Биз ҳамиша йўлдамиз
Юраётган кўчамиз машиналар билан тирбанд. Ҳаво жуда иссиқ. Бесабр ҳайдовчилар тинмай сигнал беришади. Озгина силжигандай бўламизу яна тўхтаб қоламиз.
— Машиналар ҳар кеча болалаб чиқаётганга ўхшайди. Шу кетишда бўлаверса, пиёда йўлга чиқсак машиналардан тезроқ юрсак керак, — дея зорланади орқада ўтирган аёл.
— Бойиб кетяпмиз-да, сингилжон, бойиб… Машиналарнинг гўзаллигини қаранг, завқингиз келмаяптими… Шукур ҳам қилайлик-да, — дейман ҳазиломуз оҳангда.
— Майли-ю… Лекин манзилга етиш муаммо бўляпти-да…
— Шунча муаммога ечим топилган жойда йўл муаммосига ҳам ечим топилиб қолар…
— Ер остида-ку йўлларимиз бисёр, ҳавода йўл қурмасак керак ҳар ҳолда…
— Билиб бўладими, работлар ўзбекча гапираётганда ҳавода йўл қурилса, ажабланмаймиз-да…
Йўлдаги ушбу суҳбат баҳона бўлди-ю, автоулов, умуман, йўллардаги ташигичлар билан боғлиқ хотираларим уйғониб кетди. Одам боласи унутувчан бўлади. Айниқса, яхшисига етганида бундайроғи хотирасидан кўтарилиб кетади. Воқеанинг, ҳолатнинг ўзини унутмаса ҳам, ўша воқеага туташ туйғуларнинг оҳори тўкилади. Уйғонган хотираларим боис ўша туйғулар ҳам қайтиб келгандай бўлди.
Мактаб ўқувчиси эдим. Ўзи асли тўй-пўйларга, йиғин-пиғинларга боришга унча ҳушим йўқ эди. Бирон қариндошларникида шундай воқеа юз берса, “Ҳамма кетса-ю, битта ўзим уйда қолиб, мазза қилиб китоб ўқисам”, деб орзу қилганим-қилган эди. Аммо нима бўлди-ю, энамизнинг Гурландан ҳам сал нарироқда тўй қилаётган битта қариндошиникига катталарга қўшилиб борадиган бўлдим. Одатда шанба кечаси усти очиқ юк машинасига бизнинг участка одамлари эртасига Гурлан бозорини “гуллатиш” учун юк юклашарди. Менимча, у ернинг бозори бизникидан қимматроқ бўлса керак, бўлмаса шунча олисга юк олиб бориш зарурми… Хуллас, биз тўйга отланган ўн-ўн беш чоғли қариндошлар ўша юкнинг эгалари билан бирга машинанинг устига чиқдик. Юк кузов билан тенг, унинг устида биз… Катталар орасида биз ўсмир қизлар… Кеч куз. Машина юргач, аёзи… Энамнинг бағрига суқилганимча кетиб борар эканман, сал кўзим кетган экан, бирдан қий-чув бўлиб қолди. Қарасам, машинамиз бир томонга оғиб кетган, қўл чўзсанг ерга етгудай жойдамиз. Сабзи-картошка тўла қоплар одамларга қўшилиб юмалаяпти. Бир амаллаб ерга тушдик. Елкасига керагидан ортиқ юк ортилганидан машинанинг баллони отилиб кетган экан. Нотаниш бир жойларда кечаси билан қайсидир шўрликларнинг қишга ғамлаб қўйган ғўзапояларини ёқиб тонг оттирдик. Совуқ суяк- суякларимдан ўтиб кетган ўша тун. Эркаклар аллақайлардан тиркагичи бор тракторлару усталарни топиб келгунича тишларимиз такиллаб кетган. Агар ўшанда бизнинг уруғ-аймоқда (Аслида биз жудаям қашшоқ уруғ ҳисобланмасдик) уч-тўртта енгил машина бўлганида, бўғзигача юк ортилган машинага чиқармидик? Ҳайдовчига нима азоб юкининг устига одам олиб? Ҳамқишлоқларининг юзидан ўта олмай, шу машаққатларни жонига сотиб олган-да .
