Bepul ensiklopediya

O'tirgan joyingizda, qo'lingizdagi kompyuter tugmachasi orqali o'qishingiz mumkin bo'lgan kitoblar jamlanmasi bor. Bu – Vikipediya onlayn ensiklopediyasidir. Siz uning bepul va beminnat xizmatlari orqali butun dunyo kutubxonasiga ega bo'lishingiz mumkin. Hatto uni Aleksandriya kutubxonasiga tenglashtirishadi. Sizga kerak bo'lgan ma'lumotdan bitta kalit so'zni yozsangiz, bas! Vikipediya sizga har qancha ma'lumotlarni taqdim etadi. Faqat, bu qanchalar aniq, haqiqatga mos? Hamma gap masalaning mana shu tomonida bo'lishi mumkin.

Nima bo'lganda ham Vikipediyaning   aqlli va g'ij-g'ij ma'lumotlar orasida shoshib qolmang. Chunki u   faylasuf, shoir, olim, tarixchi, san'atkor, tabib, dehqon va yana bir necha o'nlab soha vakillari qiyofasida ko'z oldimizda gavdalanib, bizga o'z ilmini “yuqtiradi”.

Tog'dan oshib o'tish uchun odamga tog'day yurak kerak deyishadi. Vikipediya ensiklopediyasidagi ma'lumotlardan saragini sarakka ajratish uchun ham odamga ana shunday kuch va sabot kerak bo'ladi.

Vikipediya — bepul, butun jamoat uchun mavjud bo'lgan ko'p tilli universal internet ensiklopediya­si bo'lib, undagi barcha materiallar “wikipedia.org” saytida joylashgan.

Sayt Amerikaning Vikimedia jamg'armasi notijorat tashkilotiga tegishli bo'lib, uning 37 mintaqaviy vakolatxonasi bor. Ensik­lopediyaning nomi inglizcha “wiki” so'zidan olingan bo'lib, u “tez” va ensiklopediya (“ensiklopediya”) so'zlaridan kelib chiqqan. Demak, u tezkor ensiklopediyadir.

2001 yil yanvar oyida Jimmi Uels va Larri Sanger   tomonidan yaratilgan Vikipediya hozirda internetdagi eng katta va eng mashhur ma'lumotnomalarni bizga yetkazadi. Axborot hajmi va tematik qamrovi bo'yicha Vikipediya insoniyat tarixida yaratilgan eng to'liq ensiklopediyadir. Universal ensiklopediya sifatida Vikipediyaning asosiy afzalliklaridan biri bu foydalanuvchining ona tilida ma'lumotlarni taqdim etish qobiliyatidir. 2018 yil may holatiga ko'ra, Vikipediyaning 301 tilda, shuningdek, 493 tilda inkubatorda bo'limlari mavjud. Unga 40 milliondan ortiq maqolalar joylashtirilgan. Vikipediya veb-sayti dunyodagi eng ko'p ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilar kirgan saytlar orasida beshinchi o'rinda turadi.

Ham foydalanuvchi, ham muharrir

Vikipediyaning asosiy xususiya­­ti shundaki, har qanday internet foydalanuvchisi unda maqolalar yaratishi va tahrir qilishi mumkin. Bunday ko'ngillilar tomonidan qilingan har qanday o'zgartirishlar darhol saytning barcha mehmonlari tomonidan ko'rib chiqiladi. 2013 yil dekabr oyida YuNESKOning Vikipediya asoschisi Jimmi Uelsga Vikipediya uchun Nils Bor Oltin medalini topshirish munosabati bilan bergan bayonotida, bu “biz yashayotgan davr­ning ramzi va bu nafaqat vosita, balki amalga oshirilgan orzu, inson aql-idroki va Aleksandriya kutubxonasi jamlanmalari kabi qadimiydir” degan edi.

Shuningdek, Vikipediyaning ishonch­liligi va aniqligi foydalanuvchilar tomonidan doim   shubhaliligicha qolmoqda. Vikipediya yolg'on yoki tasdiqlanmagan ma'lumotlarni qo'shgani va sahifalarini buzgani uchun tez-tez   tanqidga uchraydi. Biroq ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, Vikipediyada vandalizm izlari tezda zudlik bilan bartaraf qilinadi.

Vikipediya yaratuvchilarining eng muvaffaqiyatli qarorlaridan biri bu xalqaro bo'limlarni tezkor ravishda kiritish bo'lgan. Masalan, Vikining rus tilidagi bo'limi 2001 yil 11 mayda, umumiy startdan bir necha oy o'tgach paydo bo'ldi. Bunga parallel ravishda boshqa xalqaro bo'limlar ham yaratildi. 2020 yil 28 iyundagi rus tilidagi Vikipediya bo'limi barcha til bo'limlari orasida maqolalar soni bo'yicha 7-o'rinni egalladi.

