, Botir va bolalar adirda ko‘tarilgan quyun ichida adashib chopib yurgan sharpalardek tuyulardi…”
Bizni yupantiradigani, xayriyatki, yosh yozuvchi shu manzaralarni ilg‘aydi. Hayot, tiriklik va tirikchilik quyuni ichida adashib chopib yurgan sharpalar ODAM ekani, agar ularning sharpaga aylanib qolayozgan jismu joniga vijdon ko‘zi bilan boqolsak, ko‘rayotganimiz achchiq haqiqat ko‘zimizdan yosh bo‘lib qalqib chiqishidan ogoh etadi.
Ustoz, Sizga yaxshi ma’lum: har bir iste’dodli ijodkor, uning o‘zi buni xohlaydimi, yo‘qmi, bilib yoxud stixiyali tarzdami, o‘zi tug‘ilib ko‘z ochgani makonning, qarog‘i va dimog‘iga dunyoning ilk rangi va iforini bergan yurtning boshqa biror ijodkorda takrorlanmaydigan, takrorlanishi mumkin bo‘lmagan manzaralarini badiiy so‘z polotnolari tarzida dunyoga namoyon qiladi. Muqimiy “Sayohatnoma”sidagi Qo‘qon atrofi qishloqlari, o‘afur o‘ulom “Shum bola”sidagi Toshkent, Shukshin hikoyalaridagi Sibir kengliklari, Gabriel Markes asarlaridagi Makonda… – bunday g‘aroyib go‘shalarning ko‘pini eslash mumkin. Muhammad Sharif ham, aytganimdek, o‘zi bilib yoxud bilmay, Kosonsoyning do‘ppidekkina Go‘rmiron qishlog‘ini go‘yo ko‘zimizga durbin tutib bizga namoyon etib beradi. Uning tabiati – pastu balandliklari, dala va qirlari, ariq va anhorlari, jarlik va ungurlari – bari-barisi nihoyatda tiniq, suratdagidan-da aniq, hayotdagidan-da jonliroq manzara kasb etadi. Mana bu ayrim namunalarning o‘zi aytgan gapim mubolag‘adan xoli ekaniga dalil bo‘lsa, ajabmas:
Qishloqda bahor: “… anhorning suvi bo‘tana keladi. Kulol pishitadigan loy rangida bo‘ladi. To‘lib-toshib, to‘lg‘onib-to‘lg‘onib, qirg‘oqlarini yamlab, daraxtlarning ildizlarini yulqilab, yangi kamarlar bunyod qilib oqadi…” Yoz: “Suv tiniqlashadi, sersoya go‘shaning tinchligi buziladi, anhor labida uchib yurgan ninachi va kapalaklar, sershox daraxtlarda palaponlarini yoniga olib mizg‘ib o‘tirgan qushlar birdan cho‘chib ketadi: qiy-chuv bilan kelgan son-sanoqsiz bolalar suvga o‘zlarini gup-gup tashlaydi…” Bu esa kuz: “Balchiq, baliq, baqasholning hidi kelib tursa-da, suv shishadek tiniq, unda ko‘m-ko‘k osmondagi oqish parcha bulutlar, to‘q zangordan sarg‘ish-qirmiziga o‘tayotgan dov-daraxtlar akslanib turadi…” (Hammasi “Tolko‘prik” hikoyasidan.)
Muhammad Sharif, kitobga so‘zboshi yozgan professional adib Erkin A’zam urg‘ulaganidek, “biror holat tasviriga kirishar ekan, aslo shoshmaydi, odatiy tafsilotlarga chalg‘imay, qilqalam tutgan musavvir misol har bir chizgisini erinmay poyoniga yetkazadi”. Bu astoydillik esa muallif tomonidan o‘zining tasvirga ustaligi-yu, xotira quvvatini namoyish qilishga urinishi sifatida anglanmasligi kerak.
