Yo'qolayotgan tillarning “qizil kitob”i

«Nemis milliy ensiklopediyasi»ning hammuallifi, “Afandi latifalari”ning nemis tilidagi tarjimoni, Urganch davlat universiteti professori Atabay Jumaniyozov bilan suhbat

“Millatni uyg'otish uyg'onganlarning vazifasi” deb yozgan edi Abdulhamid Cho'lpon. Tafakkur qilayotgan millatgina uyg'oq bo'ladi. Olimlari, oriflari uyg'oq bo'lgan elning ertasini sevinib kutish mumkin. Quyida sizga Urganch davlat universiteti professori Atabay Jumaniyozovning til taqdiri, tarjimachilik muammolari, etimologiya bilan bog'liq mulohazalarini tuhfa etar ekanmiz, bu bezovtaliklar umummilliy qayg'urishimizga, jonbozliklarimizga muhtoj va mushtoq ekanligini ta'kidlagimiz keldi.

Atabay Jumaniyozov haqida ma'lumot: 1947 yilda Xorazm viloyatining Qo'shko'pir tumanida tug'ilgan. Toshkent davlat Chet tillar institutida, Germaniyaning Leypsig universiteti aspiranturasida tahsil olgan. Volfgang Flaysher rahbarligida falsafa fanlari doktori darajasini olgan. Yevropa, Amerika, Avstraliya mamlakatlarining Til va Adabiyoti bo'yicha professor unvoni bilan taqdirlangan.   10 dan ortiq darslik va o'quv-qo'llanmalari, 150 dan ziyod ilmiy-ommabop maqolalar muallifi. 2018 yilda Davlatimiz tomonidan “Do'stlik” ordeni bilan mukofotlangan.

— Siz yurtimizning katta olimlaridan birisiz. Qolaversa, taniqli shoir Matnazar Abdulhakimning sizga bag'ishlab yozilgan “Etimologiya lug'ati” she'rini ham yaxshi eslaymiz:

Demak, so'zda riyo imkoni yo'qdir,

So'z yashaydi, bizga fido etib jon.

Bizlar so'zni sotib qo'ymasak, basdir,

So'z bizni sotmaydi hech qachon!..

Va albatta, Sizning ulkan til mutaxassisi ekanligingiz va shuning barobarida ushbu she'r ham bizni sizning ilmingizdan, suhbatingizdan bahramand bo'lishga chog'lanishimizga turtki bo'lgan bo'lsa, ajab emas. Aytingchi, aynan nemis tili, nemis adabiyotiga qiziqish sizda qanday paydo bo'lgan?

— Tilga qiziqishimning an'anaviy sabablari bor. Bolaligimizda maktablarda chet tili fani o'qitilmagan. Shuning barobarida chet tilini bilish har bir sovet fuqarosi uchun zarur, deb qaralgan. Shu asosda maktablarimizda yevropa tillaridan —   ingliz, nemis, fransuz va ispan tillaridan bittasi o'qitilgan. Endi bularning o'qitilishi siyosat bilan uzviy bog'liq edi. Avvalo, bu kabi masalalar sobiq ittifoqning yevropa davlatlariga bo'lgan munosabatidan kelib chiqib belgilangan. Fransuz, nemis tillari ularga, ya'ni sobiq Sovet mafkurasiga yaqin bo'lgan tillar sanalgan, Pyotr I kabi hukmronlar davrida ham bu tillar saroy tillari darajasida edi.

Bu albatta, menda maktabdaligimdayoq katta qiziqish uyg'otgan. Tahsil olayotgan maktabimizga amaliyot o'tashga bir o'qituvchi keldi, uning har bir o'tgan darsi men uchun kutilmagan yangilik edi va ana shu sabab men bu sohaga qiziqa boshladim. Qolaversa, Otam ham shuni istagan, yo chet tili, yoki matematika fani o'qituvchisi bo'lishimni maslahat bergan edi. Shu bilan chet tili mutaxassisligiga o'qishga kirdim, o'qishni tugatgach, Urganch davlat universitetiga ishga yuborildim. Bilasiz, universitet degani juda mas'uliyatli joy, avvalo, talabalarni yaxshi o'qitish kerak, yaxshi o'qitish uchun o'zing yaxshi o'qishing kerak. Mehnat qildim, izlandim va shuning natijasida shu sohada nimalardir qildim va qila olyapman, deyolaman.

