Amu bo'yidagi qal'a
Yoxud Gurlan tumanining olis o'tmishi, bugungi yorug' istiqboli va fidoyi odamlari haqida
…Oh, qanday donishmand, oqko'ngil,
saxovatli insonlar yashaydi Gurlanda!
Omon MATJON
Qadimgi manbalarda keltirilishicha, Gurlanning qadimgi nomi Darxos bo'lgan. “Darxos” ikki komponentli forscha atama bo'lib “dar” – eshik, “xos” yoki “xost” – “yaxshi joy”, “mumtoz joy” ya'ni, “daryodan o'tish joyi” yoki “port shahri” degan ma'noni anglatadi” (K. Nurjonov, U. Bekmuhammad. “Gurlan”, 1995 y, 6-bet).
Ulug' shoh va muarrix Abulg'ozining yozishicha, 1573 yilda Amudaryo o'z o'zanini o'zgartirib Xostminorning yuqorirog'idan Orol dengiziga qarab oqa boshlagan. (Xostminor dahasi Gurlan yonida bo'lgan. S.S.)
Akademik Yahyo G'ulomov fikricha, Katta kechuv hozirgi Gurlan hududida bo'lgan. Agar shu kabi dalillarga suyanib, mulohaza yuritsak, Gurlan Amudaryo sohilida joylashgan qal'a ekanligi oydinlashadi. Chunonchi, Shirin suv (tarixchi H.Vamberi “Amudaryodek suvi shirin daryoni jahonning hech joyida ko'rmagani” haqida yozgan edi S.S.) bo'yidagi qal'a ahlining lafzi ham, o'y-xayollari ham, bunyodkorlik quvvati ham shirindir.
Eron generali Ismoil Mirpanjiy (1853- 1863 yillarda Xivada asirlikda saqlangan) o'zining “Asirlikdagi xotiralar” nomli kitobida Gurlanni xonlikning mashhur besh qal'alaridan biri sifatida ta'riflagan. Xullas, mazkur tuman olis moziyga daxldorligi bois hali-hanuz ko'pchilikning diqqat-e'tiborini tortadi.
Qishloq ifori
Gurlan deyilganida ekin-tikinlardan sholi, daraxtlardan gujum, poliz jabhasidan gurvak xayolimizga keladi. Urganchdan marshrutkaga o'tirib, Gurlan sari yo'lga tushar ekanman, yo'l-yo'lakay oq tol, qora tollar, teraklar, gujumlar, archalarning yam-yashil tusga kirganini ko'rib bahri dilim ochildi. Yashil rang ko'ngilga xush yoqadi-da.
Marshrutkadan tushib hokimiyat ma'muriy binosiga yaqinlashayotganimda Rossiya o'rmonlarini eslatadigan uzun-uzun, nazdimda yarim asrlarni bo'ylagan archalarga ko'zim tushdi. Ma'muriy bino chinniday top-toza. Bog'chalarida rang-barang gullar yal-yal tovlanadi. Bog'bon qizlar anvoyi gul ko'chatlarini o'tqazish bilan band.
Binoga kiraverishdagi yumshoq kresloda biroz nafas rostladim. So'ngra tuman hokimining matbuot kotibi Orif Jabborganovning kabinetiga kirdik, tanishdik. Undan-bundan gurunglashdik. Bu orada hokim kelganidan xabar topib, darhol uning huzuriga shoshdik. Aytib bo'ladimi, tuman rahbari — tashvishlari, yumushlari serob; bir qarasang dalada, bir qarasang qurilish maydonlarida, bir qarasang yig'ilishlarda, xullas, zarur ishlar “girdobida”.
Jiddiyligi yuz-ko'zidan ma'lum, basavlat, baland bo'yli, hokimbuvaning ism-sharifi Murod Ochilov ekan.
