Halollik va saxovat — umr bezagi

Gohida tevarak-atrofga nazar solib, insofu diyonat, mehru muruvvat, saxovat kamayib   ketayotganiga bevosita guvoh bo'lasan. Yordam berish qo'lidan kelsada, o'zini bilmaganga solish,   o'zini niqoblab do'st qilib ko'rsatishu, zimdan payt poylab choh qazuvchilar ko'payganiga ham   shohid bo'layapmiz. Ayniqsa, o'zini ziyoli sanovchi kishilar orasida   bunaqangi holatlar uchrab   turishi g'oyat afsuslanarlidir. Shularni ko'rib, kuzatib “nahotki   insofu diyonatli ziyoli zamon­doshlarimiz   ham kamayib ketayapti?”   deb o'yga tolishga majbursan. Shukrki, marhum professorlar G'aybulla as-Salom (1932-2003) va Begali Qosimov(1942-2004)lar bilan bog'liq hayotiy voqealarni   eshitib   yaqin davr­­da ham   shu kabi saxovatli, halollikni hayotiy mezon qilib olgan zamondoshlarimiz yashaganiga shukr qilamiz. Dastlab ular bilan bog'liq ayrim voqealarga nazar solsak.

Taniqli   ijodkor Sherali Sokin bir suhbatida professor G'aybulla as-Salomning insoniy fazilatlaridan so'z ochib u kishini shunday xotirlagandilar:

— O'sha kezlari, gapning ochig'i, moddiy jihatdan qiynalib yurgandim. Do's­tim, shoir Rauf Parfi maslahat   berdi:

— Yaxshisi, ustoz G'aybulla as-Salomdan qarz so'ragin. Qulay yo'li — shu. Yurasanmi qiynalib?

“Qanday bo'larkin?” deya andak taraddudlanib oxiri yurak yutgancha ustozdan qarz so'radim. Ul zoti sharif o'ng qo'lidagi hassasini chap qo'liga olib hamyonidagi hamma pullarni sanamasdan-netmasdan kaminaga uzatarkanlar, mehribonlik bilan dedilar:

— Tushunaman, mirzam. Sizga hozir juda qiyin. Og'ir operatsiyani boshdan kechirishning   o'zi bo'lmaydi. Jo'jabirday jonsiz. Ustiga ustak, Ivo And­richning   “Drina ko'prigi” romanini   tarjima qildingiz. Tarjima o'ta   mashaqqattalab yumush: kishini juvozdan   chiqqan otday qilib qo'yadi. Ha, modomiki shunday   ekan, bu pullarni ishlating. Badavlat bo'lib ketganingizda qaytararsiz.

Ittifoqo, o'sha kuni birodarim   Olimjon Hakimov o'zi   guvohi bo'lgan bir   voqeani aytib qoldi:

— Negadir G'aybulla   as-Salom domla bugun   “Sharq” konserni oshxonasidagi tanish oshpazdan nasiyaga   taom olib tushlik qildilar…

Men mulzam bo'lib qoldim.

Farg'ona viloyati, Beshariq tumanilik Hanifa opa Suyarqulova esa ijodkorlar orasida “so'nggi jadid” nomini olgan Begali Qosimov bilan bog'liq ibratli bir   voqeani shunday so'zlaydilar:

— O'g'limni institutga   imtihon topshirish uchun   Toshkentga olib bordim. Toshkentga kam borganmiz, shaharni bilmaymiz. Bir uzoq qarindoshimizni qora qilib, 2-3 kun yashashga   joy topib berar   degan umidda uyini topib   bordik. Ammo bizning   tashrifimiz ularga yoqmadi. Suhbatlashib o'tirganimizda uyning bekasi: “O'g'ling muncha yuvosh, ustiga kamgap, uyatchan ekan. Shu turishi bo'lsa institutga kirolmaydi, “x” variant   sotib olgin”, dedi masxaraomuz ohangda. Ustimdan sovuq suv quygandek bo'lib ketdim. O'g'limni bilmayman, lekin mening   yuragim ezilib, ko'z yoshimni arang to'xtatdim.

Kechki payt   o'g'limning o'rtoqlari turadigan   joyni daraklab topdik, bir amallab tong orttirdik. Ertasi kuni bir qarindosh talaba yigit kelib, bizni Begali Qosimov uyiga taklif qilayotganini aytdi. O'z   qarindoshimizdan iltifot ko'rmaganimiz uchun u kishinikiga borishga   istihola qildik, to'g'risi qo'rqdik. Lekin u yigit domla tayinlaganini aytib, bizni olib ketdi. “Ko'chada qolganimiz”ni bolalardan eshitib, uyiga chaqirgan ekan.

