Бепул энциклопедия

Ўтирган жойингизда, қўлингиздаги компьютер тугмачаси орқали ўқишингиз мумкин бўлган китоблар жамланмаси бор. Бу – Википедия онлайн энциклопедиясидир. Сиз унинг бепул ва беминнат хизматлари орқали бутун дунё кутубхонасига эга бўлишингиз мумкин. Ҳатто уни Александрия кутубхонасига тенглаштиришади. Сизга керак бўлган маълумотдан битта калит сўзни ёзсангиз, бас! Википедия сизга ҳар қанча маълумотларни тақдим этади. Фақат, бу қанчалар аниқ, ҳақиқатга мос? Ҳамма гап масаланинг мана шу томонида бўлиши мумкин.

Нима бўлганда ҳам Википедиянинг   ақлли ва ғиж-ғиж маълумотлар орасида шошиб қолманг. Чунки у   файласуф, шоир, олим, тарихчи, санъаткор, табиб, деҳқон ва яна бир неча ўнлаб соҳа вакиллари қиёфасида кўз олдимизда гавдаланиб, бизга ўз илмини “юқтиради”.

Тоғдан ошиб ўтиш учун одамга тоғдай юрак керак дейишади. Википедия энциклопедиясидаги маълумотлардан сарагини саракка ажратиш учун ҳам одамга ана шундай куч ва сабот керак бўлади.

Википедия — бепул, бутун жамоат учун мавжуд бўлган кўп тилли универсал интернет энциклопедия­си бўлиб, ундаги барча материаллар “wikipedia.org” сайтида жойлашган.

Сайт Aмериканинг Викимедиа жамғармаси нотижорат ташкилотига тегишли бўлиб, унинг 37 минтақавий ваколатхонаси бор. Энцик­лопедиянинг номи инглизча “wiki” сўзидан олинган бўлиб, у “тез” ва энциклопедия (“энциклопедия”) сўзларидан келиб чиққан. Демак, у тезкор энциклопедиядир.

2001 йил январь ойида Жимми Уэлс ва Ларри Сангер   томонидан яратилган Википедия ҳозирда интернетдаги энг катта ва энг машҳур маълумотномаларни бизга етказади. Aхборот ҳажми ва тематик қамрови бўйича Википедия инсоният тарихида яратилган энг тўлиқ энциклопедиядир. Универсал энциклопедия сифатида Википедиянинг асосий афзалликларидан бири бу фойдаланувчининг она тилида маълумотларни тақдим этиш қобилиятидир. 2018 йил май ҳолатига кўра, Википедиянинг 301 тилда, шунингдек, 493 тилда инкубаторда бўлимлари мавжуд. Унга 40 миллиондан ортиқ мақолалар жойлаштирилган. Википедия веб-сайти дунёдаги энг кўп ижтимоий тармоқ фойдаланувчилар кирган сайтлар орасида бешинчи ўринда туради.

Ҳам фойдаланувчи, ҳам муҳаррир

Википедиянинг асосий хусусия­­ти шундаки, ҳар қандай интернет фойдаланувчиси унда мақолалар яратиши ва таҳрир қилиши мумкин. Бундай кўнгиллилар томонидан қилинган ҳар қандай ўзгартиришлар дарҳол сайтнинг барча меҳмонлари томонидан кўриб чиқилади. 2013 йил декабрь ойида ЮНЕСКОнинг Википедия асосчиси Жимми Уэлсга Википедия учун Нильс Бор Олтин медалини топшириш муносабати билан берган баёнотида, бу “биз яшаётган давр­нинг рамзи ва бу нафақат восита, балки амалга оширилган орзу, инсон ақл-идроки ва Александрия кутубхонаси жамланмалари каби қадимийдир” деган эди.

Шунингдек, Википедиянинг ишонч­лилиги ва аниқлиги фойдаланувчилар томонидан доим   шубҳалилигича қолмоқда. Википедия ёлғон ёки тасдиқланмаган маълумотларни қўшгани ва саҳифаларини бузгани учун тез-тез   танқидга учрайди. Бироқ илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, Википедияда вандализм излари тезда зудлик билан бартараф қилинади.

Википедия яратувчиларининг энг муваффақиятли қарорларидан бири бу халқаро бўлимларни тезкор равишда киритиш бўлган. Масалан, Викининг рус тилидаги бўлими 2001 йил 11 майда, умумий стартдан бир неча ой ўтгач пайдо бўлди. Бунга параллел равишда бошқа халқаро бўлимлар ҳам яратилди. 2020 йил 28 июндаги рус тилидаги Википедия бўлими барча тил бўлимлари орасида мақолалар сони бўйича 7-ўринни эгаллади.

Портал фаолиятининг биринчи йилида унга 20000 га яқин мақола жойлаштирилди, улар ҳанузгача инглиз тилида сақланиб турибди. Aлбатта, Википедиянинг бундай улкан ўсиши дарҳол бошлангани йўқ. Дастлабки йилларда лойиҳа қашшоқлик даврига юз тутди. Шундан кейингина тижорат филиаллари яратилди ва таниқли Ахборот технологиялари компаниялари ва ижтимоий хизматлар ресурсни ривожлантириш учун миллионлаб хайрия қилишни бошлашди.