“Anchadan beri gurlanliklar haqida nimadir yozishni rejalashtirib yurgandim. Chunki, bu eldan buyuk insonlar yetishib chiqqan. Ustoz Omon Matjon ta'biricha, odamlar qiyofasidagi tog'lar…” dedim. U kulimsirab: “Ha, hozir ham “tog'lar”ni his etib yashayapmiz. Mendan na xizmat bo'lsa — tayyorman” dedi u kulimsirab. Kabinetdan ruhlanib chiqdim. Negaki, hokimlar ham har xil — ba'zilari matbuotga xayrixoh, ba'zilari esa…
Ayni davrda mahallaga e'tibor har qachongidan-da kuchaygan. Binobarin, yozish uchun Xorazm vohasidagi nufuzli qishloqlardan biri Vazir qishlog'idagi “Bo'zqal'a” mahalla fuqarolar yig'inini tanladim. Boisi, mazkur mahallada ko'plab koreys millatiga mansub insonlar yashar ekan.
Maqolamiz avvalida iqtibos olganimiz “Gurlan” nomli kitobda yozilishicha, 1930-yillarda sobiq ittifoq hududida “Koryo saram” deb ataluvchi etnik guruh yashagan. Stalin qatag'oni davrida o'sha guruh O'rta Osiyoga badarg'a qilinadi. Bir nechta oila shu zaylda Vazir qishlog'ida qo'nim topadi. Boris Xan (Xan Ben Nam)ning hikoya qilishicha: “Koreyslarning sholi, piyoz, karam ekish madaniyati yerli xalqqa manzur bo'ldi. Biz o'zbeklarning ahilligiga, mehmondo'stligiga qoyil qoldik. Koreys o'zbekka, o'zbek koreysga ulangan qo'shaloq (duragay) oilalar paydo bo'ldi. Do'stlik va birodarlik urush yillarida tag'inda mustahkamlandi. Qadimgi Vazir qishlog'i obod posyolkaga aylandi” (O'sha kitob, 26-bet).
“Bo'zqal'a” mahallasida bugungi kunda 2864 nafar aholi istiqomat qiladi. 80 nafar yosh yigit-qizga 25 sotixdan yer berilgan. Yoshlar agentligi tomonidan 2 nafar yigitga muqobil xizmatni o'tab kelishi uchun zarur pul mablag'i o'tkazib berilibdi. “Temir daftar”dagi oilalarga “Saxovat va ko'mak” jamg'armasi tarafidan 1 ta qo'y va qo'zi ajratilgan. 400 ta xonadonning qo'shimcha tomorqasini suv bilan ta'minlash maqsadida mahallaga elektr nasos va transformator o'rnatilgan.
— Gurlan tumani bo'yicha ikkita mahalla “Obod mahalla” dasturiga kiritildi. Shulardan biri bizning “Bo'zqal'a”, — dedi MFY raisi Gulimmat Qo'chqorov. – Yoshi ulug' kishilarning aytishicha, bizning hududga ko'chib kelgan koreyslar qishloqdoshlarimizga turli xil poliz ekinlaridan koreys karami, piyozi, baqlajon, boringki, hatto pomidor- bodringgacha xush ko'rib tanovul qilishni o'rgatishgan.
— Ko'pchilikka ma'lumki, Gurlan guruchi nafaqat vohada, balki butun mamlakatimizda suyib iste'mol qilinadigan darajada mashhur. Sholichilik jabhasida koreyslarning oldiga tushadigani yo'q, deyishadi. Shu fikr qanchalik haqiqatga yaqin? — dedim.
Ming eshitgandan ko'ra bir ko'rgan afzal, deya rais koreyslar yashaydigan mahalla sari yo'l boshladi.
Mashinadan tushib, yashillikka burkangan go'shaga qadam bosdik. Dov-daraxtlardan taralayotgan qishloqqa xos ifor menga bolalik davrlarimda dimog'imga o'rnashib qolgan hidni beixtiyor yodimga soldi. Musaffo havodan to'yib-to'yib nafas oldim. Har bir zarrasida ekzotikani aks ettirgan qishloq manzaralarini ko'rib ruhim yayradi.
Koreyslar ko'chasiga burildik. ( Mahalliy tilda shunday atalarkan). Rais: Roma, deb sas berdi. Eshik ochilib bir kishi chiqdi. Qarasam, haqiqiy koreys qiyofa. Salomlashdik. Maqsadimizni anglagach, bizlarni ichkariga taklif etdi.