Biz iymanib, zo'rg'a darvozadan kirib borganimizda, hovlidagi so'rida o'tirgan er-xotin shoshilib o'rinlaridan   turib, peshvoz chiqishdi. Yuragimga kecha o'rnashgan dard bu mehrdan erib, ko'z yoshlarim bilan oqib tushib, jismimni tark etgandek bo'ldi. Men o'zga bir olamga, suv o'rniga mehr to'ldirilgan dengizga   tushib qolgandek edim.

Bizni Begali akaning ishxonasi yonidagi mehmonlar kutiladigan xonaga joylashtirishdi.

Ertasi kuni Matluba opa domlaning xonasini ko'rsatdi. Xonada ming­lab kitoblar, go'yo bu inson umri davomida   topgan-tutganlarining   hammasiga kitob sotib   olganday tuyuldi menga.

Biz bu yerda   uch kun turgan bo'lsak, domlaning qachon uyquga   yotgani — qachon turganini   bilolmadim. Faqat tinmay ishlab   o'tirganini ko'rdim.

Endi o'ylasam, bu hazrati inson salomatligi yomonlashganiga qaramay, umri tugab qolmasdan ishlarini oxiriga yetkazishga shoshilgan ekan.

Domla nonushtani   ham, tushlik, kechki ovqatni ham biz bilan birga qilib, biroz suhbatlashardi. O'ta kamtar bu inson bilim qaynab chiqayotgan bir buloqqa   o'xshardi. O'g'lim iqtisodchi bo'lmoqchiligini eshitib, fanning turli   sohalaridan savollar berib, maslahatlar berdi. Imtihondan bir kun oldin u kishiga minnatdorchilik bildirib, institut yaqinidan birorta   joy topmoqchi ekanimizni   ayt­ganimda, bizga ruxsat   bermadi. O'g'limga bugun kechqurun   yaxshilab dam olishni, imtihonga ortiqcha narsa   olib kirmaslikni, aks holda   vaqtdan yutqazib qo'yishi   mumkinligini aytdi. Ertasi ertalab   bizni Matluba opa   bilan birga o'z mashinasida   imtihon bo'ladigan joyga   olib borib qo'ydi, o'g'limning ko'nglini   ko'tarib: “Siz albatta   institutga kirasiz. Kelajakda moliya vaziri   bo'lasiz, yaxshi topshirib olishingiz   uchun omad tilayman”, deb o'g'limning qo'lini qisdi. Bu tabarruk insonning tilaklari ijobat   bo'lib, o'g'lim o'qishga kirdi, hozir vazirlikda faoliyat yuritmoqda.

Ha, Hanifa opa aytgan voqeaga ham 15 yildan ortiq yil bo'ldi. Bu orada 2004 yili Begali aka ham afsuski vafot qilib ketdilar. Biroq undan   adabiyotshunoslik va tarixga oid ko'p­lab   tadqiqot asarlari, eng asosiysi   yaxshi nom yodgor bo'lib qoldi. Begali aka   halollikni umrining   asosiy mezoni qilib   qat'iy belgilab olganidan   hattoki o'g'lining xorijga   o'qishga ketishiga ham aralashmagan   ekanlar.

Bu haqda o'g'li Behzod Qosimov otasining qat'iyatligi to'g'risidagi bir voqeani shunday xotirlaydi:

— Xorijda o'qishga yo'l ochilgan paytlar edi. O'qishni   Amerikada davom ettirmoqchi bo'ldim. Hujjatlar tayyorladim, ayrim sinovlardan   o'tdim. Seytl universitetiga boradigan bo'ldim. Endi ToshDU tashqi   aloqalar bo'limining ruxsatini   olish kerak ekan. Dadam o'shanda shu universitetda prorektor edi. Menga: Lyubov Maksimovna (tashqi aloqalar bo'limi bosh­lig'i)ga o'zing kirgin. Maqsadingni   tushuntir, lekin mening o'g'lim ekaning­­ni aytma, dedi. Kirdim, tushuntirdim. Rad javobini oldim. O'shanda dadam aralashganlarida Amerikaga ketar ekanman. Shunday qilib xorijda o'qish orzusi orzuligicha qolib ketdi.

Ha, G'aybulla va Begali akalar afsuski bugun oramizda yo'q… Xo'sh, ular kabi   saxovatli, halollikni umr bezagi deb bilgan yana qancha   ziyolilarimiz bor bugun oramizda? Agar bo'lsa o'zini atayin   insofli qilib ko'rsatishga urinmay, to'qima voqeani keltirmay yuqoridagi   kabi   misollarni aniq keltira oladimi?

Umidbek TOJIMUROD