Ҳомийсиз китоб

Дастлаб, энциклопедия жуда ва жуда чекланган миқдорда субсидияланган эди. Масалан, интернетнинг асосий энциклопедияси эҳтиёжлари учун биринчи тўловлар ҳатто 100 000 АҚШ долларига ҳам етгани йўқ.

Дунё бўйлаб ўн минглаб фаоллар, бўш вақтни оғирлаштирган ҳолда, ҳар куни Википедияни ҳозирги замоннинг энг тўлиқ ва обрўли интернет-ресурсига айлантириш учун иш олиб борадилар.

Википедия аллақачон тан олинган маълумотларни акс эттириши керак. Бошқача қилиб айтганда, мақола бировнинг ўз ғояларини, назарияларини, изланишларини, ихтироларини, шахсий фикрларини, ҳар қандай нарсага баҳоларини, санъатшунослигини ва бошқаларни жойлаштириш учун “платформа” бўлмаслиги керак.

Лойиҳада рўйхатдан ўтган бўладими ёки йўқми, барча иштирокчилар Википедия иш­лайдиган дастурий таъминот функцияларидан фойдаланишлари мумкин. Шундай қилиб, ҳар бир Википедия мақоласига илова қилинган “Тарих” саҳифасида мақоланинг аввалги ҳар бир қайта кўриб чиқилганлиги ҳақидаги ёзувлар мавжуд. Википедиянинг ҳар бир мақоласига бириктирилган “Мунозара”   саҳифаси ушбу мақола матни устида турли лойиҳа иштирокчилари ўртасида ишлашни мувофиқлаштиради.

Испанча Википедия фойдаланувчилари тижорат рекламаси ва Википедиянинг қасддан қилинган Aнглоcентризмдаги назорати йўқлиги ҳақида хавотирларни келтириб, 2002 йил февраль ойида Википедиядан Либре энциклопедиясини яратиш учун ажралиб чиқдилар. Ўша йилнинг охирида Уэлс Википедияда реклама кўрсатилмаслигини эълон қилди ва унинг веб-сайти “Wikipedia.org” га кўчирилди.

Сайёрадаги ҳар бир инсон учун

Викимедиа жамғармаси 2003 йил 20 июнда яратилган. У Aмерика Қўшма Штатлари Патент ва савдо маркалари идораси томонидан 2004 йил 17 сентябрда Википедия савдо белгисини рўйхатдан ўтказиш учун фойдаланилган. 2004 йил 16 декабрда товар белгиси Япония томонидан ҳимоя қилинди.

Википедия — бу онлайн энцик­лопедия, шунинг учун битта тил бўлимидаги иштирокчилар турли лаҳжалардан фойдаланиши мумкин ва улар турли мамлакатлардан бўлиши мумкин (инглиз тилидаги бўлимда бўлгани каби). Ушбу фарқлар сўзларнинг турли хил ёзилиши ёки қарашлар туфайли баъзи тўқнашувларга олиб келиши мумкин.

“Ақлдан озганлар бошқарадиган руҳий шифохона”…ми?

Википедия камчиликлардан холи эмас. Aввало, маълумотлар, Википедия матнлари объектив равишда тизимли ҳаракатларга бўйсунади. Википедиядаги маълумотларнинг ишончсизлиги, мавзуларни ёритишда давом этадиган бузилишлар ва уларни ёритишнинг субъективлиги шулар жумласидандир.

Шунингдек, Википедия танқид­чилари систематик холисликка, мавзуларни ёритишда номутаносибликка эътибор қаратмоқдалар, унинг таҳрир жараёнини айрим иштирокчиларининг касбий маҳоратидан кўра иштирокчилар ўртасида келишувни афзал кўриш сиёсатини танқид қилмоқдалар.

Википедия бузғунчиларга дуч келиши мумкин. Википедиядаги бузғунчилик бу энциклопедиянинг ишончи ва ишончлилигини бузиш учун атайлаб қилинган таркибни зарарли қўшиш, ўчириш ёки ўзгартиришдир. Aсосан вандализм Википедия мақолалари таркибини бузиш, графитлар, била туриб ёлғон маълумотлар ёки мақола мавзусига умуман алоқаси бўлмаган бошқа таркиб билан алмаштиришда намоён бўлади. Бир нечта бузғунчилик ҳолатларида, баъзи Википедия саҳифалари ҳимояланган бўлиши мумкин.

Интернетга очиқ маълумот сифатида Википедияда бошқа Википедия иштирокчилари номақбул, ҳақоратли ёки порнографик материаллар ҳам мавжуд. Википедия асосчиларидан бири Ларри Сангер 2015 йилда Википедия троллар ва иштирокчилар томонидан қабул қилинганлиги сабабли, унинг учун умидсизлик бўлганини айтди. Сангернинг сўзларига кўра, Википедия “ақлдан озганлар бошқарадиган руҳий касалхона”га ўхшайди.

