“Ўткан кунлар” ҳайрати
ёки роман асосида кўп қисмли телесериал яратиш тараддуди ҳақида
Ёз ойлари эди. Китоб жавонимни титкилаб, режиссурага оид китобларни қидира бошладим. Негадир, қўлимга Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” китоби тўғри келиб қолди. Китобни варақлаб ўтириб, ундан кўзимни узолмай, кечгача романни тўлиқ яна ўқиб чиқдим.
Менда, кўпдан бери “Ўткан кунлар”ни тўлиқ версиясини телесериал қилиш нияти бор эди. Чунки бу роман асосида иккита бадиий фильм олинганини ҳамма билади. Бу фильмларда асосан Отабек билан Кумушнинг ўтли муҳаббати очиб берилган. Лекин ўзбек романчилигининг асосчиси ҳисобланган бобомиз Абдулла Қодирий бетакрор асарида фақатгина икки ёшнинг оловли муҳаббатинигина баён қилмоқчи бўлган эмас. Албатта, мен бу фильмларни таҳлил қилиш ниятим йўқ. Чунки барча китобхонлар билади, “Ўткан кунлар” ўта кенг кўламда ёзилган бетакрор миллий роман ва уни ҳеч ким бир ярим соатлик фильмга сиғдира олмаслиги табиий эди.
Шу боис, романнинг тўлиқ экран юзини кўришини кўпдан бери орзу қилардим. Бежиз ўзбек адабиётининг катта дарғаларидан бири бўлган Тоҳир Малик: “Мен бу асарни шимолий уммондаги баҳайбат муз тоғига – айсбергга ўхшатаман. Маълумки, бу тоғнинг фақат чўққилари кўзга ташланади, асосий қисми эса кўринмайди – сув остида бўлади”, деб ёзмаган эди. Хуллас, романни қайта-қайта ўқиб, кўп қисмли телесериал сценарийси устида иш бошлашга журъат этдим. Очиғи, “Ўткан кунлар”ни барчамиз мактабда ва олий таълимда ҳам кўп ўқиганмиз ва олимларимизнинг маърузаларини тинглаганмиз. Қизиқ, олдинлари асарнинг сюжетига кўпроқ аҳамият бериб, асарнинг нақадар ўз касбимга, яъни режиссура касбига яқин эканига эътибор бермаган эканман. Энг қизиғи, сценарий устида иш бошламасимдан олдин, қўлимда тайёр кўп қисмли киносценарийси турар эди.
Лол ва ҳайратда қолдим. Роман ҳар бир жумласининг ўзи бир лавҳа(кадр) қилиб ёзилганига ва Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”и режиссёрлик касбимга жудаям керакли китоб эканлиги мени чуқур ҳаяжонга солган эди.
Бу асар, режиссёрлик касбини ўрганмоқчи бўлган ҳар бир инсонга, дарслик китоби, қўлланма бўлиб ҳам хизмат қилиши аниқ. Чунки, театр ва кино режиссурасида монтаж жуда катта ва муҳим роль ўйнайди. Буюк рус кинорежиссёри Сергей Эйзенштейн “Кино – бу монтаж”, деган эди. Театр санъатида ҳам монтаж асосий роль ўйнайди. Бу ҳақда дунё театр санъатига беқиёс ҳисса қўшган Константин Сергеевич Станиславский ҳам ўз “системаси”да ёзиб қолдирган. Буни қарангки, “Ўткан кунлар”ни варақлар экансиз, муаллифнинг ҳар бир сўзи монтаж услубида, яъни бир жумла – битта кадр, иккинчи жумла – иккинчи кадрда эди.
Неажабки, “Ўткан кунлар” романи бошидан охиригача “киномонтаж” услубида ёзилган экан! Улуғ бобомизга яна бир бора тасанно айтгим келди. Камина режиссёрлик касбида кўп йиллар ижод қилиб келганимга қарамай, режиссурани, аввало, “Ўткан кунлар”дан ўрганишимиз зарурлигини билдим. 1923-1924 йилларда ёзилган мазкур роман (ҳали кино санъати ривожланмаган давр) “киносценарий” услубида ёзилганига қойил қолмасдан илож йўқ эди. Азиз муштарий, сиз китобнинг қайси бети ва қайси жумласини олманг, сўзимнинг исботини топасиз.
