Adabiyotning maxfiy “kodi” qaerda?

Taniqli yozuvchi va tarjimon Olim Otaxon bilan suhbat

Hayotda eng rost so'zni, eng dovyurak so'zni millat dardini o'z dardi deb bilgan yozuvchi ayta oladi, shoir aytadi. Shu boisdan ham xalq shoirlarga ishonadi, yozuvchiga “millat vijdoni” deb qaraydi. Bugun hayotning, jamiyatning muammolari qalashib yotgan bir paytda ijodkorning o'z yuragi ichiga qamalib olishga haqqi yo'q! Chunki xalq ham, millat ham undan kechikmaydigan, o'z vijdoniga oynaga boqqan yanglig' qaraydigan So'zni kutmoqda.
Biz bugungi adabiyotning jamiyatdagi o'rni, ayniqsa, o'zbek tarjimachiligining nufuzi, tarjimachilik zahmatlari haqida taniqli yozuvchi Olim Otaxon bilan suhbatlashdik. U “Bolalik kabutari”, “Oqshom xayollari”, “Ozod qushlar haqida qissa”, “Adoqsiz ko'chalar” kabi kitoblar muallifi, Xulio Kortasarning “Biz Glendani shunday yaxshi ko'ramiz”, Yasunari Kavabataning “Oq gullar” kitoblari va ko'plab jahon adiblari asarlarining tarjimoni sifatida mashhur. Marhamat, aziz mushtariy Sizni yozuvchi bilan yuzma-yuz qoldiramiz!

— Istaysizmi-yo'qmi, yozuvchi-shoirga nisbatan jamiyatning ilg'or bir qatlami sifatida munosabatda bo'lib kelinadi. Biroq qaysidir (hozir nomini eslolmadim) rus yozuvchisining fikrlariga ko'ra, tabiatdan bahra olish, gullarga soatlab termulib zavq tuyish, fasllar almashinuvidan ta'sirlanish, bu ijodkorning mutlaqo o'z qalbiga daxl qiladigan hodisalar, ya'ni jamiyatga mutlaqo daxlsiz… Siz bu fikrlarga qanday qaraysiz?

— “Jamiyatning ilg'or qatlami…” Buni qanday tushunish kerak, bu uchun nimalar qilish kerak? Bu juda katta muammo! Aslida yozuvchi o'zi shunday, turish-turmushi bilan jamiyatning ilg'or vakilidir. Har bir hodisa, jamiyatdagi har qanday voqea unga ta'sir etadi, ta'sir etmay iloji yo'q. Oddiy narsa: yomg'ir yog'ayapti, kaptarlar uchdi, qor uchqunladi, bola suvga kalla tashladi, qovunni so'yib rohatlandi — bularning hammasi yozuvchi, tarjimonga yoqqani uchun ham uning qulfi-dili birdan ochilib ketadi.
Endi shuning teskarisi: adolatsizlik, zulm, ko'pchilikning ozchilikni ezishi, rahbarga “paxta” qo'yish, ziqnalik, qizg'anish, urish va hokazo ishlar o'sha odamning kayfiyatini buzadi, u achinadi, iztirob chekadi, qayg'uradi, unga malol keladi, o'zini aybdor sanaydi, hatto yig'laydi, qon-qon yig'laydi… Bu odam o'ziga o'xshagan odamga shunday munosabatda bo'ladi. Ana shu inson jamiyatning ilg'or qatlamiga aylanishi mumkin. Shuning oqibati o'laroq, u o'zini qanday tutishi haqida o'ylamaydi. Adabiyot odamdan odamiylikni ayamaydi.

— Bugungi adabiyotni kuzatib xayolingizdan nimalar o'tadi?