Ўсмирликдан ёшликка ўтгандаги йўл билан боғлиқ хотираларимнинг хулосалари ҳам шу гулханли кечадан бошқача эмас. Фарғонада ўқиганман. Уйдан узоқдаман. Ҳар шанба куни ўртоқларим уйига судрайди.
— Аям (ё дадам) Қутлуғой (фарғонача исмим)ни олиб кел, мусофирликда ёлғиз ўзи ўксиб ўтирмасин, деб тайинлаб юборди. Сени олиб бормасам гап эшитаман, — деб туриб олишади. Йўл азобидан юрагим безилласа ҳам бировларнинг ҳурматига оёқ босмай деб қизларга эргашаман. Сал ювошроқ домланинг дарси бўлиб, охирги парани ташлаб қочсак, хўп-хўп, ўша пайтда йўлларда одам ташийдиган “бўлка” автобусларда нафас олса бўлади. Аммо барча талабалар уйига қайтадиган пайтга тўғри келсанг-чи… Буёғи Андижоннинг Ойими, Қўқоннинг Бешариғи, Риштоннинг Оқ ери, Олтиариқнинг Кўмирчиси, нари ёғи Қуванинг Акбарободига етиб олиш азобнинг азоби эди. Бир эшикли автобусда одам демаган қайнайди. Нина сочсанг ерга тушмайди. Агар вазият тақозоси билан автобусга олдинроқ чиққан бўлсангу эртароқ тушадиган бўлсанг, Худонинг ургани… Эшикка етиб келгунингча ҳамроҳларингдан бу дунёнинг “энг ширин” гапларини эшитиб оласан. Аммо талабалигимдаги беш йил давомида бошдан кечирганим поезд йўли билан боғлиқ машмашаларни айтсам, “бўлка” автобус можаролари ҳеч гап бўлмай қолади. Андижон-Душанбе поездига аввалдан билет олганим учун Жиззахми, Самарқанд, Когонгачами бемалол бориб олардим. Аммо у ёғига Тошкент- Қўнғиротга йўл-йўлакай чиққаним учун жойим доим умумий вагонга тўғри келарди. Баъзан оёқ сиғгудай жой топиб бир-икки станция оралиғида тикка кетиларди, баъзан улгуриб қолсанг, учинчи қаватга чиқиб, бошга сумкангни қўйиб ётиб олардинг. Бемалол ўтириб кетиш бахтига поезд фақат Хоразмга етгачгина муяссар бўла олиш мумкин бўларди. Иккинчи курсни битиргач, таътилда иккита ўртоғимни уйимга меҳмонга олиб кетганман. Поездда Самарқанддан сўнг одатдаги ҳаёт бошланган.
— Ёнбошлаб олибсанми, тур, энангнинг уйими бу, ёйилиб оласан…
— Торт оёғингни…
— Сумкамни бошимга қўйиб олайми, бунча турткилайсан…
— Менга деса қулоғингга ос…Фақат менинг юзимдан ол..
Шунақа даҳанаки жанглар орасида ўртоқларимнинг кайфиятини кўтариш учун латифа ҳам айтиб берганман.
— Иккита нотаниш одам тиғиз автобусда ёнма-ён туриб қолишибди. Биттаси иккинчисидан:
— Самарқандликмисиз? – деб сўрабди.
— Йўқ, — деб жавоб берибди у.
— Унда жиззахликмисиз? – сўроқ- саволни давом эттирибди йўловчи.
— Йўқ.
— Бўлмаса нега оёғимни босиб турибсан, ол оёғингни, аҳмоқ! — деган экан биринчи йўловчи.
Аммо умрида биринчи марта узоқ йўлга чиқаётган, йўл азобини энди кўраётган дугоналарим бу латифадан куладиган аҳволда эмасдилар.
Уйга боргач,улар онам қоронғулаб, салқинлатиб берган хонада икки кеча– кундуз ухлашган. Овқатниям мудраб ўтириб ейишган.Сал ўзларига келгач:
— Қутлуғой, ҳали мана шунақа бориб -келармидинг, қойилман сенга, — дейишган.