Мана, эътибор қилинг-а, тайёр кино-сценарий:
15-фасл. “Душанба кун кечаси”
1-кадр: …Тун ярим бўлиб, олдинги ухлаганлар энди бир уйқуни олган эдилар.
2-кадр: Майдон эшиги очилди.
3-кадр: Бири орқасидан бири юриб, икки кўланка майдонга кирди.
4-кадр: Буни пайқаган Отабек ханжарини қинидан чиқариб қўлига ушлагач, юз тубан ерга узанди.
5-кадр: Икки кўланка сўзсизгина ости кесилган бино ёнига келиб тўхтадилар.
6-кадр: Келгувчиларнинг бири Содиқ ва иккинчиси Мутал эди.
7-кадр (йирик планда): Тумшуғини ерга тираб ётган мушукдек бўлиб Отабек уларни кузатар эди.
8-кадр: Тўхтагач, шивирлаб Содиқ сўради:
9-кадр (йирик планда): -Тешилаёзганмикин?
10-кадр: Озгина қолгандир, деб ўйлайман, негаки, пахсанинг энидан бир газ чамаси жой очилган! Мутал товушини баралла қўйиб сўзлар эди,шунинг учун Содиқ деди:
11-кадр (йирик планда): — Товушингни секинроқ чиқарсанг-чи!
12-кадр: Мутал белидан тешасини олар экан,унга жавоб берди:
13-кадр (йирик планда): — Ҳали шундан ҳам қўрқасанми, балки, ҳали ашуламни ҳам айтиб юборарман!
14-кадр (йирик планда): — Жиннилигингни қўй, Мутал ака! Мен ҳам ёнингда турайми?
15-кадр (йирик планда): – Турасанми, йўқми: ихтиёр ўзингда!
16-кадр: Мутал ковакка кириб ковлашга тутинди.
17-кадр (йирик планда): — Тешани қаттиқ солма, — деди Содиқ.
18-кадр: — Менга ўргатма, ўзим биламан.
19-кадр: Содиқ Муталнинг эҳтиётсизлигидан қўрқди, шекиллик, бироз Муталнинг ишига қараб тургач, деди:
20-кадр (йирик планда): – Бўлмаса, мен эшик ёнига бориб турай, тешилди дегунча ҳуштак бер.
21-кадр: — Тузик, ҳали Ҳомид куёвинг қаёқда қолди?
22-кадр: — Кўчанинг бошида пойлаб ўлтиргандир. Ҳуштагингни эшитгач, уни ҳам чақирайми?
23-кадр: Чақир, — деди Мутал ва шитр-шитр кесак тушира берди.
24-кадр: Содиқ эшикдан чиққан ҳам эди, Отабек секингина бошини кўтарди-да, Мутал сари шувий бошлади.
25-кадр: Мутал эса емирилиб тушган кесакларни ташқарига суриш билан овора эди…
26-кадр (йирик планда): Шу вақт унинг қўлтиғи остидан узатилган қўл ҳиқилдоғидан омбир каби сиқиб олди…
27-кадр: Мутал кучли эди, аммо Отабек ундан ҳам кучлик эди.
28-кадр: Сапчиб ҳиқилдоғини ажратиш учун бўлган Муталнинг биринчи ҳаракати бўшка кетди-да,чап биқинига ўткир ханжар ғачча ботирилди…
29-кадр: Аммо ул ҳамон бўшалишга кучанар эди ва кучли қўл баттарроқ уни сиқар эди.
30-кадр: Уч дақиқалик курашдан сўнг Мутал бўшашди, илгариги кучанишлардан қолди ва бир-икки дафъа тўлғаниб жимгина жон берди.
31-кадр: Отабек эшик томондан кўзини узмагани ҳолда Мутални судраб ўзи биқинган лойхонага олиб борди ва қўрқибгина ҳиқилдоқдан қўлини олди.