— Bugungi adabiyotni men kam bilaman, kam o'qiyman demoqchi emasman, odam yoshi o'tgan sayin ko'p narsalarning bahridan bemalol, oqibati nima bo'lishidan qat'i nazar, kecha oladi. Chunki o'sha, u bahridan kechgan kitoblar chindan ham u o'ylagandek foydasiz bo'ladi, ba'zilari ortiqchalik qiladi.
Yaqinda Xurshid Do'stmuhammadning “Donishmand Sizif” asarini o'qib tugatdim. Asar menga favqulodda yoqdi. Nega? Chunki Sizif — o'zbekning qahramoni haqida yozilmagan, bu asar o'zbekning muammolari haqida o'ylatadi. To'g'ri, Sizif o'zbekning taomillaridan butunlay uzoq, lekin u INSON, uni qiziqtirgan, o'ylantirgan muammolar o'zbekni ham inson sifatida o'ylantiradi, qahramon Sizifni sevintirgan, uni shodlantirgan narsalar dunyoda bor — demak hammani o'ylantiradi, sevintiradi. Ba'zan “dono” fikr eshitib qolasan: afsus, shu qahramon o'zbek bo'lganda… degan gap o'tadi. Xo'p, o'zbek bo'la qolsin, mohiyat o'zgaradimi? Yo'q, lekin inson fikr yuritadi, mulohaza qiladi.
Endi keling, muhim gaplar o'rniga nomuhim gaplarni aytmaylik, chunki o'zbek doim o'zbekligida qolishi kerak!

— Tarjimaning jamiyatda, adabiyotda o'rni qanday? Tarjima adabiyoti bilan shug'ullanishingizga ilk bor nima turtki bergan?

— Tarjimasiz jamiyat ham, xalq ham, adabiyot ham rivojlanmaydi. Bu oddiy haqiqat. Oddiygina dunyoda bugun kechayotgan vaziyatni kuzating. Bitta epidemiya sabab, butun dunyoda iqtisodiy bo'hronlar boshlandi. Tarjima adabiyotining eshiklari taqa-taq bekitilishini bir tasavvur qilib ko'ring endi. Unda bundan ming va hokazo chandon og'irroq holatga tushishimiz aniq.
Alisher Mahsumov degan do'stim bo'lardi. U aslida fizik edi-yu adabiyotga qiziqardi. Doim badiiy kitoblar o'qib yurardi. Kunlarning birida u menga “Zvezda Vostoka” jurnalidan olingan ruscha hikoyani tutqazdi. Muallifiga qarasam — Yasunari Kavabata. Qo'yib qo'ydim-da, ancha vaqtdan keyin bu ijodkorning “Shaftoli guli va bambuk soyasi” degan hikoyasini o'qiy boshladim. Mutolaa davomida qo'pol qilib aytganda, esim og'ib qoldi. Shu choqqacha o'zbek va rus yozuvchilari ijodidan qancha hikoya o'qiganman, lekin bunaqa oddiy, chuqur ma'noli, bunaqa samimiy hikoyani ko'rmagandim. Shoshib qolganimdan asarni qayta va qayta o'qiyverdim. Oradan 3-4 yil o'tdi hamki, ijod ahlining orasiga kirib borsam, bu hikoyani hech kim gapirmayapti, hech kim bilmaydi. Shunda bir tarjima qilaychi, nima bo'larkin, dedim. Hikoyani o'zbekchaga o'girdim. Biroq bu bilan ish bitgani yo'q. Uning ustida 8-9 marta qayta ishladim.

— Bugun tarjima qilguvchilar (Tarjimonlar emas!) ko'payib ketdi. Til bilgichlar, hatto bilmagichlar ham bu ish bilan shug'ullanib ko'ryapti. Biroq hammasiga qozi — vaqt. Vaqt har bir asarni saragini sarakka, puchagini puchakka ajratib beraveradi. Bu yo'lni jiddiy qismatim deb bilganlarga tarjimada ko'proq nimalarga e'tibor qaratishni maslahat bergan bo'lardingiz?

— Birinchi marta tarjima qilganimda asarning ko'proq mazmuniga e'tibor qarataman va iloji boricha matndan chiqib ketmaslikka harakat qilaman. Matnni, asar tilini iloji boricha saqlab qolishga urinaman. Kavabata hikoyalarini tarjima qilganimdan so'ng “Sharq yulduzi” jurnalida e'lon qilindi. Asar e'lon qilingach, uni ancha vaqtgacha ko'tarib yurganman.
1985-yillardan tarjimachilik faoliyatimni boshlaganman. Ittifoqo, o'zim radioda tarjimon bo'lib ishlab qoldim, bu mashg'ulot qismatimga aylandi. Keyin Lotin Amerikasining hikoyalarini tarjima qila boshlaganman.