— Atabay aka, eshitishimizcha, Germaniyaga borib yashagan ekansiz, aspiranturada o'qigansiz, bir necha bor malaka oshirib qaytgansiz. Nemis tili va adabiyoti mutaxassislari bilan hozir ham aloqa qilib tursangiz kerak-a?

— Men oliy ta'lim sohasida ishlashim jarayonida nemis tili darsliklariga katta ehtiyoj borligini sezdim. Natijada darsliklar yozib tayyorlashga kirishdim va ular Toshkentda, Germaniyada chop etildi. Shuningdek, Germaniyada yashaydigan o'zbeklar uchun ham darsliklar tayyorladim. Germaniyaning Gumboldt universitetida talabalar o'zbek va turk tillarini o'rganishadi. Nemislarning turklar bilan aloqasi juda yaxshi, Germaniya aholisining 10 foizini turklar tashkil etadi. Bizlarning ruslar bilan aloqamizga 150 yil to'lgan bo'lsa, nemislarning turklar bilan aloqa o'rnatganiga 350 yil bo'lgan. U yerda millati turk bo'la turib, Vazir darajasiga ko'tarilgan odamlar borligini yaxshi bilamiz. GDR paytida Leypsig universiteti bilan hamkorlik va aloqalarimiz yaxshi bo'lgan, men o'zim ana shu yerda o'qiganman. Berlinda Gumboldt universiteti, Erkin universitet bor, shular bilan hamkorlikni doimiy va davomli tarzda olib boramiz. Berlinda Gumboldt universitetida o'zbek tili bo'yicha o'qiyotgan talabalarga erkin mashg'ulotlar olib borganman. Gumboldt universiteti professori turkolog olima Ingeborg Baldauf, Berlin Erkin universiteti olimasi Zigred Klaynmishel bilan hamkorlik qilamiz. Zigred Klaynmishel nemis tilida tayyorlangan darsliklarimizning hammuallifi hamdir.

Har yili o'zimizdan 3-4 nafar talabani Germaniyaga o'qishga yuboramiz. Endi talaba almashish tajribasi bilan Avstriya ham qiziqa boshladi. Ularning o'qituvchilari bu yerga kelib 2-3 oy dars o'tishadi, bizning o'qituvchilar esa u yerga o'qishga, malaka oshirishga borishadi.

 — Nufuzli nemis milliy ensiklopediyasi(Brock hauc)ning hammualliflari safida bor ekansiz…

— Nemis ensiklopediyasining dastlab 10 jildligini, keyin 30 jildligini chop etishdi. Ensiklopediya tayyorlanish jarayonida O'zbekiston haqida ma'lumot so'rashgan va men tayyorlab berishga harakat qilganman. Ensiklopediyaga O'zbekiston haqida uncha katta emas, 7-8 bet atrofida ma'lumot kiritilgan. Biroq shunday nufuzli ensiklopediyaga O'zbekiston haqida kiritilishi sevinarli hol, albatta. Qishloq xo'jaligi, maorif, tibbiyot sohasidagi hamma ma'lumotlarni tayyorlab berdim va natijada shu ensiklopediyaga meni hammuallif qilishdi. Keyin nashriyot 30 jildlik ensiklopediyani menga pochta orqali jo'natdi. Buni qo'lga olish, dunyoning qaysidir joylarida sen tayyorlagan materiallarning kimlargadir asqotishi juda sevinarli hol.

 — Suhbatimiz Germaniya va nemislarning ma'naviy-ma'rifiy dunyosi haqida ketar ekan, biz uchun bu juda qiziqarli: aytingchi, u yerda oddiy odamlarning kitobga munosabati qanday?

— Yevropada ziyolilar ham, oddiy odamlar ham kitobni juda aziz tutishadi. Kitob dunyoni bilish, noma'lum narsani ma'lum bo'lishi, juda bo'lmasa, farqlash uchun kerak bo'ladi. O'zi “ilm” noma'lumni ma'lum qilish, aslida “farqlash” deganidir. Inson butun umri davomida ikkiga ajraladi: bu — yaxshi, bu – yomon, degan. Ruhiy tomondan ham ikkiga ajraladi: ma'qul, noma'qul. “Ma'qul”ning o'zagida “aql” bor. Demak, yaxshi-yomonni, ma'qul-noma'qulni farqlashda kitob asosiy manba hisoblanadi.