“Вики”лар жамланмаси

Википедия эгаси ва ташкилотчиси бўлган Викимедиа фонди интернетдаги бошқа бепул нашрлар лойиҳаларини қўллаб-қувватлайди.

Викилуғат — кўп функционал луғатлар, Викицитата — иқтибослар тўплами, сўз бирикмалари, мақол ва маталлар тўплами, Викикутубхона — бепул асл матнлар кутубхонаси, Викидарслик — бепул ўқув адабиётлари,   Википедия, ўзини интерактив таълимнинг янги шакли ва очиқ илмий лойиҳалар сифатида жойлаштириши, Викиянгиликлар — бу халқаро ахборот агентлиги ва очиқ манбали интернет янгиликлари нашри, Викиомбор — Викимедиа жамғарма лойиҳа саҳифаларига киритилган мультимедиа файллари учун умумий марказлаштирилган омбор, Викигид — туризм ва бепул саёҳатлар учун қўлланмалар яратишга бағишланган очиқ кўп тилли лойиҳаларни ўз ичига олади.

Википедия қуйидаги шиорлар асосида иш кўради:

Қийматимиз пул билан ўлчанмайди

Википедия Викимедиа фонди томонидан қўллаб-қувватланадиган нотижорат лойиҳадир. Биз грантлар ва хайр-эҳсонлар асосида мавжудмиз ва бизнинг мақсадимиз сайёрадаги ҳар бир одамга бепул билим беришдир.

Бизнинг ишимиздан ҳар ким маълум шартларга риоя қилган ҳолда фойдаланиши мумкин.

Википедия “бепул дастур” тамойили асосида ишлайди. Бизнинг фойдаланувчиларимиз томонидан яратилган барча материаллар нусхалаш, ўзгартириш ва тарқатиш бепул. Биз талаб қиладиган ягона нарса — Википедия материалларидан фойдаланишда ушбу тамойил сақланиб қолишидир.

Биз турли тилларда гаплашамиз …

… шунингдек, 300 дан ортиқ тилларда. Уларнинг 104 тасига 10000 дан ортиқ мақола ёзилган. Кўпгина мамлакатларда Википедия энг машҳур сайтларнинг ўнталигига киради.

Сиз аслида Википедияда ҳеч нарсани ўзгартира олмайсиз …

Сиз унга фақат бирон-бир нарса қўшишингиз мумкин. Википедия — бу маълумотни иложи борича узоқроқ сақлашга мўлжалланган маълумотлар базасидир. Бугун сиз ўқиётган мақола фақат ҳозирги версиясидир. Aъзолар томонидан киритилган барча ўзгариш­ларни сақлаймиз. Бу сизга турли хил версияларни таққослаш ёки керак бўлса, аввалгисини тиклаш имконини беради. Ўқувчи ҳар доим чап менюнинг пастки қисмидаги “Доимий боғланиш” ёрдамида мақоланинг бошқа бир версиясига ҳавола қилиши мумкин.

Таҳрир ёки вандализм…

Википедияда мураккаб қоидалар тизими ва сифат назорати мавжуд. Таҳрирловчилар ўзгариш­ларни кузатиши, маълум бир муаллиф томонидан киритилган ўзгариш­лар тарихини текшириши, вандализм ҳақида хабар бериши, бошқа иштирокчилар билан мақолаларни муҳокама қилиши мумкин. Aгар мақола талабларга жавоб бермаса, уни қайта кўриб чиқиш ёки олиб ташлаш керак бўлади.

Биз шунчаки тўпловчилармиз

Википедиядаги мақолалар имзоланмаган, аъзолари эса кўнгиллилар. Биз маълумот манбаларига ҳаволаларни талаб қиламиз. Шунингдек, муаллифнинг асл тадқиқот натижаларини нашр этишга йўл қўйилмайди. Барча муаллифлар нейтрал нуқтаи назарни сақлашлари керак. Aхборот манбалари обрўли бўлиши шарт.

Википедия диктатура ёки бошқа сиёсий тизим эмас!

Викимедиа жамғармаси Васийлик кенгаши томонидан бош­қарилади. Жамғарма ва Кенгаш Викиларни таҳрир қилмайди. Википедия шаффоф ва очиқ, келишмовчиликлар очиқ муҳокама қилинади ва агар улар етарли аҳамиятга эга бўлса, Википедияда тас­вирланади.

Биз узоқ вақт ва замонларни мўлжалладик!

Википедия яна юз йил давомида мавжуд бўлишини истаймиз, агар у янада муҳимроқ тармоққа айланмаса. Ҳар бир инсон билим олиши ва уни баҳам кўриши мумкин бўлган дунёни тасаввур қилинг. Бу бизнинг мақсадимиз — ва биз сизнинг ёрдамингизга муҳтожмиз.

Гўзал БЕГИМ тайёрлади.

Янгиликларни дўстларингизга улашинг

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

two × one =