— Ha, Lotin Amerikasi adiblari ijodidan bir qancha ajoyib asarlarni o'zbek tiliga o'girgansiz. Ular nimasi bilan sizning mehringizni qozongan?

— Lotin Amerikasi adabiyoti o'zbek adabiyotiga juda yaqin. Hatto rus adabiyotidan ham yaqinroqdek, nazarimda. Lotin Amerikasi adiblari asarlarini o'qish, tarjima qilish asnosida shunday fikrga keldimki, ular ko'proq o'zbekning gapi, o'zbekning muomalasi, o'zbekning dunyo­qarashi va fe'l-atvoriga yaqin turadi. Adolatni tushunish, bilish, his qilish va u uchun kurashish juda kuchli. Yana bir jihati shundaki, Lotin Amerikasi adabiyotida amaldorlar haqida juda ko'p asarlar yozilgan. Bizda yozilmagan. Yozuvchilar fantaziyasining boyligi qayta-qayta hayratga solaveradi.
Bizda sobiq Ittifoq davrida ocherk­­ka yaqin turadigan adabiyotlar yuzaga kelgan. Mario Vargas Losa, Migel Otero Silva(“Yig'lagim kelsa ham yig'lamayman”)ning romanlarini qarang. Hayron qolasiz! Adabiyot Xuan Rulfodan boshlanadi. Uning mashhur asari bor — “Pedro Paramo”. Bu asarni o'qib, avval tushunmaganman. So'ng, uch, to'rt, besh marta mutolaa qildim. U haqidagi asarlar bilan yaqindan tanishdim. Keyin uning nima demoqchiligini, asar mohiyatini tushunganman. So'ngra Xuan Rulfo, Losa, Kortasar asarlarini tarjima qildim, ulardagi tas­vir va voqealar rivoji insonga shunaqa ta'sir qiladiki, ta'rifga til ojiz.

— Xulio Kortasarning “Biz Glendani shunday yaxshi ko'ramiz” kitobi sizning tarjimangizda chop etilibdi. Bu kitob o'zbek o'quvchisiga nimasi bilan qiziq?

— Xulio Kortasar mening eng sevgan yozuvchim. Uning “Ishg'ol qilingan uy” hi­koyasini o'qib, adabiyot nimaligini tushunganman. Ayrim asarlari magistik realizm asosida yozilgan, ya'ni magiya juda kuchli. Shundan so'ng uning hamma hikoyalarini o'qiy bosh­ladim. Azbaroyi yaxshiligidan tarjima ham qilganman. Kortasar asarlari juda murakkab, shunaqa murakkabki, undan qochib qutulolmaysiz. Ba'zan o'zimcha yengil yo'lini topib, o'zbekchaga o'girib kelaman, baribir nimadir kamdek tu­yilaveradi. Uni hazm qilolmayman. Tarjimani qayta boshlayman. Ko'p asarlarni 8-9 marta ustida ishlayverib, ko'p sayqallayman. Har safar o'zgartiraman. Bo'lmasa ko'nglim to'lmaydi. Tarjima ko'ngildagidek chiqqanidan so'ng o'qib rohatlanaman.

— Bugun nazarimda adabiy ommaning ma'lum toifasi tobora yengil adabiyotlarga ko'nikma hosil qilib borayotgandek. Shunday ekan, Kortasarning o'zbek o'quvchilari barmoq bilan sanarli bo'lsa, qilgan mehnatlaringizga achinmaysizmi?