Endi nemislarga keladigan bo'lsak, ular o'ta aqlli xalq. Aqlli xalq esa kitobsiz yashay olmasligi aniq. Hatto Moskvaga borsangiz, metroga tushar ekansiz, bo'sh o'tirgan odamni ko'rmaysiz, deyarli ko'pchiligi kitob o'qiyotgan bo'ladi.

Nemislar noshirlik borasida dunyoda birinchi o'rinda turishadi, axir. Men ular bilan birga yashaganman, bo'sh vaqti bo'lishi bilan kitob o'qishadi. Negadir, ular televizor ko'rishmaydi, deyarli ko'rishmaydi. Bizda esa televizor ko'rsin-ko'rmasin, kun bo'yi u yoniq turadi. Ular teledasturlardan o'zi ko'radigan ma'lum ko'rsatuvlarga belgi qo'yib qo'yishadi va faqat shuni ko'rishadi. Biroq beto'xtov kitob o'qishlarini bilaman.

 — Yoshlari ham ko'p kitob o'qishadimi?

— Kattalari ham, yoshlari ham shunday, juda kitobxon. Men nemislarni bir og'iz ta'rif bilan “Mukkasidan kitobga berilgan xalq” deb ta'riflashim mumkin. Ular orasida hozirgacha, kitob eng yaxshi sovg'a sanaladi. Kitob o'qir ekan, kelgan joyiga — orasiga bir gul qo'yib qo'yishadi. Ularda ham internet raketa tezligida uchadi, ijtimoiy tarmoqlardan butun dunyo xalqlari kabi nemislar ham unumli foydalanishadi. Biroq bu xalq orasida kitob eng qadrli, eng ko'p o'qiladigan vosita bo'lib qolayotgani hayratlanarli.

 — Mana bizda ham rag'batlantirib, hatto avtomashinalar sovg'a qilib yoshlarni kitob o'qishga qiziqtirishga urinishmoqda. Nima deb o'ylaysiz, bu biror-bir natija berishi mumkinmi?

— Bu holatda yoshlar kitobni o'qish uchun emas, rag'bat uchun o'qiydi-da. Bu bilan xalqni kitobxon qilib bo'lmaydi. Haqiqiy kitobxon odam mashina berish evaziga kimdir kitob o'qiyotganini ko'rsa taajjublanadi, yanayam aniqrog'i, kuladi.

 — Suhbatimiz kitob, til masalasida ketayapti. Bugungi kundagi tilga munosabatlar sizda qanday fikrlar paydo qiladi?

— Tariximizga nazar solsangiz, bizda alfavit 4 marta almashdi. Axir bularning har biri rivojlanishning, taraqqiyotning oyog'iga urilgan bolta-ku. O'zimizni “O'zbek” deb ataymiz-u, alfavitimizda yumshoq “o'” harfi yo'q. O'zbekligimizni ifodalaydigan “o'” harfiga ega emasmiz. Boshqa harfni yozib “o'” deb talaffuz qilamiz.

Men Qo'shko'pir tumanidan bo'lganligim sababli yo'lda e'tibor qilaman,   ko'zim tushadi, tuman markaziga kiraverishda “Welcome to Qo`shko`pir” deb ko'pgina imlo xatolari bilan yozib qo'yishibdi. Endi bu yerda yashaydigan tub aholi qo'shko'pirliklar, ya'ni o'zbeklar bo'lsa, qani ayting-chi, bu yerga qachon bir ingliz keladiyu bu xatolarga to'la jumlalarni o'qiydi? “Qo'shko'pirga xush kelibsiz!” deb yozib qo'yaversa bo'ladi-ku! Do'konlarimiz ham shunaqa. Nahotki qachondir keladigan bitta inglizni deb o'z xalqimizga va o'z tilimizga nopisandlik qilamiz, tilimizni va o'zimizni xorlaymiz?! Muayyan tillarning dunyoga yoyilib borishi muayyan ma'noda siyosat bilan, muayyan ma'noda o'sha tilning mavqei bilan bog'liq bo'ladi. Keyin xalqning muayyan ma'nodagi intilish va istaklari bilan ham bog'liqdir.

Inson tabiatan yalqov. Masalan, “dorixona” — bunda sakkiz tovush bor, “apteka”da esa olti tovush. Albatta, tabiatan yalqov bo'lgandan keyin sakkiz tovushli “dorixona” so'zini talaffuz qilgandan ko'ra olti tovushli “apteka” so'zini aytishni afzal ko'radi. Aslida tilning tanazzuli, halokati uchun har birimiz u yoki bu darajada hissa qo'shayapmiz.