Chog'roqqina bog'chadan o'tib, uyga kirdik. Asl o'zbek oilasi. O'zbekcha uslubda tikilgan ko'rpachalar, xontaxta. Haqiqiy o'zbekona turmush tarzi…
Oltmish yashar Li Gay Roman suhbat asnosida: “Bolaligimdan sholichilikka mehr qo'yganman. Hozir ham 17 sotix yerda dehqonchilik qilaman. Suv serob bo'lsa sholi, bo'lmasa boshqa ekin-tikinlar ekamiz, qarab o'tirmaymiz”, – dedi. “Otam sobiq “Kommunizm” kolxozida suvchi bo'lgan, sholi ekkan. Ta'til paytlarida yordamga borardim. To'g'risini aytsam, bu nomigagina yordam edi; aslida meni yop va zeykashlardagi baliq hidlari mast qilar, imkon topilishi bilan qarmog'imni olib otam ko'zini shamg'alat qilgancha baliq oviga jo'nab qolardim. Axir 12 yosh bola bo'lganman, mas'uliyatni his etmaganman-da…
Bultur sholining “Nukus-2” navini ekdik. Bu nav o'rtapishar hisoblanib, o'sish davri 105-110 kunni tashkil qiladi. Mazkur nav Xorazm viloyati va Qoraqalpog'iston Respublikasi hududlarida “mazza qilib” gurkiraydi. Darvoqe, Janubiy Koreyada ham ishlab keldim. Koreyada yil bo'yi poliz mahsulotlari, meva-chevalar do'kon peshtaxtalaridan arimas ekanu, ammo, ta'm-toti yo'q ekan, ishonavering, meva yeganday bo'lmadim. Baribir Xorazmnikiday til yorar emas. Quyoshli o'lka ta'siridanmi yoki suvimizning sho'rligidanmi, bizning mevalarimiz, qovun-tarvuzlarimiz baribir boshqacha. Gurvakni aytmaysizmi? Hidlaridan sarxush bo'lasiz. Yaqinda operatsiya bo'ldim. Endi og'ir narsa ko'tarish mumkin emas. Lekin, baribir, xumori tutadimi, sholi ekaman. Lozim paytida ishchi yollayman”.
Koreys ko'chasi qo'ni-qo'shnilari juda ahil, totuv yashar ekanlar; suhbatimizga 74 bahorni qarshilagan Kim Vladimir qo'shildi. “30 yildan ziyod vaqt mobaynida sholi ekdim; mol, qo'y, tovuq boqdim. Afsuski, hozir sholi ekolmayman; oyoqlarim zirqirab og'riydi; bilasiz – sholichilikda suvda yurishga to'g'ri keladi. Ajdodlarim bu yerlarga taqdir taqozosi, ehtimol qatag'on sabab 1933-yillarda Uzoq Sharqdan kelib qolgan ekanlar”, — deydi u.
Qishloq oqsoqoli Gulimmat Qo'chqorov suhbatga xulosa yasadi: “Mahsuldor sholi navlarini ekib, mo'l hosil olish hadislarini ana shunday sholikorlardan o'rganish kerak.
Yon daftarchamni yopib Roma akaning hovlisiga chiqdik. Qiziqsinib tevarakka nigoh tashladim. Chor atrof chinniday toza; boqqa ekilgan poliz ko'chatlari — pomidor, bodring, baqlajon, koreys piyozi yashnab turibdi. Go'yoki jismlariga vitaminlarni yig'ayotganday.
Mahalla oqsoqoli so'z qotdi: “Elotimiz tomorqalari qonib suv ichadigan solmalardagi “obi-hayot” — Qorako'z hamda Toza Arg'on yoplaridan bizgacha oqib keladi”.