Portal faoliyatining birinchi yilida unga 20000 ga yaqin maqola joylashtirildi, ular hanuzgacha ingliz tilida saqlanib turibdi. Albatta, Vikipediyaning bunday ulkan o'sishi darhol boshlangani yo'q. Dastlabki yillarda loyiha qashshoqlik davriga yuz tutdi. Shundan keyingina tijorat filiallari yaratildi va taniqli Axborot texnologiyalari kompaniyalari va ijtimoiy xizmatlar resursni rivojlantirish uchun millionlab xayriya qilishni boshlashdi.

Homiysiz kitob

Dastlab, ensiklopediya juda va juda cheklangan miqdorda subsidiyalangan edi. Masalan, internetning asosiy ensiklopediyasi ehtiyojlari uchun birinchi to'lovlar hatto 100 000 AQSh dollariga ham yetgani yo'q.

Dunyo bo'ylab o'n minglab faollar, bo'sh vaqtni og'irlashtirgan holda, har kuni Vikipediyani hozirgi zamonning eng to'liq va obro'li internet-resursiga aylantirish uchun ish olib boradilar.

Vikipediya allaqachon tan olingan ma'lumotlarni aks ettirishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, maqola birovning o'z g'oyalarini, nazariyalarini, izlanishlarini, ixtirolarini, shaxsiy fikrlarini, har qanday narsaga baholarini, san'atshunosligini va boshqalarni joylashtirish uchun “platforma” bo'lmasligi kerak.

Loyihada ro'yxatdan o'tgan bo'ladimi yoki yo'qmi, barcha ishtirokchilar Vikipediya ish­laydigan dasturiy ta'minot funksiyalaridan foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, har bir Vikipediya maqolasiga ilova qilingan “Tarix” sahifasida maqolaning avvalgi har bir qayta ko'rib chiqilganligi haqidagi yozuvlar mavjud. Vikipediyaning har bir maqolasiga biriktirilgan “Munozara”   sahifasi ushbu maqola matni ustida turli loyiha ishtirokchilari o'rtasida ishlashni muvofiqlashtiradi.

Ispancha Vikipediya foydalanuvchilari tijorat reklamasi va Vikipediyaning qasddan qilingan Anglocentrizmdagi nazorati yo'qligi haqida xavotirlarni keltirib, 2002 yil fevral oyida Vikipediyadan Libre ensiklopediyasini yaratish uchun ajralib chiqdilar. O'sha yilning oxirida Uels Vikipediyada reklama ko'rsatilmasligini e'lon qildi va uning veb-sayti “Wikipedia.org” ga ko'chirildi.

Sayyoradagi har bir inson uchun

Vikimedia jamg'armasi 2003 yil 20 iyunda yaratilgan. U Amerika Qo'shma Shtatlari Patent va savdo markalari idorasi tomonidan 2004 yil 17 sentyabrda Vikipediya savdo belgisini ro'yxatdan o'tkazish uchun foydalanilgan. 2004 yil 16 dekabrda tovar belgisi Yaponiya tomonidan himoya qilindi.

Vikipediya — bu onlayn ensik­lopediya, shuning uchun bitta til bo'limidagi ishtirokchilar turli lahjalardan foydalanishi mumkin va ular turli mamlakatlardan bo'lishi mumkin (ingliz tilidagi bo'limda bo'lgani kabi). Ushbu farqlar so'zlarning turli xil yozilishi yoki qarashlar tufayli ba'zi to'qnashuvlarga olib kelishi mumkin.

“Aqldan ozganlar boshqaradigan ruhiy shifoxona”…mi?

Vikipediya kamchiliklardan xoli emas. Avvalo, ma'lumotlar, Vikipediya matnlari ob'yektiv ravishda tizimli harakatlarga bo'ysunadi. Vikipediyadagi ma'lumotlarning ishonchsizligi, mavzularni yoritishda davom etadigan buzilishlar va ularni yoritishning sub'yektivligi shular jumlasidandir.

Shuningdek, Vikipediya tanqid­chilari sistematik xolislikka, mavzularni yoritishda nomutanosiblikka e'tibor qaratmoqdalar, uning tahrir jarayonini ayrim ishtirokchilarining kasbiy mahoratidan ko'ra ishtirokchilar o'rtasida kelishuvni afzal ko'rish siyosatini tanqid qilmoqdalar.

Vikipediya buzg'unchilarga duch kelishi mumkin. Vikipediyadagi buzg'unchilik bu ensiklopediyaning ishonchi va ishonchliligini buzish uchun ataylab qilingan tarkibni zararli qo'shish, o'chirish yoki o'zgartirishdir. Asosan vandalizm Vikipediya maqolalari tarkibini buzish, grafitlar, bila turib yolg'on ma'lumotlar yoki maqola mavzusiga umuman aloqasi bo'lmagan boshqa tarkib bilan almashtirishda namoyon bo'ladi. Bir nechta buzg'unchilik holatlarida, ba'zi Vikipediya sahifalari himoyalangan bo'lishi mumkin.

Internetga ochiq ma'lumot sifatida Vikipediyada boshqa Vikipediya ishtirokchilari nomaqbul, haqoratli yoki pornografik materiallar ham mavjud. Vikipediya asoschilaridan biri Larri Sanger 2015 yilda Vikipediya trollar va ishtirokchilar tomonidan qabul qilinganligi sababli, uning uchun umidsizlik bo'lganini aytdi. Sangerning so'zlariga ko'ra, Vikipediya “aqldan ozganlar boshqaradigan ruhiy kasalxona”ga o'xshaydi.