 — Bu yerda tillarning o'zaro oldi-berdisi ham bor. Chetdan so'zlarning kirib tilimizga yastanib o'rnashib olishini nima desa bo'ladi? To'g'ri, bu holni tilimizning boyishiga xizmat qiladi va hokazo deyishimiz mumkindir, biroq bu o'z so'zlarimizning yo'qolib ketishiga zamin yaratayapti-ku?

— Har bir so'z o'sha xalqning kashfiyoti. Chunki u o'sha narsani sezdi, his qildi va unga nom berdi. Deylik, “rentgen” nima uchun shunday nomlandi, chunki shu odam uni birinchi bo'lib ko'rdi va ko'rsata oldi. Hozir eng boy til arab tili, uch yarim million so'zi bor. Bizniki esa bir million to'rt yuz ming so'z. Arablarda so'zlar bizdan uch marta ko'p. Demak, ular bizdan ko'ra uch marta ko'proq narsalarni his qilishgan: ko'rgan, eshitgan, bilgan, yegan, ichgan.

“Izohli” lug'atimizda 80 ming so'z bor. Biroq ishlatiladigan so'zlar bir million ikki yuz — bir million to'rt yuz ming atrofida deb aytiladi. Ko'ryapsizmi, shu yerda ham ikki yuz ming so'zni sarson qilayapmiz. Inglizlar bir milliondan ortiqroq so'zlar kiritilgan lug'at tuzishdi. Mana bu qo'limdagi lug'at — nemislarniki, yarim million so'z kiritilgan. Biz esa haliyam 80 ming so'zda yuribmiz. Shunday bo'lgach, boshqa tillardan so'z olamiz-da, olmaslikning iloji bormi? Tinimsiz yangiliklar bo'lyapti, yangi nomlar kirib kelyapti. Albatta, bizda bo'lmagandan keyin ular o'z nomi bilan kirib keladi. To'g'ri, yangi so'zlarning muqobil varianti bo'ladi, biroq muqobil so'zlarning ma'no tafovutlari ham borligini unutmasligimiz kerak.

Masalan, bizning tilimizda “oblast” degan so'z bor edi. Hozir u “viloyat” so'ziga o'tib o'rin almashdi. “Viloyat” arabcha so'z, “muqaddas yer”, “zamin” degani. Shuningdek, sanskrit tilidan kelayotgan “birodar” so'zi bor. “Brat”, “brother” hammasi bir so'zdan olingan. Agar bugungi kunda   “birodar” so'zini ishlatadigan bo'lsangiz, avvalo, biror-bir diniy mazhab tushuniladi. Shunday qilib, tilimizga, so'zlarimizga talafot yetaveradi-da…

Qo'l telefonni inglizlar “Hendi” deyishadi, biz ham keyin qo'l telefon deyishni boshladik. Ko'ryapsizmi, bizda ham yangi ma'no kashf etildi. Ushbu xonadagi predmet va jihozlarning nomlarini olaylik:   “oyna” – arabcha, “lampa” – grekcha, “karta” – sanskritcha, “pol”, “patolok” – o'rischa,   “shkaf, eshik” – forscha, “qopi”(eshik) – turkiy so'z, “eshik” – forscha(shkaf so'zidan), “doska” – ruscha, ko'ryapsizmi, hozir o'tirgan joyimizdagi deyarli hamma so'zlar boshqa tillardan kirib kelgan ekan. Deylik, yapon tili shunday bir tilki, undagi so'zlar butun dunyo tillaridan to'plangan. Ularning so'zlarini bu undan — bunisi undan deb aytib bo'lmaydi. O'zi tillarni bo'lganda yapon tili alohida turadi. Hech qaysi oilaga kirmaydi. Shu ma'noda boshqa tillardan so'z olmaslikning iloji yo'q.

 — Yaxshi bilamiz, har bir davrda tilni saqlash, boyitish masalasida ziyoli qatlam bosh qotirgan. Ayting-chi, bugun tillarning yo'qolishi yoki halokat yoqasiga borib qolishining oldini olish, uni muhofaza qilish uchun nimalar qilish kerak?

— Dunyoda yo'qolib borayotgan qushlar, o'simliklar va jonivorlar uchun “Qizil kitob” bor. Biroq yo'qolib borayotgan tillar uchun “Qizil kitob” yo'q. Bugungi kunda olti mingta til bo'lsa, ularning anchasi halokat yoqasida turibdi. Mana biz nima haqida qayg'urishimiz kerak.