Loyli suvga tikilarkanman, dimog'imga Amu ifori urilganday tuyuldi, mutaassir bo'ldim, banogoh quyosh o'lkasining shaklu-shamoyilini xayolan tasavvur qildim. O, yurtim Xorazm! Rang-barang madaniyat, ma'rifat, ilmu-urfon, dehqonchilik, bog'dorchilik, chorvachiligu me'morchilik, musiqa san'atlarini bir-biriga qorishtirib, shu asno ulkan umummadaniyatga asos solgan tabarruk voha!
Tumanning gurkiragan go'shalari
Qilich Niyozboy kanalini haqli ravishda Gurlanning qon tomiri desak mubolag'a sanalmas. Chunki, mineral moddalarga to'yingan Amu suvi shu kanal vositasida gurlanliklarning dala va bog'lariga sharbat bo'lib oqadi. Tarixnavis Umid Bekmuhammad yozadi: “Ba'zi rivoyatlarga ko'ra, bugungi Qilich Niyozboy kanali oqib o'tadigan joylar qumloq, qo'riq yerlar bo'lgan ekan. Bu joylarda faqatgina chorvachilik qilingan. Bir kuni Xiva xoni Muhammad Rahimxon I Qo'ng'irot tarafga o'tayotib, charchaganidan shu joyda to'xtabdi. Xon va uning yonidagi amaldorlarni kutib olgan shu yerlik boy — badavlat el oqsoqoli — Qilich Niyozboy xonga ana shu tashlandiq yerlarni o'zlashtirish, suv olib kelishni maslahat beribdi. “Siz ham shunda cho'lda emas, bog'lar diyorida hordiq chiqarib ketasiz. Xalq ham sizdan minnatdor bo'ladi” — degan ekan boy. Xullas, tashabbuskor va tadbirkor Qilich Niyozboy rahbarligida 1815 yilda yangi kanal qazib boshlanadi” (Umid Bekmuhammad. “Qilich Niyozboyning saxovati”, “Fermer” jurnali. 2021 yil, mart).
Demak, mazkur kanal qazilganiga ham 200 yildan oshibdi. Kanal qazuv tashabbuskori Qilich Niyozboy nomi bilan ataladi. Rossiyalik mashhur geograf olim A. V. Kaulbars Qilich Niyozboy kanalini ko'rib, hayratlanib kanalni “Kichik daryo” deb atagan ekan.
“Kichik daryo”dan Xorazm viloyatining Yangibozor, Gurlan, Turkmanistonning Toshhovuz, Qoraqalpog'istonning Amudaryo tumanlarining bog'u rog'lariga suv chiqadi. Alhol, Gurlanning gurkiragan go'shalari Qilich Niyozboy kanali sharofatidan voqelikka ko'chgan. Mazkur kanaldan chap tarafga Beshuyli, o'ng tarafga esa Gurlan, Nukus, Uyg'ur, Polvonbek yoplari ajralib chiqqan.
Bu el kadxudolari, ya'ni, yo'lboshchilarining aksariyati dehqonchilik ilmini suv qilib ichib yuborgan insonlar zumrasi (guruhi. Tahririyat)ga mansubdirlar.
Shunday ulug' kadxudolardan biri — Aminboy Vafoyev. Nasib etsa, to'qson sari qadam bosayotgan bu kishi oddiy miroblikdan (dastlab Urganch melioratsiya texnikumini bitkazgan) Gurlan tumani hokimi rutbasiga dovur murakkab yo'lni bosib o'tgan. Gurlanliklar “birinchi hokimimiz”, deya u kishini hali-hanuz eslab turadilar.
Mazkur turkum maqolalarimga material to'playotganimda Aminboy aka bilan telefon orqali bog'landim, maslahatlashdim. Keyin esa o'zimcha Gurlanning o'tmishi, buguniga doir qadriyatlarni xayolan saralab chiqdim.
