Суйсак ҳам, куйсак ҳам — юракдан…

Таниқли адабиётшунос олим, иқтидорли таржимон, Ўзбекистон Қаҳрамони Озод Шарафиддиновнинг адабий-танқидий мақолалардан ташкил топган “Ҳақиқатга садоқат” (1989 йил, Ғофур Ғулом нашриётида чоп этилган)номли китоби ўз даврида катта салоҳият ва чуқур тафаккур билан ёзилган. Китобдан “Суйсак ҳам, куйсак ҳам — юракдан…” суҳбат мақола ҳам ўрин олган. Унда муаллиф Тошкент шаҳри кўчаларидаги номлар, атамалар тўғрисида ўз фикрларини билдиради. Биз айрим жузий қисқартиришлар билан устознинг мулоҳазаларини зукко ўқувчиларимиз ҳукмига ҳавола қилмоқдамиз. Гарчи ушбу суҳбат-мақола собиқ Иттифоқ замонида эълон қилинган, бугунги кунга келиб унда тилга олинган айрим муаммолар Истиқлолимиз шарофати ила ўз ижобий ечимларини топган бўлса-да, эътибор қиладиган томонлари ҳалиям йўқ эмасдек.

…Эсимни таниганимдан Тошкент билан мустаҳкам боғланганман. Умуман, Тошкент менга онадай қадрдон бўлиб қолган, унинг руҳи бутун вужудимга сингиб кетган. Устоз Ғафур Ғуломнинг бир шеърида айтилганидек, Тошкентни на Рум, на Париж, на бошқа шаҳарга алиштираман.

Албатта, 30-йиллардаги — болалигимдаги Тошкент билан ҳозирги Тошкентнинг фарқи осмон билан ерча бор. У пайтлари шаҳар, асосан, бир қаватли эди. Шарқона қиёфаси ҳали йўқолмаган. Эски шаҳару Янги шаҳар кескин ажралиб турарди. Эски шаҳар қисмида гувала уйлар, қинғир-қийшиқ кўчалар, анъанавий иморатлар кўп эди. Лекин шунинг ҳам ўзига яраша файзи, таровати, жозибаси бўларди. Масалан, эрталаблари ҳамма вақт кўчалар супирилиб-сидирилиб, сув сепиб қўйилган бўларди, икки чеккасидаги ариқларда ҳамиша тоза сувлар оқиб турарди. Бу сувлар шунақа тоза, шунақа ширин бўлардики, аксари хонадонлар шу ариқларнинг сувидан ичарди. Сув­ни ифлос қилиш, умуман, кўчани қаровсиз ташлаб қўйиш жуда айб иш саналарди. Мана, ҳозир шаҳримиз бутунлай ўзгариб кетди: ҳаммаёққа сув қувурлари ётқизилган, кўчалар кенгайтирилган, транспорт воситалари кундан-кун кўпайиб бормоқда.

Мен бир нарсадан кўп сиқиламан. дунёнинг жуда кўп қадимий шаҳарлари бор: Ереван, Тбилиси, Боку, Киев, Ленинград (ҳозирги Санкт-Петрбург. Таҳ.), Болтиқбўйи шаҳарлари… Ҳаммаси ўзига хос қиёфага эга. Ё бўлмаса Парижни, Римни, Қоҳира ё Истанбулни олайлик — буларнинг ҳар бирини буюк қилган жиҳат фақат аҳоли сонининг кўплиги эмас, балки ўша шаҳарлардаги иморатлардир. Улар ҳам ҳар хил эҳтиёж туфайли қурилган, уларни ҳам сиз билан бизга ўхшаган одамлар қурган: улар бир неча асрлардан буён нафақат яшаб келяпти, балки шаҳар қиёфасини белгилаб турибди. Бир-бирини такрорламайди, бир-бирига ўхшамайди, ҳар биттаси дунё тарихига бир бобдай, саҳифадай кирган. Шулардан бирортаси бўлмасин, дунё тарихи нақадар қашшоқлашиб, камбағаллашиб кетарди…

Навоий театри биноси бизнинг ифтихоримиз, Халқлар дўстлиги саройи ҳам ҳозирги замон меъморчилигининг ажойиб намунаси. Лекин бундайлари кам-да. Аксари иморатларимиз бир-бирига ўхшаш, тўртбурчак шаклда, қуп-қуруқ. Ички имкониятларини айтмай қўяқолай…

Меъморчиликда миллий анъа­­на­лар­дан фойдаланиш масаласини ола­й­лик. Мен бу соҳанинг билимдони эмасман, меъморликка даъвоим ҳам йўқ, лекин қайсидир жиҳатдан уларга алоқам бор: мен шуларнинг меҳнатидан баҳраманд бўламан, уларнинг меҳнати охир-оқибатда менга қаратилган. Назаримда, анъана масаласини биз меъморчиликда ҳам анча жўн тушунадигандекмиз. “Коробка” уйларнинг олд томонига бетондан меҳробсимон ё яна бошқача шакллар ясалса, майда кошинлар тармаштириб шарқона безаклар ҳосил қилинса бўлади.