Xorazmning Qo'shko'pir tumanida “Ittifoq” xo'jaligi bor. U yerda forsiylar yashashadi. Olloqulixonning o'g'li Rahmonqulixon 1825 yilda ularni olib kelgan. Mana ular 200 yilda tilini yo'qotdi. Bundan 30-40 yil oldin taniqli shoir Matnazar Abdulhakim bilan forsiylar yashaydigan   qishloqqa borgan edik. U paytda forsiyda she'rlar o'qiydigan, qo'shiqlar kuylaydigan qariyalar bor edi. Aslida bir tilni yo'qotish uchun ikki avlodning o'zi yetarli bo'ladi. Masalan, Malayziya 40 yilda eng ilg'or mamlakatlar safiga qo'shildi. Bu avlod esa 40 yilda butun boshli bir tilning “bosh”iga yetdi.

Mana, biz tushuncha so'zini ishlatamiz. Bu “tushmoq” so'zi bilan bog'liq. Tushgan narsa miyaga emas, qalbga tushishi kerak, chunki miya vosita, xolos. Deylik, inson “Men seni chin miyamdan yaxshi ko'raman” demaydi-ku, “Chin qalbdan, chin yurakdan” deydi. Bilim qalbga tushmaguncha bilim bo'lmaydi. Buning uchun esa, ming marta o'qish kerak bo'ladi. Bizga millatning ruhi bo'lgan tilimizning sofligi va go'zalligini saqlashda, uni boshqa tillarga yem bo'lib ketishidan muhofaza qilishimizda hech qanday markazlar emas, o'zimizning ana shu men yuqorida aytgan bilim va tushunchalarimiz yordam beradi.

 — Keyingi yillarda Xorazm shevasidagi juda ko'p so'zlar iste'moldan chiqib ketayotganini ko'rish mumkin…

— Millat yo'qolmasa, til yo'qolmaydi va yoki aksincha, til yo'qolmasa, millat yo'qolmaydi. Deylik, Germaniyada 300 ta sheva bor. Har bir viloyatning o'z gazetasi bor. Oxirgi varag'i o'zining shevasida chiqadi. Endi Xorazm shevasiga keladigan bo'lsak, uning shu iqlimda yashovchi kishilarning ahvoli ruhiyasini ifodalaydigan so'zlar talaygina. Ba'zan adabiy tildan kengroq jihatlarini ham kuzataman. Masalan, “yutmoq” fe'li bor: deylik, shashkada yutmoq, ovqatni yutmoq. Bu adabiy tilda faqat “yutish” shaklida ishlatiladi. Xorazmchada esa “ovqatni yutasiz”, shashkada utasiz. Yoki “turmoq” so'zi ham xuddi shunday ma'noga ega. Adabiy tilda bitta, bizda esa ikki xil shaklda ishlatiladi: o'rningdan tur, “Dur”(to'xta) ma'nosida. Bunday misollarning bir qanchasini keltirish mumkin. Ana ko'ryapsizmi, til biz ko'rgan, sezgan narsalarga nom berish uchun yaralgan. Til har bir narsaga alohida nom bersagina kuchli va qudratli bo'ladi.

— Uzoq yillardan buyon talabalarga nemis tilida dars berib, shu tilning qulay va noqulay jihatlarini kuzatib yurgan olim va til mutaxassisi sifatida nemis tiliga qanday ta'rif berasiz?

— Nemis tili boy til, katta tarixga ega til, aniq til, fikr aytish va uni ifodalash uchun nihoyatda qulay til. Odam bu tilda eshitsa ham, gapirsa ham tushunilishi nihoyatda oson. Fikr boshqa bir tomonlarga ketib qolmaydi. Bu tilda narsa narsadek nomlanadi va izohga hojat qolmaydi. Bu til orqali dunyoni anglash muayyan ma'noda yengil kechadi, ya'ni agar o'zimizning tilimiz bilan qiyoslaydigan bo'lsak. Deylik, “Quyosh” so'zini ishlatadigan bo'lsak, quyoshning dalili quyosh-da, “oftob”, “yoritkich” kabi boshqa dalillardan qochadi odam. “Non”ni — non, “ona”ni ona deb tushunish kerak. Agar “non”ni — yegulik, “ona”ni — bizni dunyoga keltirgan zot deydigan bo'lsak biz asl so'zdan qochgan bo'lamiz. Ana shu ma'noda nemis tili nihoyatda kuchli tildir.