Har bir mamlakat mavqeini jamiyatda ayolga munosabat, viloyat, shahar va tumanlardagi ahvolni esa ravon, keng, tekis yo'llar belgilab beradi. Astoydil o'ylab ko'rsak “Yo'l azobi – go'r azobi” degan maqol bejiz to'qilmagani oydinlashadi. Chunonchi, shahar yoki tumanda risoladagidek bozor bo'lsa-yu, yo'llar o'nqir-cho'nqir, qishda loyli, yozda chang-o'rponli bo'lsa tabiiyki, bu jihat odamlarda norozilik kayfiyatini uyg'otadi. Demak, yo'lning sozligi ko'pgina ijobiy xususiyatlar mezoni hisoblanadi. Xuddi shu jihatdan qaralganda, Gurlan yo'llari tuman nufuziga uzukka qo'yilgan ko'zdek mos. Fakt-raqamlarga murojaat qilsak: Gurlan yo'llardan foydalanish unitar korxonasi tomonidan joriy yilning birinchi choragida davlat ahamiyatidagi yo'llarda 900 mln. so'mlik ta'mirlash ishlari adog'iga yetkazilganiga, chunonchi, 12 km. yo'l ta'mirlanganiga guvoh bo'lamiz. Alhol, mazkur korxona 200 kilometrlik yo'lga mas'ul ekan. Shundan 120 kilometri mahalliy, 80 kilometri davlat ahamiyatidagi yo'llar hisoblanadi. Bultur unitar korxona tarafidan davlat ahamiyatidagi yo'llarda 11837,0 mln. so'mlik joriy ta'mirlash ishlari bajarilib 47 km. yo'l ta'mirlangan. Mahalliy ahamiyatdagi yo'llarda 1002,0 mln. so'mlik ta'mirlash ishlari uddalanib 23 km. yo'l ta'miri nihoyasiga yetkazilibdi.
Avvalgi bobda Gurlan tumani bo'yicha “Obod qishloq” dasturiga ikkita mahalla —Bo'zqal'a hamda Besh uy mahalla fuqarolar yig'inlari kiritilganini aytib o'tgan edik. Quvonarlisi, dasturda yo'llar ravonligi, tekisligini ta'minlash ham ko'zda tutilgan. Korxona rahbari Muzaffar Yo'ldoshevning aytishicha, yaqin kelajakda Bo'zqal'aning 8 km. yo'liga shag'al tosh yotqizish, 2,1 km. yo'lini asfaltbeton bilan ta'mirlash rejalashtirilgan. Shuningdek, besh uyning 6,2 km. yo'liga shag'al tosh yotqizish, 4,2 km. yo'lini asfaltbeton bilan ta'mirlash ham ko'zda tutilgan.
Yodimda, bolalik davrlarimizda bahorning yog'ingarchilik mavsumlarida, qishning qorli-qirovli kunlarida Gurlan yo'llari botqoqlikka evrilar, avtoulovlar botib qolganidan buldozer ko'magiga ehtiyoj sezilardi. Hayriyatki, o'sha mashaqqatli kunlar bugun Gurlanda xotirotga aylanibdi.
Gulxayrida xayr ko'p
Jarayon davomida gurlanlik fidoyi insonlar haqida yanada ko'proq bilish ilinjida Gurlan tumani hokimining birinchi o'rinbosari Ulug'bek Davlatov bilan tez-tez muloqot qilib turishimga to'g'ri keldi. Suhbatlar chog'ida u tashabbuskor, izlanuvchan, ishbilarmon insonlar mazkur hududda ko'p ekanligini ta'kidladi. “Bizlarda Gurlan tumanini nafaqat viloyatda, balki mamlakat miqyosida ham mashhur qilayotganlar, shu barobarida tuman iqtisodiyoti rivojiga ulkan hissa qo'shayotgan insonlar ko'p. Deylik, mamlakat tanlovida g'oliblikni qo'lga kiritgan bolchi qizimiz Saida Ahmedova, “parnikshunos”lik bo'yicha voha yulduzi Manzura Masharipova, dorishunoslik sohasining bilimdoni Mahmud Rajabovlar fikrim dalilidir”, — dedi u.
Hokim o'rinbosaridan ism-shariflari zikr etilgan tadbirkorlarning qo'l telefoni raqamlarini yozib oldim. Dastlab Mahmud Rajabov bilan bog'lanib hokimiyat binosida uchrashishga kelishdik. Bilsam, bo'lajak qahramonim Urganchda ekan.