— Yo'q, achinmayman. Men jiddiy va shuning barobarida zerikarli adabiyotni yaxshi ko'raman. Fyodor Dostoyevskiy, Mixail Bulgakov, Lev Tolstoylar shunaqa jiddiy yozishadiki, kimlarningdir ta'rificha “zerikarli” asarlarini o'qib, men maza qilardim, hech zerikmasdim. Ular hayotni jiddiy qabul qilishadi. Bu kasallik darajasida hatto!
Losaning chuqur mushohadali, Onettining o'ta g'amgin hikoyalarida fikrlashga undaydigan misralar nihoyatda ko'p. Bu balki xarakterdandir, bilmadim, tabiatan jiddiy, og'ir-vazmin asarlarga o'chman, yengil-elpi adabiyotni jinim suymaydi. O'zim yengil, sho'x asarlarni yoqtirmayman.
Dostoyevskiyning “O'lik uydan maktub­lar” asarini tarjima qilganman. Taniqli tarjimon Ibrohim G'afurov men “Qimorboz” romanini o'zbekchaga o'giryapman, vaqtim tig'iz, Dos­toyevskiyning biron asarini topib, tarjimani boshlang, deya taklif berganlar. Shundan so'ng, “O'lik uydan maktublar” tarjimasiga kirishdim. Asar nihoyatda og'ir. Bunda uzoq Sibirdagi qamoqxona, mahbuslar hayoti, qamoqxonadagi arslonlar tasvirlangan edi. Asarni yozish uchun Dostoyevskiy qamoqda yashagan, degan ma'lumotlar ham yo'q emas. Tarjimalarimning ko'pi shunaqa og'ir, jiddiy adabiyotlar.
— “Bu hikoyalarni qabul qilish va ang­lash, ularning mohiyat negizidagi teran insoniy tuyg'ularni his qila olish uchun yapon xalqining tabiat va hayotdagi go'zallik to'g'risidagi tushunchalari, kundalik turmushdagi narsalar va hodisalarning o'ziga xos ramziy ma'nolaridan boxabar bo'lish darkor. Bu go'yo eshigi-tuynugi yo'q g'oru, faqat maxfiy kodlardan tashkil topgan kalitlar orqali ochiladi”. Bu fikrlar Kavabata ijodi haqida yozilgan “Sensey” nomli maktub-maqolangizdan. Ayting-chi, Kavabata asarlarining maxfiy kodi qaerda?

— Kavabata haqida juda ko'p gapirishim mumkin. U haqidagi qog'ozlarim aralashib, qalashib ketgan, ko'pligini aytmaysizmi… Uni shunchalik o'qigan sari o'qigingiz kelaveradi. Kavabataning asarlari menga kaftimdagi chiziqlardek tanish — oddiy, sodda, go'zal! Eng asosiysi, u yapon xalqining milliy o'ziga xosligi, dunyoqarashi, odamlari hayotini ko'rsatib bera olgan yagona yozuvchi deb bilaman. Uning juda mashhur “Qor haqida maktub” hikoyasi bor. Umr yo'ldoshi haydab yuborgan ayol eriga shunaqa xat yozadiki, maktubda erining kamchiliklarini ham g'oyibdan berilgan iste'dod, bir yutuqdek tasvirlaydi. Xat orqali nafaqat eridan, balki hammadan kechirim so'raydi. Shu hikoya ham men uchun eng zo'r hikoyalardan biri!

— Qaysi tarjimonlarning mehnatini e'tirof etgan bo'lar edingiz?

— Hozir tarjimon qo'l bilan sanoqli. Lekin ilgari Mirzakalon Is­moiliy, Ozod Sharafiddinovlar davrida tarjimonchilik maktabi gullab-yashnagan edi. Ozod Sharafiddinov Dobrolyubovdan qilgan kitobini eng kamida o'n martadan ko'p o'qiganman. Dostoyevskiy, Tolstoy, Kolsov, Ostrovskiy haqida shunaqa fikrlar borki, uni o'quvchiga xuddi shunday shirali va ma'noli qilib yetkazib bera olgan. Keyin Mirzakalon Ismoi­liy tarjimasida “Anna Karenina” romani bemisl tarjima. “Urush va tinchlik” romanining 1-2-qismini Abdulla Qahhor tarjima qilgandi, 3-4-qismlarini umr yo'ldoshi Kibriyo Qahhorova o'zbek tiliga o'girgan. Juda go'zal tarjima! Bizda qanday tarjimonlar bor edi: Qodir Mirmuhammedov, Nizom Komilov… Faqat Qodir akaning bitta “xató”si bor edi. U kishi asar tanlashni bilmas edi. Unga mana buni qiling, deb biron asarni taklif qilsangizgina, o'zbekchaga o'girardi. Qodir aka bilan Tagorning romanlarini tarjima qilganmiz. Undagi har bir gapni o'qib, yodlab olgim keladi. Qodir aka Jek Londonning “Martin Iden”, Bulgakovning “Usta va Margarita” asarlarini ham maromiga yetkazib ona tilimizga o'girgan.