— Eshitishimizcha, “Afandi latifalari”ni nemis tiliga tarjima qilib, Germaniyada chop ettirgan ekansiz. Bu qanday bo'lgan o'zi?

— Endi tarjima masalasiga kelsak, bu juda ham qiziqarli ish. Tarjimachilikka qiziqishimga sabab, 80-yillarda oliy o'quv yurtlarida rus tilini o'qitish kuchayib ketdiyu, chet tillarga qiziqish susaydi. Shunda biz mutaxassis bo'lmagan ixtisosliklar uchun chet tilini o'qita boshladik. Bu jarayonda tilni yengil o'rgatiladi, uni chuqur bilishga hojat yo'q edi. O'ylab qarasam, nemis tilidan shuncha mashaqqat bilan olgan bilimlarim yo'qolib bormoqda. Chunki dars o'tish jarayonida nemis tilida gapiradigan gaplarim oddiy gaplardan iborat bo'lib qolmoqda. Ana o'shanda o'qiganim bor edi, tilni saqlab qolishning birdan-bir yo'li tarjima bilan mashg'ul bo'lishdir, degan. Bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish kerak va yana shu tilga qaytish kerak. Keyin tarjima bilan shug'ullanishni boshladim. Qat'iy bir qarorga kelgach, sobiq ittifoq davrida Moskvadagi “Progress” nashriyotiga xat yozdim. Ular menga nemis tilidan o'zbek tiliga emas, nemis tilidan rus tiliga tarjimalar qilsam yordam berishlari mumkinligini ma'lum qilishdi. Bu esa meni yanayam aniqroq qaror qabul qilishimga yordam berdi: o'zbek tilidan nemis tiliga tarjimalar qilishga kirishdim. Bu uchun nemislarning o'zlariga murojaat qilishga to'g'ri keldi. Oxir oqibat “Afandi latifalari”ni tarjima qilish ishini boshlab yubordim.

Nemis noshirlarining xayrixohligi sabab 1000 dan ortiq Afandi latifalarini nemis tiliga tarjima qildim. Nashriyot muharrirlari bularning orasidan 500 tasini saralab olishdi va mening tarjimamdagi “Afandi latifalari” kitobini nemis tilida nashr etishdi. Oradan biroz fursat o'tgandan keyin mendan tarjimon sifatida roziligimni olib, cho'ntakbop kitob ko'rinishida ham chiqarishdi.

— Tarjimonlik faoliyatingizni qaysi asarlar bilan davom ettiryapsiz?

— Ishimiz, bilasiz juda e'tibor va bilim talab talab qiladi. Ta'lim, ilm bilan shug'ullanish va shuning barobarida   tarjimani birga olib borish juda murakkab ish. Istasang-istamasang ba'zida bir tomonlama ketib qolishga to'g'ri keladi. Chunki orada men o'qitish ishlari bilan band bo'lib, tarjimadan biroz muddat nafas rostlagan paytlarim ham bo'ldi.

Keyingi bosqich tarjimalarni boshlashimga taniqli shoirimiz Bahrom Ro'zimuhammad sabab bo'ldi. Peter Dombrovskiyning “Velates” kitobini o'zbek tiliga tarjima qildik. Xeynening balladalarini tarjima qilib chop ettirdim. Tarjima zavqli ish, odam dam oladi, ana shu muhitga safar qiladi. Men tarjima qilgan adabiyotlarning barchasi nemis tili, nemis adabiyotida tan olingan asarlardir. O'ylaymanki, bu haqda gapirib o'tirish shart emas.

— Mana yillar davomida nemis adabiyotidan namunalar o'zbek tiliga tarjima qilib kelinmoqda. Mutaxassis sifatida bularni kuzatib borsangiz kerak?

— Ha, albatta imkon va vaqt nuqtai nazaridan kelib chiqib kuzatib borishga harakat qilaman. Shu til bo'yicha mutaxassis bo'la turib kuzatmaslik, tarjimalar haqida, ularning muvaffaqiyatli va nomuvaffaqiyatli o'rinlari haqida muayyan bir fikrga kelib uni bildirmasdan turish mumkin emas. Yozuvchi Nazir Safarovning “Chayon yili” romani, O'zbek xalq ertaklari nemis tiliga tarjima qilindi. Bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilayotgan odam ikkala tilda ham birday yashay olmog'i kerak. Va, albatta tarjima qilingan asarlarda men ana shu hayotni ko'rgim keladi.