Oradan 2 soatcha o'tib tuman hokimi o'rinbosari ta'riflaganiday “dorishunoslik sohasining bilimdoni” Mahmud bilan ko'rishib, hol-ahvol so'rashdim. Qarasam, u yoshgina, o'ylaganimdan ham jiddiyroq, ko'zlarida o't chaqnab turgan yigit ekan. Idoraning bo'sh xonasini topib, suhbatga kirishdik.
— Hammasi qiziq bo'lgan. Toshkent davlat agrar universiteti talabasi edim. Mamlakat bo'ylab yoyilgan “tojdor virus” tufayli karantin joriy qilingan, biz ham onlayn o'quv tizimiga o'tgan edik. To'g'risi, bekorchilikdan zerikdim. Keyin esa tavakkal qilib fermer tog'am G'ani Ramatov ( “Ramat bobo” fermer xo'jaligi rahbari) ning 30 sotix yeriga tajriba sifatida gulxayri dorivor o'simligini ekdim, — dedi u. — Qizig'i shuki, gulxayrichilik Xorazm viloyatida mutlaq yangilik. Tabiiyki, guldan nima foyda olasan, o'zi oddiy gul bo'lsa, deya ustimdan kulganlar ham bo'ldi. Men ham anoyi emasman. Gullarimga oldindan xaridor topib qo'yilgan, bu yog'idan ko'nglim to'q edi. Qolgan masala gulxayrilarning xayr berishiga bog'liq edi. Asosiysi, natija yaxshi bo'ldi, bahonada cho'ntak ham pul ko'rdi.
— Hali talabaligingizdayoq tuzukkina muvaffaqiyatga erishibsiz. Keyin-chi, keyin nima bo'ldi?
— O'qishni bitkazib, qishlog'im Do'simbiyga qaytdim. Mutaxassisligim — dorivor o'simliklarni yetishtirish va qayta ishlash yo'nalishi. Muammo shunda ediki, soham bo'yicha ish topilmadi. Bu orada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Xorazmga tashrifi haqida eshitib qoldim. Adashmasam, bu 2020 yilning dekabri edi. O'shanda mutasaddilarga yoshlar orasidan so'zga chiqish niyatim borligini aytib, taklif bildirdim. Xullas, rahbarlar rozi bo'ldi. Pirovardida, men davlatimiz rahbari oldida so'zga chiqib, u kishiga murojaat qilib: “Tumanimiz Gurlanda gulxayri plantatsiyasini yaratmoqchiman. Buning uchun menga 5 gektar yer maydoni va 250 million so'm miqdorida subsidiya ajratib bersangiz, meni qo'llab-quvvatlasangiz” dedim hayajonlanib. Prezident kulimsirab: “Ma'qul” dedi. Shu asnoda zalda qarsaklar yangradi. Oradan uch-to'rt kun o'tar-o'tmas 5 gektar yerga ega bo'ldim. Shu tariqa 24 yoshimda tadbirkorga aylandim.
— Xo'sh, subsidiya masalasi nima bo'ldi? U ham ijobiy hal bo'ldimi?
— Aynan shu miqdordagi mablag'ni davlatdan 2 yillik muddatda qaytarish sharti bilan ssuda hisobida oldim. 2021 yilning aprelida oldindan ishlov berilgan yerimizga gulxayri, tirnoqgul, oq karrak, na'matak, oddiy igir kabi dorivor o'simliklarni ekib, ko'kartirdik. Mavsumda 70 nafar kishini ish bilan ta'minladik. Daromad zo'r bo'ldi…
Mahmud Rajabov gap-so'zlarini eshitib, “Yaxshi niyat — yarim davlat” deganlari rost ekan, dedim o'zimcha.Chindan ham, mutaxassisligi bo'yicha ishga joylasha olmay yurgan kadr ozgina muddat o'tib qadrini topgani, qadr topibgina qolmasdan ko'pchilikning qora qozoni qaynab turishiga sababchi bo'lgani — endi buyog'i ertakday…
— Bultur O'zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligiga yangi loyihalarimni taqdim etdim. Loyihamda olti turdagi dorivor o'simliklarni yetishtirish, ular tarkibida choy va yog' yo'nalishlarini voqelikka ko'chirish kabi rejalar ko'zda tutilgan edi, — deydi u. — Omadimni qarangki, o'sha yilning noyabrida loyiham tasdiqlanib, 713 million so'm miqdorida grant yutib oldim. Opa, bu faktlarni hozir sizga bamaylixotir aytyapman. Xushxabarni eshitgan vaqtimdagi holatimni bir ko'rsangiz edi! Go'yo osmonlarda parvoz qildim. Ha, bu ulkan zafar mujdasi. Grant mablag'i negizida 13 gektar plantatsiya yaratildi, 6 nafar doimiy ishchi safimizga qo'shildi.