Қадим миллий меъморчилигимизнинг ўл­мас­лиги, доҳиёналиги шундаки, иморатлар қурилаётганда, аввало, маконнинг табиий шароитлари, иқлими ҳисобга олинган. Ёзда иссиқ 40 даражадан ортиб кетади, нафас олиш оғир бўлади, эски ҳовлиларда, эски уйларда мана шу жазирама иссиқни сезмайсиз. Нега? Чунки уйлар шундай қурилганки, ичкаридаги ҳарорат ташқаридагидан 5-6 даража паст бўлади. Иккинчидан, ҳар бир ҳовлидан ариқчалар ўтган бўларди, бу эса ўзига хос микроиқлим вужудга келтирган. Хуллас, меъморчилик иқлимга мосланган ва доимо шарт-шароитни ҳисобга олган. Миллий анъана деганда, менимча, мана шуларни тушуниш керак…

Биз Тошкентимизни дунёнинг энг гўзал, яшашга энг қулай шаҳарлари қаторида кўришни истаймиз. Мавжуд нуқсонларни юрагимиз ачиб гапиришимизнинг боиси ҳам шу. Яна бир масала: шаҳримиз майдонларини, уларни безатиш масаласини олайлик. Аҳвол қувонарли эмас. Айниқса, ҳайкаллар бобида ҳеч мақтанолмаймиз. Битта-иккита ҳайкални демаганда, қолган жуда кўпи — давлат арбобларига, ёзувчи-шоирларга қўйилган ҳайкаллар санъат асари даражасида эмас. Улар шунчаки иллюстратив характердаги нарсалардир.

Энг ёмони — улар одамларга эстетик завқ бериш, гўзалликка ошно руҳда тарбиялаш ўрнига уларни бузади. Ленинград ё Париждаги ҳайкалларни кўз олдингизга келтиринг: ҳа, ҳар бири ноёб асар, ҳар бири битта достон. Ана, “Мис чавандоз”! Олдидан кетолмай қоласиз, қараб кўзингиз тўймайди. Бизда борми шунақа ҳайкал? Аксинча, ошкора, яланғоч шиорлар тарзидаги ҳайкалларга зўр берамиз негадир…

Тошкентнинг ўзига хос сўлим томонлари борки, улар ҳар биримизга ардоқли. Лекин бир нарса мени ўйлантиради: дунё шаҳарлари ичида адабиёт билан муносабатда, адабиётда инъикос этиш нуқтаи назаридан шаҳримизнинг жуда омади келмаган. Буюк ёзувчилар ўзлари яшаган шаҳарга ҳайкаллар қўйиб кетишган. Биз Гюгонинг асарида Парижнинг бир сўнмас образини кўрамиз, Достоевский асарларида Петербургнинг қиёфасини кўрамиз ва ҳоказо. Бизда эса Тошкентнинг буюклигини, поэзиясини очиб берувчи асарлар жуда оз. Ҳатто шаҳар ҳаётига махсус бағишланган асарларда ҳам унинг ўзи поэтик тимсол, поэтик образ даражасига кўтарилмаган. Ҳозирги ёшларимиз, бундан кейинги ижодга қўл урадиган ёзувчиларимиз Тошкентнинг ҳақиқатан такрорланмас обра­зини яратишларини жуда истардим. Тўғри, шеъриятда Тошкентга бағишланган унча-мунча асарлар бор. Ғафур Ғуломда шундай шеърлар кўп. Шайхзоданинг “Тошкентнома” достони пой­тахтимиз ҳақидаги энг яхши асар деса бўлади. Лекин булар бари бир катта миқёсларда адабиётда ўзининг бадиий ифодасини топган эмас.