Yanglish Egamovaning Gyotedan qilgan tarjimalarini aynan siz aytmoqchi mutaxassis nigohi bilan o'qib chiqdim. Yanglish Egamova tarjimalarini boshida “Gyote bilan suhbatlar” deb nomlagan ekan. “Gyote bilan gurunglar” deb o'zgartiring “g-g” harflari bir-biriga juda harfdosh va ohangdosh bo'ladi deb maslahat berdim. Bu Yanglish opaga yoqdi va kitobni shunday qilib chiqardi.

— Tarjimachilik sohasidagi ishlarni izga tushirishimiz uchun nimalar qilish kerak, deb o'ylaysiz?

— Endi tarjima va tarjimachilik borasida qilishimiz kerak bo'lgan ishlar hali juda ko'p. Chunki, bu sohada ma'lum bir tizim yo'q, tarjimonlar uyushmalari yo'q. Bu sobiq ittifoq davrida juda yaxshi yo'lga qo'yilgan edi. U davrda tizim, izchillik, rag'bat hammasi bor edi. Jahon mumtoz adabiyoti namunalarining eng saralarini tarjima qilinishi shu uchun ham aynan o'sha davrda amalga oshirilgan. Bugun esa kim nimani xohlasa tarjima qilib kitob holida nashr etib yotibdi. Uning tarjima sifati, darajasi, mahorati haqida qayg'urib, u bilan qiziqib ko'radigan birorta tashkilot yo'q. Bu tarqoqlik alaloqibat tarjimachilik sohasini “sho'rvaning sho'rvasi” degan qo'pol o'xshatishli kelajakka mahkum qilsa, ajab emas. To'g'ri, tarjima, tarjimonlik hammaning o'z xohishi va iqtidoridan kelib chiqib qilinadigan zahmatli bir ish. Meni bunga qarshiligim yo'q. Chunki har bir o'quvchi o'zining ta'bi va didiga qarab   asarni qo'lga oladi yoki olmaydi.

Tarjima jarayonida u mutlaqo tarjimonning asariga aylanadi. Deylik, “Mona Liza”ni boshqa rassom ham chizishi mumkin, biroq bu chizilgach, Leonardo Da Vinchining emas, boshqa rassomning “Mona Liza”siga aylanadi. Tarjima ham xuddi shunday ish. “Nemis balladasi”ni bir nemis yaratadi. Men uni o'qib xuddi o'sha “Nemis balladasi”ni o'zbek tilida yarataman. To'g'ri, asar Gyoteniki, biroq uning tarjimasi o'zbek tilida yaratilar ekan, u muayyan ma'noda sizning ham asaringizga aylanadi. Ular “tarjima”ni “Übersetzung” deb aytishadi. Bu bir narsani boshqa joydan olib kelib boshqa bir joyga   qo'ydi deganidir. Bu bizdagi “ag'dardi” so'ziga ham to'g'ri keladi.

— Bizda tarjima va tarjimachilikni tushunish, uni baholash mezonlari dunyo, xususan, nemis tarjimonlari va nazariyotchilarinikidan farq qilsa kerak?

— Bizning aynan o'zbek tarjimon va nazariyotchilarining tarjima to'g'risidagi fikrlari biroz boshqacharoq. Biz tarjimani asliyatning aynan o'zi deb tushunamiz. Deylik, oddiy “non” so'zi, biz uni ruschada “xleb” deb ataymiz. Axir “non” “xleb” emas-da. “Choynak”ni arab tiliga “Abrik” deb tarjima qilishibdi. “Abrik” “choynak” emas, “obdasta” u.

Tarjima o'ta murakkab jarayon, bu jarayonda biz aynan asliyatni bermoqchi bo'lamiz, buning esa hech ham imkoni yo'q. Ba'zi so'zlar, tushunchalar bir xalqda bor bo'lsa, u ikkinchi bir xalqda yo'q. Shu ma'noda, tarjimalarni solishtirmoqchi bo'lsak, avvalo, tarjimon asarning, so'zning, tilning ruhiga kira olgan yoki kira olmaganligi juda muhimdir. Qolaversa, bunga xohishi va vaqti bo'lishi yoki ishi bilan bevosita bog'liq bo'lishi zarur.