32-кадр: Муталнинг боши шилқ этиб лойхонага тушди-да, мангулик уйқусига кетганлиги маълум бўлди…
33-кадр: Отабек битта-битта тешилган бино ёнига келиб эшик томонга ҳуштак берди, жавоб ҳуштаги эшитилгач, тешук ичига кириб ўлтирди.
34-кадр: Тешукнинг юқорисидан бироз туйнук очилган бўлгани учун ичкаридан қулоққа енгилча пишиллаш эшитилар эди…
35-кадр: Содиқ яқин еткан эди, кесмадан узоқроқда туриб шивирлади:
36-кадр (йирик планда): — Тешдингми, Мутал?
37-кадр (йирик планда): — Тешдим, бери кел.
38-кадр: Содиқ кесма ёнига келиб энгашди.
39-кадр: Энгашиши ҳамоно қўл ҳиқилдоққа тўғри келган эди ва ханжар қорнига ботирилган эди…
40-кадр: Содиқ қўлидаги ханжарини бир-икки қайта солиб кўрса ҳам, тегдириш учун кесманинг тубанлиги халал берди, лекин ўзи тетук эди.
41-кадр: Отабек сапчиб кесмадан чиқди ва бор кучи билан Содиқни босиб тушди…
42-кадр: Босиб тушиши ҳамоно аллақайси ери ачишгандек сезилди…
43-кадр: Сўл қўли Содиқнинг ҳиқилдоғида, ханжарлик қўли Содиқнинг ханжарлик қўлида эди…
44-кадр: Бироз кучини йиғиб олгач, ҳиқилдоқни бор кучи билан сиқа бошлади.
45-кадр (йирик планда): Содиқ хириллар, шундай бўлса ҳам қўлидаги ханжарни бўшатмас эди.
46-кадр: Эшик томондан Ҳомид ҳам кўриниб қолди…
47-кадр: Вақт танг келган эди… Содиқнинг кўкрагини қочириб ханжарлик қўлини бўшатди ва Содиқнинг кўкрагига солди.
48-кадр: Содиқнинг ханжари бир-икки қайта унинг орқасига кучсиз-кучсиз келиб теккан эди.
49-кадр: Ханжарини иккинчи уришда Содиқ бўшашди ва қўлидан ханжари тушди.
50-кадр (йирик планда Отабек): — Ҳомид аканга жуда ҳам меҳрибон экансан, Содиқ! – деди босиб ёткан жойидан Отабек. — Жонингни ҳам унга қурбон қилдинг!
51-кадр: Содиқ инграб қўйди.
52-кадр: — Ким хириллайдир? – деди яқинлашиб келган Ҳомид.
53-кадр: — Тезроқ келинг, Ҳомид ака, Отабекни ўлдирдик! — деди шошиб Отабек.
54-кадр: — Ах! — деб юриб келди Ҳомид.
55-кадр: Отабек Содиқни қолдириб, Ҳомиднинг ханжарлик қўлини ушлаб олди: — Мутал ўлди. Содиқ ҳам ўлим ёқасида. Энди сиз билан иккимизгина қолдик!
56-кадр: Ҳомид қўлини бўшатишга тиришар экан, Отабек салмоққина қилиб деди: — Ортиқча ошиқмангиз, Ҳомидбой, мен сизнинг ханжарлик қўлингизни бўшатаман ҳозир, аммо шунгача сиз билан икки оғиз сўзим бор!
57-кадр: Ҳомид ҳануз қўлини бўшатишга кучанар эди.
58-кадр (йирик планда Отабек): — Кучанмангиз, Ҳомидбой!
59-кадр (йирик планда Ҳомид): — Мард йигит бўлсанг, қўлимни қўй!
60-кадр (йирик планда Отабек): – Ошиқма, қўяман, — деди Отабек.
61-кадр: Шу чоқда оёғ остида ёткан Содиқ кўтарилиб-кўтарилиб ўзини отмоқда эди.