“Viki”lar jamlanmasi

Vikipediya egasi va tashkilotchisi bo'lgan Vikimedia fondi internetdagi boshqa bepul nashrlar loyihalarini qo'llab-quvvatlaydi.

Vikilug'at — ko'p funksional lug'atlar, Vikitsitata — iqtiboslar to'plami, so'z birikmalari, maqol va matallar to'plami, Vikikutubxona — bepul asl matnlar kutubxonasi, Vikidarslik — bepul o'quv adabiyotlari,   Vikipediya, o'zini interaktiv ta'limning yangi shakli va ochiq ilmiy loyihalar sifatida joylashtirishi, Vikiyangiliklar — bu xalqaro axborot agentligi va ochiq manbali internet yangiliklari nashri, Vikiombor — Vikimedia jamg'arma loyiha sahifalariga kiritilgan multimedia fayllari uchun umumiy markazlashtirilgan ombor, Vikigid — turizm va bepul sayohatlar uchun qo'llanmalar yaratishga bag'ishlangan ochiq ko'p tilli loyihalarni o'z ichiga oladi.

Vikipediya quyidagi shiorlar asosida ish ko'radi:

Qiymatimiz pul bilan o'lchanmaydi

Vikipediya Vikimedia fondi tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan notijorat loyihadir. Biz grantlar va xayr-ehsonlar asosida mavjudmiz va bizning maqsadimiz sayyoradagi har bir odamga bepul bilim berishdir.

Bizning ishimizdan har kim ma'lum shartlarga rioya qilgan holda foydalanishi mumkin.

Vikipediya “bepul dastur” tamoyili asosida ishlaydi. Bizning foydalanuvchilarimiz tomonidan yaratilgan barcha materiallar nusxalash, o'zgartirish va tarqatish bepul. Biz talab qiladigan yagona narsa — Vikipediya materiallaridan foydalanishda ushbu tamoyil saqlanib qolishidir.

Biz turli tillarda gaplashamiz …

… shuningdek, 300 dan ortiq tillarda. Ularning 104 tasiga 10000 dan ortiq maqola yozilgan. Ko'pgina mamlakatlarda Vikipediya eng mashhur saytlarning o'ntaligiga kiradi.

Siz aslida Vikipediyada hech narsani o'zgartira olmaysiz …

Siz unga faqat biron-bir narsa qo'shishingiz mumkin. Vikipediya — bu ma'lumotni iloji boricha uzoqroq saqlashga mo'ljallangan ma'lumotlar bazasidir. Bugun siz o'qiyotgan maqola faqat hozirgi versiyasidir. A'zolar tomonidan kiritilgan barcha o'zgarish­larni saqlaymiz. Bu sizga turli xil versiyalarni taqqoslash yoki kerak bo'lsa, avvalgisini tiklash imkonini beradi. O'quvchi har doim chap menyuning pastki qismidagi “Doimiy bog'lanish” yordamida maqolaning boshqa bir versiyasiga havola qilishi mumkin.

Tahrir yoki vandalizm…

Vikipediyada murakkab qoidalar tizimi va sifat nazorati mavjud. Tahrirlovchilar o'zgarish­larni kuzatishi, ma'lum bir muallif tomonidan kiritilgan o'zgarish­lar tarixini tekshirishi, vandalizm haqida xabar berishi, boshqa ishtirokchilar bilan maqolalarni muhokama qilishi mumkin. Agar maqola talablarga javob bermasa, uni qayta ko'rib chiqish yoki olib tashlash kerak bo'ladi.

Biz shunchaki to'plovchilarmiz

Vikipediyadagi maqolalar imzolanmagan, a'zolari esa ko'ngillilar. Biz ma'lumot manbalariga havolalarni talab qilamiz. Shuningdek, muallifning asl tadqiqot natijalarini nashr etishga yo'l qo'yilmaydi. Barcha mualliflar neytral nuqtai nazarni saqlashlari kerak. Axborot manbalari obro'li bo'lishi shart.

Vikipediya diktatura yoki boshqa siyosiy tizim emas!

Vikimedia jamg'armasi Vasiylik kengashi tomonidan bosh­qariladi. Jamg'arma va Kengash Vikilarni tahrir qilmaydi. Vikipediya shaffof va ochiq, kelishmovchiliklar ochiq muhokama qilinadi va agar ular yetarli ahamiyatga ega bo'lsa, Vikipediyada tas­virlanadi.

Biz uzoq vaqt va zamonlarni mo'ljalladik!

Vikipediya yana yuz yil davomida mavjud bo'lishini istaymiz, agar u yanada muhimroq tarmoqqa aylanmasa. Har bir inson bilim olishi va uni baham ko'rishi mumkin bo'lgan dunyoni tasavvur qiling. Bu bizning maqsadimiz — va biz sizning yordamingizga muhtojmiz.

Go'zal BEGIM tayyorladi.