Masalan, Erkin Vohidov Gyotening “Faust” asarini o'zbek tiliga tarjima qilgan. Garchi asar rus tili orqali tarjima qilingan bo'lsa ham fikrlarning ravon va tiniqligi, tarjimonning mahoratini ko'rib quvonasan, bahra olasan. Asar odatda bir tildan tarjima qilinganda 30 foiz, ikkinchi til orqali o'girilganda esa 60 foiz qiymatini yo'qotadi. Biroq tushunchani, fikrni berish Erkin akada juda ravon va go'zal kechgan. Mana bu asarning tarjimasi bizni qanchalar quvontirgan bo'lsa, hozirgi tarjimalardan qoniqish ham, quvonish ham ozroq bo'lmoqda.

Men o'z tarjimalarimni doim asliyati bilan birga beraman. Chunki tilni biladiganlarning, mutaxassislarning mulohazalari doim men uchun qiziq. Astoydil tarjima bilan shug'ullanadigan mutaxassislar buni o'qib, o'z bahosini berishi mumkin. Mening universitet talabalari uchun chiqargan qo'llanmalarim qaysidir ma'noda zarurat nuqtai nazaridan qilingan bo'lishi mumkin. Biroq tarjimalarim qalb xohishi bilan   qilingan. Garchi matbuotda e'lon qilmagan bo'lsam-da o'zim ham, bolalarim ham she'r yozamiz. O'zimizning oilaviy she'riyat albomimiz bor.

— Hayot mazmunini nimalarda ko'rasiz?

— Beshta sezgi a'zolarimiz orqali seza olganlarimiz konkret bo'ladi, seza olmaganingiz esa abstraktdir. Endi siz shularni mushohada qildingiz. Hamma narsani ko'rib turib, nomlamasangiz farqlab bo'lmaydi. Nom aslida farqlash uchun zarur. Nomlash uchun esa so'z kerak. So'zning asosida uchta narsa: predmet va tushuncha, uning o'rtasida esa ma'no yotadi. Faqat tushuncha emas, mushohada qilish bor. “Mushohada”ning o'zagida esa “shahid” so'zi mujassam. Mushohada bu sizning tafakkur jarayoningiz. Masalan, “o'y” deymiz, o'y bu — biror narsani bilishga qilingan harakatdir. Tafakkur shuni mushohada qilish jarayonidir. Tasavvur qilganda esa rasmi ko'z oldingizga keladi, fikr esa xulosadir.

— So'zlarning ma'noyu mazmunini izohlab, tushunchamizga joylab qo'yishingiz bizni juda hayron qoldirayapti. Biz ijodkorlar xayolga beriluvchanmiz. Bu haqda nima deysiz?

— Xayol bu — ruhning harakati ifodasi. Hozir siz butun xayolingiz bilan mendasiz, ya'ni meni tinglayapsiz. Agar siz Toshkent haqida o'ylasangiz, xayol ham Toshkentga ketadi. Ruh ko'rgan narsasini anglashga yordamlashadi, ko'rgan narsasini nima ekanligini anglamagan odam jinni bo'ladi. Yegan-ichgan narsasining ta'mini bilmaydi. Ular ruhan ojiz odamlardir.

Kitoblarda Alloh taolo odamni loydan yaratdi va puflab jon kiritdi, deyiladi. Daraxtlarga suvni berdi — jon, hayvonlarga qonni berdi — jon, odamga esa suvniyam, qonniyam va nafasni ham berdi. Ruh Allohniki, U uchun na vaqt, na zamon bor. Ruh uchun ham yo'q. Ruhning ko'rinishi esa xayol. Odam xayol surayotgan paytda turtsangiz yiqiladi yoki “hey” desangiz cho'chib ketadi. Chunki bu paytda ruh boshqa yoqda bo'ladi. Ruh bilan o'tgan zamonga borib kelish imkoni bor. Sizga Alloh taolo shunday quvvat bergan. Kelajakka borib kelolmaysiz. Xayol ruhning ko'rinishi, ruhning ifodasidir. Xayol vaqt bilan belgilanmaydi. Masalan, hozir xayolingizdagi yer sharining eng uzoq biror joyiga borib keling, uncha vaqt ketmaydi-ku. Alloh uchun vaqt yo'q. Soniya, lahzalar esa, vaziyatdan qutulish uchun o'zimiz o'ylab topgan narsalardir.

— Maroqli suhbat uchun tashakkur, domla.

Go'zal BEGIM suhbatlashdi.