— Bugun turli tillardan, ya'ni asliyatdan tarjima qiluvchi yosh tarjimonlar oqimi shakllanyapti. Nima deb o'ylaysiz, ular asar badiyatiga putur yetkazmay, shoir yoxud yozuvchining badiiy maqsadidan chalg'imay yuksak asarlarni bizga eson-omon yetkazib bera olishiga ko'zingiz yetadimi?

— Yo'q, mening nazarimda ularning hammasi ham haqiqiy tarjimon bo'lolmas, chet tilini bilgani bilan o'zbek tilini bilmaydi, shuning uchun jahon adabiyotining klassik asarlarini bekamu ko'st tarjima qilishlariga ishonishim qiyin. Bizga ular Folkner, Fisdjerald, Brext, Dyurenmat va Robert Muzilni tarjima qilib berolmaydi. Ko'zim yetmaydi ularning tarjima qila olishlariga…
Marsel Prustning bir romani bor, bitta gap yetti betni tashkil etadi. Bu asar Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan. O'sha yerini qanday tarjima qilasiz, undagi qochirimlar, nozik holatlarning hammasini matnni yo'qotmasdan, xuddi o'ziday chiqara olish lozim. Bo'lmasa asarga tegmagan ma'qul.

— Baribir qaysi asarlarni o'zbek tiliga tarjima qilish shart deb hisob­laysiz?

— Juda ko'p asarlar bor — ularni tarjima qilish shart! Masalan, Jan Pol Sartrning ko'pgina kitoblari, bu asarlar o'spirin bolalarning dunyoqarashini bo­yitib, hayotga falsafiy mushohadalar bilan qaraydigan qilib tarbiyalaydi. Bu asarlar bizga zarur! Lekin odam qarigandan keyin barcha o'ylaganini ham amalga oshira olmas ekan. Shuning uchun yoshlikdan ko'p kitob o'qib, tarjimachilikka qiziqsa, faqat va faqat o'z ustida ishlashi kerak.
Yosh tarjimonlarimiz, albatta, dunyo­ning eng sara kitoblarini ona tilimizga tarjima qilishlari kerak. Mario Vargas Losaning uchta romani bor, “Voyna, konsa, sveta” degan (adashmasam 700 bet edi) — bu romanlar nihoyatda qiziqarli, shiddatli, shu bilan birga og'ir… “Zelyonыy dom” yana bir buyuk asarlardan “Shahar va ko'ppaklar” bor, uni ham albatta tarjima qilinsa, soz bo'lardi. Bu asarlarni ikki-uch o'qiganingizdan keyin ham ko'p narsani ang­lolmay qolasiz, juda mushohadaga undaydi. Keyin “Razgovor v Sobore”, “Xulio va qalamkash” degan romanlar shunaqa hazil-mutoyibaga boy, shunaqa sho'x, shunaqa chiroyliki… “Kapitan Pantaleon va uning sarguzashtlari” degan roman bor. U topgan voqea bizga, mentalitetimizga to'g'ri kelmaydi. Qotib-qotib kulasiz o'qisangiz, aslida bu asarning mohiyatida jamiyatni qoralagan. Jamiyatning shu darajada ifloslangani, yomonlashgani, manfur odatlar paydo bo'lganini ochib bergan. Men Tolstoy, Dos­toyevskiy deb o'tirmayman. Ularni boshda tilga olib, aytarimni aytib bo'ldim. Ular tobora yasharib boryapti. Ularni inson tavsiya bilan emas, o'zi uchun, ruhini oziqlantirish uchun ham o'qishi shart. Kuba yozuvchisi Alexo Karpentyer bor (qaysidir hikoyasida 90 yoshli qariya cholning hayoti tasvirlanadi. U 70, 50, 30, 10 yasharligida qanday bo'lganini tes­karisiga – orqaga qarab ketib ochib beradi.)
Shunaqa tarjimonlar chiqishi kerakki, u asarni his etib, asarda yashashi lozim. Masalan, Floberning romanini tarjima qilgan ayol o'zi pia­nino chalgan, musiqachi bo'lgan. Bu ayol asarni juda go'zal tarjima qilgan! Mana shunday adabiyotni sevadigan odamlar maydonga, adabiyot maydoniga kelsagina tarjimachilik ham ri­vojlanadi.