Aksariyat tasvir kuchi bilan foje taqdirlardan hikoya qiladigan, qilganda ham, zarracha odamiylik sifati qolgan har qanday ko‘ngilda bir umrlik taassurot qoldiradigan asarlardan yana biri “Tolko‘prik” hikoyasidir. Hajman salmoqlikkina bu hikoyada dialog deyarli uchramaydi, qahramonlarning ayrim suhbatlari ham nihoyatda quyuq tasvir qatiga (ularning namunalaridan yuqorida bir qism bahramand bo‘ldik!) ranglar, ohanglar misol singdirib yuboriladi. Bu quyuq tasvirlar mutolaa asnosida tasavvurga shu darajada singib, o‘rnashib boradiki, uning fonida bo‘rtib ko‘z oldimizdan o‘tadigan, “labining chap ustida kichik xol qo‘nib turgan” qiz qismatini endi bu kartinadan ayro tasavvur qila olmaymiz.
Tolko‘prik, mana necha davrlar o‘tibdiki, o‘zi bog‘lab turgan ikki qirg‘oq – kunchiqar va kunbotar tomondagi ne-ne kishilar taqdiri, ularning qay bir hislari, tuyg‘ulariga guvoh bo‘lmadi. Qancha avlodlar ajdodlarga do‘ndi, necha sambit qadlar uning o‘zi kabi egildi, sindi. Agar qadlar egilishi, qomatlar sinishi tabiiy, og‘rinmay tan olinadigan ko‘rgulik bo‘lsa, nazarga ilinmagan ko‘ngillar istagi, toptalgan hislar, bevaqt xazonga uchragan tuyg‘ular yig‘isi tolko‘prik bag‘riga singa-singa, uning ichiyu tashini xarob qiladi. “Tolko‘prik, odamlarning yo‘liga o‘zini ko‘prik qilib to‘shagan tol ularning ko‘ngliga ko‘prik sola olmaganidan bo‘lsa kerak, tanasi tars-tars yoriladi”.
Umuman, Muhammad Sharif kitobidagi barcha hikoyalar ham o‘zi to‘g‘risida shu singari batafsil, ko‘ngildan chiqarib, xumorni yozib gurunglashishga arziydigan yukka, zalvorga ega. “S.A. xotiralari” qissasi ham alohida tadqiqot, jiddiy mulohazalar talab qiladigan asarki, ular haqda yo‘l-yo‘lakay, yuzaki gap aytish ma’qul ish emas, deb o‘yladim.
Kitobga kirgan asarlar matnida bir qalam tekkizish bilan o‘nglash mumkin bo‘lgan o‘rinlar ham ko‘zga tashlanishini esa aytsam, Muhammadjonga og‘ir botmaydi, deb o‘ylayman.
Masalan, gelni sochga “sepish”dan ko‘ra, “surish” to‘g‘riroq bo‘lsa kerak (123-bet). “Amerika prezidenti Jimmi Karter Ittifoqqa atom ham emas, yadro bombasi tashlamoqchi emish” deganini mish-mish gap sifatida berish ham to‘g‘ri emas (247-bet). Zero, atom, vodorod, neytron bombalarining barchasi bir xil – yadro quroli hisoblanadi. Aslida, o‘sha prezident neytron bombasi bilan dunyoga dag‘dag‘a qilgandi. A.Dyumaning muallif qo‘liga tushgan ruschadagi “Tri mushketyora” romani o‘zbek tiliga “Uch mushketyorlar” tarzida emas (284-bet), “Uch mushketyor” deb tarjima qilinadi. Qolaversa, har qancha harbiy hayot tasvirlanmasin, “goroxli bo‘tqa”ni (290-bet) “no‘xotli bo‘tqa” deb atalsa ham, “armiya koloriti” buzilib qolmaydi…
Bular – katta ishlardagi arzimas qusurlar, xolos. Eng muhimi, bizning zamondoshimiz, iste’dodli ukamiz Muhammad Sharif tomonidan ortiqcha shov-shuvsiz, oldindan chang chiqarilmay, birovdan nedir e’tibor va muruvvat kutmay o‘sha katta ishlarning qilinganidir. Muallif bu ishlariga nedir e’tibor va rag‘bat kutayotgan bo‘lsa, menimcha, faqat va faqat o‘quvchi xalqdan – o‘zining o‘tmishi, buguni va ertasiga befarq bo‘lmagan yurtdoshlaridan bu asarlarini o‘qish, uqish e’tiborini kutayapti, xolos.
Sizu biz bu ishga hali yaraymiz, deb o‘ylayman…
Sizga cheksiz hurmat bilan,
Rahmon QO‘CHQOR