O'zining aytishicha, Mahmud jahondagi ko'pgina dorivor o'simliklar tarixini o'rganib chiqqan, obrazli yo'sinda aytsak, gullar bilan obdan tillashgan. U yana 2019 yilda Germaniya Federativ Respublikasi, Frankfurt yerlarining Xessen okrugi, Kassel tumanidagi Shoumburg qishlog'ida 6 oy mobaynida amaliyot o'tab kelgan. Aytishicha, bo'lg'usi dorishunos faol, intiluvchan va nemis tilini biladigan talabalarni Germaniyada amaliyot o'tashga yuborilishi haqida eshitib qoladi. Shu kundan e'tiboran u olmon yurtiga borishga astoydil taraddud ko'ra boshlaydi. Nemis tili kurslariga qatnab, mazkur tilni so'zlashish darajasida o'zlashtiradi.
— Shoumburg qishlog'iga borib shuni angladimki, yevropaliklar, xususan, nemislar xalq tabobatiga unchalik ham qiziqishmas ekan, — deydi Mahmud. — Gullarga ko'proq go'zallik va nafosat ramzi sifatida qarashar ekan. Zotan, gul ularning nazdida sevimli insonga taqdim etiladigan noyob sovg'a. Sharqda esa tabiatning bebaho in'omi — gulu-chechaklardan tabobat jabhasida ham unumli foydalanadilar.
Darhaqiqat, Sharqu G'arb mentaliteti orasida tafovutlar bisyor. G'arbliklar ko'proq zamonaviy meditsinaga mayl bildirsalar, Sharqliklar xalq tabobatini astoydil qadrlaydilar. Deylik, o'zim ham profilaktika maqsadida giyohlardan tayyorlanadigan dorivor choylarni ichaman. Mahmudning g'aroyib hikoyalarini tinglarkanman, ichimda gulxayrining noyob xususiyatlarini ham o'rganishim kerak ekanda, deb qo'ydim.
Xiyobondagi “Titanik”
Xorazm vohasining o'ziga xos tabiati bor. Qishi quruq sovuq — goho qahratonda badaningizga igna qadalayotganday tuyuladi. Yozi jazirama, hovur taralayotgan qumga tuxum ko'msang pishadigan darajada issiq. Xullas, Arabiston sahrolariniki yanglig' qush uchsa qanoti, odam yursa oyog'i kuyadigan ajabtovur iqlimli, sehrli o'lka. Chunonchi, bu yerda yoz faslida soya-salqin beradigan dov-daraxtlarga ehtiyoj seziladi. Ammo negadir keyingi davrlarda vohada xiyobonlarga diqqat-e'tibor susayib bormoqda. Ko'pgina istirohat bog'lari xususiylashtirilgani oqibatida ba'zi daraxtlar kesib tashlanib, o'rniga attraksionlar joylashtirilgan. Mazkur alpoz tabiat dushmanlarining o'simliklar yaproqlari chiqaradigan kislorodni anglamasligi asnosida voqelikka ko'chmoqda.