— Sizningcha, badiiy asar qanday baholanadi? Badiiy did, baholash mezonlari vaqt, davr o'tishi bilan o'zgarib, yangilanib boradimi?

— Baho berish, fikr aytish … Buyam oson emas. Dunyoda har bir fikr­­ga qarshi fikr bildirish mumkin, achchiqni achchiq kesadi, deganlaridek fikrga qarshi fikrlar bor, bu bir tomoni, ikkinchi tomoni “badiiy asarni baholash mezonlari”ga baho berayotgan odamning bilimi, didi, talabi boshqacha bo'lishi mumkin. Men adabiyotni baland qo'yaman, lekin inson miyasining mahsuli bir foiz haqiqat bo'lsa, haqiqiy adabiyot 99 foiz to'qima bo'ladi, shu bir foiz 99 foizga teng, tatigulikdir, deb ishonaman. Adabiy asarda eng asosiy mezon — yozuvchining pozitsiyasi deb bilaman. Shu mezon bilan badiiy asarga baho beraman. Badiiy did-ku goh baland­­ga, goh pastga qarab o'zgarib boraverishi mumkin. Ba'zan adabiy asar o'z bahosini olgunicha yozuvchi yoki shoir bu dunyodan o'tib ketishi mumkin. Chunki dunyo adabiyotida o'z davrida bahosini olmay, keyin kashf qilingan asarlar anchagina.

— “Shoir hammadan ham dardtortar inson” degan shoirlarimizdan biri. Sizningcha yozuvchi kim?

— Badiiy asarni, u tabiiyki, e'lon qilingandan keyin men shunday yozaman. Hech narsani yozuvchi bo'lib o'ylab o'tirmaganman, faqat yadrosi bo'ladi badiiy asarning, ana shu EVRIKA orqali keladi. Qolgani ins­tinkt. Boshqa narsa menga noma'lum… Yozuvchi kim? Tarjimon kim? Ularning e'tiqodi, vijdoni, o'y-qarashlari… Atrofdagilardan qay jihatlari bilan farq qiladi…O'h-ho', hamma narsasi bilan. Dunyoda eng birinchi o'rinda nima turadi? Bu – eng asosiy savol. Chunki hamma narsani shu hal qiladi, shu bo'lmasa hech narsa bo'lmaydi, degani.
Adolat – dunyoning ustuni, mehvari, borligi. U bo'lmas ekan, tamom, hech narsa tatimaydi. Keyin – inson, diyo­nat! Ijodkor — u yozuvchi bo'ladimi, tarjimon bo'ladimi, farqi yo'q, u — ijodkor. Demak, u inson, diyonatli bo'lishi shart, vojibdir. Uchinchisi, u rahmdil bo'lishi kerak. Bu unga farz, agar qo'yib bersa shular uning qalbi, shular uning husni, shular uning odamiyligi. Endi ayting, hayotda kim shunday bo'la oladi? Ijodkor! Ishonaman, buyuk iste'dodlarni bergan yurtimiz adabiyoti kelajakda ham kam bo'lmaydi. Zero, adabiyotga shuncha e'tibor, g'amxo'rliklar qilinayaptimi, u albatta o'z mevasini berishi kerak.

Go'zal Begim suhbatlashdi.