62-кадр: Отабек Содиқдан нарироққа Ҳомидни бошлади. Ҳомид тиғизлик билан сурилди.
63-кадр (йирик планда): Ханжарлик қўли билан туйнукка ишорат қилиб, Отабек сўз бошлади: — Сиз мендан ҳам яхшироқ биласизки, шу уйда сизни аллақанча машаққатларга солган, чексиз жониворликлар ишлаткан ва ҳисобсиз тиллалар тўкдирган, ниҳоят, шу дақиқага келтириб тўхтаткан биров ухлайдир. Агарда сизнинг маним тилимдан ёзиб берган талоқ хатингиз дуруст ҳисобланмаса, бу ухлагучи маним ҳалол рафиқам бўлиб, икки йилдан бери мен унинг кўйида саргардонман, демак, сиз билан манинг орамизда шу биров учун кураш борадир. Лекин сиз шу чоққача маним устимдан муваффақият қозониб келдингиз: қора чопончи, деб дор остиларигача олиб бордингиз, Мусулмонқул қўлига топширдингиз, бу ишларингиз фойдасиз чиқғач, исмимдан талоқнома ёзиб, икки йиллаб рафиқамдан айириб туришка муваффақ бўлдингиз, бу орада гуноҳсиз бир йигитни ҳам ўлдирдингиз. Ниҳоят, ўғрилик йўлига тушиб икки йигитингизни маним қўлимда ҳалок қилдингиз… Энди менга жавоб берингиз-чи: бу ёмонликларингизда сиз ҳақлими эдингиз?
64-кадр (йирик планда Ҳомид): — Ҳақли эдим! – деди Ҳомид ва силтаб ханжарлик қўлини бўшатиб чалқанча йиқилди.
65-кадр: Ул қўлини бўшаткан чоқдаёқ Отабек ишини тўғрилаган, яъни Ҳомиднинг қорнини шир этдириб ёриб юборган эди.
66-кадр: Ҳомид ҳолсизланиб ётар экан, уни беш қадам наридан кузатиб тек тургучи Отабек заҳарханда ичида; “Ҳақлими эдинг?” – деб сўради.
67-кадр: Кучаниб, “Ҳақли эдим!” – деди Ҳомид ва қўлидаги ханжарни Отабекка отди, ханжар Отабекнинг ёнига келиб тушди…
68-кадр: Отабек кушхона ўрнидан эшикка қараб қўзғалган эди, Ҳомиддан беш-олти қадам нарида ёткан Содиқнинг “хммм” деган товуши эшитилди. Отабек кўнгли алланечуклангани ҳолда майдондан чиқди…
Эътибор қилинг, романдан бирор сатрни ўзгартиришга, “таҳрир” қилишга ҳожат йўқ. Истаганча асарни “кадр матни”да давом эттириш мумкин.
Ҳа, тўғри, адабиётшунос эмасман. Лекин имоним комил, Абдулла Қодирий ўзбек халқининг буюк ёзувчиси сифатида ўз қаҳрамонларининг сўзи билан бутун инсониятни интифоқликка, тотувликка чорлайди. Юртимизнинг келажаги учун қайғуради ва турли бузғунчи ва низочи унсурлардан халқни огоҳлантирмоқчи бўлади. Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар”ни халқнинг ғамида куйиб-ёниб ёзган эди. Бугунги кунда “Ўткан кунлар”нинг бир мухлиси сифатида бу романни тўлиғича экранлаштириш халқимизнинг бугунги ҳаётига ва ёш авлодни тўғри йўлга солиш учун ўта зарур деб билдим ва ушбу нодир асар асосида кўп қисмли телесериал сценарийси устида иш бошлаганимдан бери унинг чинакам мухлисига айландим.
Ишонаманки, Абдулла Қодирийнинг барча асарлари, айниқса, “Ўткан кунлар”и биз учун нафақат севимли китоб, балки санъатшуносликка, киночилик соҳасига оид қўлланма ҳам бўлиб қолажак.
Тожи Муҳаммад ИСРОИЛОВ,
режиссёр