Институтни битиргач, бир йил Фарғонада ишлаб уйга қайтдим. Ям-яшил дунёлардан сўнг (буям бир беақллик аслида) қишлоқда ишлагим келмади. Ўн тўрт километр жойга – шаҳарга қатнаб ишлай бошладим. Ҳаёт китобимнинг йўллар билан боғлиқ янги саҳифаси очилди, десам ишонаверинг. Нимадан зорлансанг, ўшанга зор бўласан, деганларидай, энди ўша “ бўлка” автобусга ҳам зор бўлдим. Қишлоғимиздан шаҳарга ҳеч қандай автоулов қатнамайди. Бозорга эшак аравада борилади. Саноқли одамда “Москвич” машинаси бор, “Жигули” — анқонинг уруғи. Катта йўлгача уч километрдан ортиқроқ йўл юриш керак. Ҳар куни шиппак кийиб, зипиллаб йўлга тушаман. Катта йўлга чиққач, сумкамдан баланд пошнали туфлимни олиб, пойафзалимни алмаштириб оламан (Ўқувчиларим олдида бўйим сал тикроқ кўринсин, дейман-да.) Эрталаб-ку дуч келган машинага қўл кўтараман. Аммо кўпинча шом атрофида қайтганим учун қайтишда таниш машиналарни кутаман, баъзан бекатда бир, бир ярим соатлар қолиб кетаман. Менга ўхшаб қишлоғмиздан шаҳарга қатнаб ишлайдиган битта-яримта врачми, архитектор ё бошқа касб эгалари бор, ўшаларни пойлайман…Ҳозир ҳам тушларимга киради:биринчи соат дарсим бўлади…Машина келавермайди, бетоқатланиб, қора терга ботиб уйғониб кетаман…
Йўқ, йўқ, мен яшаган ҳаётнинг бетига қора бўёқ чаплаб, ўзим бир четда туриб томоша қилмоқчи эмасман. Барча даврлардаги камчиликларда, ҳатто, руҳий, жисмоний изтиробларда ўша даврда яшаган кишиларнинг, жумладан, ўзимнинг ҳам айбим бор. Тўғри, менда автобус, поезд билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш имконияти бўлмаган. Лекин ҳар бир одамда ҳамиша:
— Нега бундай? – деб сўраш имконияти бўлади. Дарвоқе, ҳикоямни бошлаганимда биз тирбанд йўлда эдик. Ёшим ўта бошлагач, бир пайтлар ичимда ҳурпайиб турадиган “типратикан”имнинг тиканлари ўтмаслашиб қолгандай, кўпроқ шамол тезлигида ўтаётган вақтнинг қадрига етиш ҳақида ўйлаб қолгандайман. Қўлга киритилган, бугун бизга хизмат қилаётган ҳар эзгуликнинг шукронасини қилиш, борини йўқотиб қўймай асраш менинг хаётий тамойилларимнинг марказига айланган. Шунинг учун тошбақа юриш қилиб илгарилаётган машинамизда ҳануз “уф”лаб ўтирган ҳамроҳимга:
— Мен яқинда водийга поездда бориб келдим. Хизмат кўрсатиш даражаси жуда яхши. Мана, шаҳримиздаги янги автобусларни айтмайсизми, ҳаммасида совутгичлар… Бугунги йўл хизматидан нолисак, нонкўрлик бўлади. Мана, кўрасиз, яқинда ҳаммаси бундан-да яхши бўлиб кетади… — дея гап бошлайман. У менга ғалати бир қараб қўяди-ю , индамайди.
Ҳа, азизим, биз ҳамиша йўлдамиз-ку. Жисман тўхтаганда ҳам қалбан илгарилаётган бўламиз. Кимимиз адолат, кимимиз ҳақиқат, кимимиз сукунат йўлларида… вафо йўллари, тазарру йўллари… Санайверсак, йўллар оз эмас. Кеча ҳам қай бир йўлларда тирбандлик бор эди, бугун ҳам бор. Муҳими , биз тўхталсак ҳам салгина тўхталамиз, кейин яна ҳаракатлана бошлаймиз. Айни пайтда эса мана шу тирбандлик қалбимизга солган соянинг орқасига ўтиб олмайлик. Ҳаётни шу соя орқали кузатмайлик. Ҳарна бўлса-да, юриш, ҳаракатланиш, илгарилай олиш имкониятларини бугуннинг энг гўзал имкониятларидан бири, деб билайлик…
Аёлга айтмоқчи бўлганларимни қоғозга кўчириб сиз юртдошларимга айта қолдим. Менга қандай қараяпсиз, нигоҳингизни кўргим келяпти…
Қутлибека РАҲИМБОЕВА