— Ko'rib turganingizdek bog'imiz fayzli, — deydi Gurlan tumanidagi Alisher Navoiy nomidagi istirohat bog'i direktori Shuhrat Saidabdullayev. Dov-daraxtlarimiz ko'p. Daraxtlarimiz ichida yarim asrni bo'ylaganlari ham bor, — dedi u faxrlanib.— Gujumlarimiz ham rang-barang. Masalan, cho'girmasimon gujum; o'ris gujumi; yasin og'ochi. Bulardan tashqari teraklar, yong'oqlar, qarag'aylar… Mevali daraxtlar ham talaygina. Daraxtlarni tirik jonga o'xshatishsa avvallari ishonmasdim. Bir kuni sahar 4 larda parkka zarur yumush bilan keldim. Qarag'ay daraxti tagidan o'tdim. Qarasam, daraxt yaproqlari qimirlab go'yo ovoz chiqarib raqsga tushayotganday tuyuldi. Shu on yuzimga g'alati havo oqimi kelib urildi. Voajab, daraxtlar shu tariqa kislorodga to'yingan havoni chor-atrofga ufurarkan. Havo o'ynab chiqar ekan. Tabiatning mo''jizaviy qilig'idan ancha paytgacha sarxush bo'lib yurdim.
— Saxovatli xalqimizga rahmat. Homiylar hisobidan 840 o'rinli amfiteatrni 45 kun ichida qurib bitkazdik. Shu yil hisobiga daraxtlarimiz 3000 taga ko'paydi. Ularning Amu suvlarini shimib gurkirab o'sayotganini ko'rib quvonaman. Axir bizdan shu bog' qoladida, — dedi Sh.Saidabdullayev.
Haq gap. Balki mubolag'a qilayotgandirman, ehtimol ortiqcha his-hayajonga berilayotgandirman, ammo, shunisi aniqki, Gurlandagiday istirohat bog' Xorazm viloyatida yo'q. Hududning kattaligi, dov-daraxtlarning rang-barangligi, dam oluvchilarga yaratilgan shart-sharoitlarni ko'rib shu xulosaga keldim.
— Hali siz hattoki xorijiy sayyohlarni o'ziga tortgan ajoyibot — tabiiy ko'l o'rtasiga qurilgan “Titanik” kema restoranimizni ko'rmadingiz. Lof urayotganim yo'q. Keyingi bir-ikki yillikda uning rasmlarini internetda tomosha qilib Xitoy, Janubiy Koreya, Hindiston, Malayziya kabi mamlakatlardan bu yerga tashrif buyurgan ko'plab sayyohlarni ko'rdim, ularning hayajonlariga sherik bo'ldim. Ishonasizmi, sayyohlar daraxtlarimizni quchoqlab rasmlarga tushishadi, soya-salqinida hatto mizg'ib ham olishadi…
Bu gaplardan betoqatlanib “Titanik” sari oshiqdim. Og'ochdan yasalgan, har bitta detaligacha kemani eslatadigan antiqa restoranni ko'rdim. Hattoki, uning derazalari ham kayutaniki yanglig'. To'rt qavatli bino. Birinchi qavatida taom tayyorlanar ekan; qolgan qavatlarida bir-birini takrorlamaydigan xonalar… Eng qizig'i, kirsangiz o'zingizni xuddi kema ichida o'tirgandek his etasiz. Kemaning orqa tarafiga joylashgan “kayuta”ga buyurtma bersangiz bormi, haqiqiy huzurbaxsh manzaraga guvoh bo'lasiz, ostingizda suv, borliq go'yo yoqimli shabadadan iboratday, tevaragingizda esa sizni allalovchi majnuntol, gujum, to'rong'ilar — asl ekzotika!
…Juda mamnunman. Chunki Vatan ichra ushbu safarim zavqli, shukuhli kechdi. Ilg'ashimcha, Amu bo'yidagi qal'a tobora yasharib bormoqda. Xorazmda “oyoq izi yarashdi” degan ibora ko'p ishlatiladi. Mazkur ibora adabiy tilimizda “qadami qutlug' keldi” degan ma'noni bildiradi. Bundan roppa-rosa ikki yilcha muqaddam hokimlik rutbasiga ko'tarilgan Murod Ochilovning qadami yarashib Gurlan balki yaqin kelajakda bundan-da yuksak natijalarga noil bo'lsin!
Sayyora SOLAYEVA,
“Hurriyat” muxbiri