Албатта, шаҳар ранг-баранг бўлса, ар­хи­­тектураси бой бўлса, одамларнинг ха­рак­терига, маънавий қиёфасига ҳам таъсир қилади. Одамларда илиқ туйғулар пайдо қилади, гўзаллик одамлардаги гўзалликнинг барқарорроқ бўлишига олиб келади ва бу адабиётда, дейлик, теранроқ акс этиши мумкин…

Кейинги пайтларда табиатни асраш тўғ­рисида кўп гап бўляпти. Маданий меросни асраш ҳақида гапирилмоқда. Худди шу гапни мен Тошкентга нисбатан ҳам айтишни истардим. Биз Тошкентни ҳам асрашимиз керак. Уни асрашимиз керак деганим фақат, бу ердаги эски обидаларни ҳимоя қилиш, уларни қайтадан таъмирлаш деган маънони билдирмайди. Гап бошқа ёқда… Шаҳарлар, кўчалар, майдонларнинг номлари масаласи бу. Тошкент икки минг йиллик тарихга эга. Шаҳардаги кўп кўчалар, майдонлар, даҳалар, маҳаллаларнинг номлари тарихий характерга эга.

Шундай номлар борки, уларнинг замирида, ё катта бир тарихий воқеалар ётади ёки чиройли поэтик қараш, поэзия ётади. Ҳарҳолда эски номлар Тошкентга бир жозиба беради. Бошқа жойда учрамайдиган такрорланмас бир жозиба. Яна Парижга қайтадиган бўлсак, у ерда Елисей майдони дейсизми, Мон-Мартр дейсизми, Мон-Парнас дейсизми — номини айтишингиз билан дарров нималардир кўз олдингизга келади. Тарихий воқеалар гавдаланади. Тошкентда ҳам шундай. Бешёғоч десангиз, Чувалачи десангиз, Себзор десангиз, Шайхонтоҳур десангиз, қандайдир бир ажойиб воқеалар, ажойиб бир манзаралар жонланаверади. Бу номларнинг ўзи ҳам бир тарих, номларда ҳам халқнинг бир психологияси, эътиқоди, халқнинг ўз қарашлари, тарихи бор. Буларни асраш керак…

“Ўрда”ни олинг. Бир вақтлар ўша ерда чинданам Ўрда бўлган. Ўрда бу фақат хоннинг ўрдаси эмас, қадимги замонда бутун шаҳар бир қалъа ичида жойлашган. Кейин шаҳар атрофида, қалъанинг деворлари атрофида одамлар яшаган. Ёв ҳужум қилиб келганда, ҳамма қалъа ичига кирган. Ана шу ер Ўрда дейилган. Кейин-кейин бориб унинг ичида фақат хон ёки амир, ёки подшо саройи жойлашган. Ҳозир энди у ўрдалардан ном-нишон ҳам қолмаган. Фақат номигина сақланган.. Ёки “Ўқчи” маҳалласи. Бу ҳам қадим замонларда шу ерда ўқчилар яшаганининг нишонаси сифатида сақланишга ҳақли…

Ҳамма нарсанинг ўз чегараси, ўз меъёри бўлади. Шунга ўхшаш кўчанинг ҳам ўз номи бўлиши керак. У ё бирор тарих билан, ё бирор шахс билан боғлиқ, ё бирор ривоят, ё поэзия, образ билан шу жиҳатдан ажралиб туради…

Ота-боболаримиз бериб кетган ном­ларни биз исроф қилиб, тўқликка шўх­лик деганларидек, бойваччалардай чўн­тагимизнинг тешигидан тушириб кетаверсак, шаънимизга яхши бўл­майди. Бу бизга муносиб иш эмас. Аксинча, ота-боболаримиз бизга қолдирган бойлик ёнига бойлик қўшишимиз керак: уни беҳудага совуриш увол.

Таҳририятдан:   халқимизнинг улуғ зиёлиларидан бўлган Озод Шарафиддиновнинг юқоридаги мақоласи ёзилганига қарийб 34 йил бўлибди. Аммо энг асосийси, таниқли адабиётшунос олим мулоҳазалари бугунги кунда ҳам аҳамиятини йўқотмаган.

Албатта, гўзал пойтахтимизда сўнгги йилларда ҳам кўпдан-кўп ўзгаришлар, бунёдкорликлар амалга оширилди. Осмонўпар бинолар қад ростламоқда. Буларнинг бари яхши. Фақат ана шу қурилишлару, бунёдкорликлар, маҳаллаю, кўчаларимизга қўйилаётган номлараро қадим Тошкентнинг ўтмиши, улуғ меросига асло зиён етмаслиги ҳам муҳимдир.

Айниқса, мақолада тилга олинганидек, Эски шаҳар ҳудуди яъни, бугунги Чорсу қиёфаси ва яна Бешёғоч, Хадра, Себзор, Чувалачи, Қорасарой, Лабзак, Дархон, Кўкча, Самарқанд дарвоза каби жойларнинг номиёқ ўзлигимиздан, бой ўтмишимиз, маданиятимиздан ҳикоя қилиб тургандек бўлади. Бу эса асл қадриятларни асло эътибордан четда қолдириб бўлмасликдан далолат.