“Majburiy mehnat” — zo'ravonlik yorlig'i emas!
Musulmon mamlakatlari aholisi orasida “majburiyat” so'zi bot-bot tilga olinadi. Garchi bu so'zning negizida “jabr” tushunchasi yotgan bo'lsa ham u bizning mentalitetdagi odamlar uchun aksariyat hollarda ijobiy ma'no tashuvchi istilohga do'nib bo'lgan. Shuningdek, bu so'z “O'zbek tilining izohli lug'ati”da ham noilojlik; burch. G'ayriixtiyoriy vazifa, burch yoki biror majburiy ish, holat, ehtiyoj” deb izohlangan. Demak, oilada islomiy tarbiya topgan bizning millat odamlari uchun “majburiyat”, aksariyat hollarda “burch” va “vazifa”ning ma'nodoshi sifatida ham qo'llaniladi. Ota-onaning farzand va farzandning ota-ona oldidagi, er-xotinning bir-biri qarshisidagi, qo'shnichilik majburiyat(burch)lari va hokazo. Bu kabi misollar esa “majburiyat”ni zo'rlov ma'nosida tushunmaslikni talab etadi. Axir “majburiyat” so'zining tag zamirida vijdon amriga bo'ysunish, mas'uliyatlilik, mehnatsevarlik kabi fazilatlar ham mujassam ekanligini nazardan qochirmaylik.
Sir emas, keyingi paytda “majburiyat” so'zi ayrimlar nazdida hammayog'ida shoxi bor allaqanday maxluqqa aylanib bo'ldi. Hammasiga esa millatning ma'naviyat ildizlariga qalangan olov – “majburiy obuna” istilohi sababchi bo'lgani rost. Biz majburiy obuna deya mana gazetalarni o'qimasdan turib ham uning saviya(li)sizligini baholaydigan, matbuotni “olabo'ji” deydigan mutlaqo savodsiz bir qavmni “tarbiyalash”ga bel bog'lab kirishib ketdik. Biroq bunday belga bog'langan belbog' xayf. Biz bugun aytmoqchi bo'lgan fikr esa “majburiy obuna”ga oid emas, aslo!
To'g'ri, bir paytlar odamlar majburiy mehnatga jalb qilingan davrlarda ham yashadik. Kattadan kichikkacha hamma – paxta dalalarga haydalardi. Aynan voyaga yetmagan bolalar mehnatidan foydalanilgani uchun ayrim davlatlar O'zbekiston paxtasini sotib olmay qo'ygan paytlar ham bo'ldi. O'qituvchilar, shifokorlar va boshqa kasb egalari o'z ishi qolib ko'chalardagi obodonchilik va tozalik ishlariga jalb qilinardi. Hatto samarqandlik o'qituvchining obodonlashtirish ishlariga jalb qilingan paytdagi fojiali o'limi ko'pchilik hammillatlarimizni chuqur qayg'uga soldi. Hukumatimiz siyosati tufayli bu ishlarga chek qo'yildi. Biroq bu bizga mehnat tarbiyasini majburiy mehnat deb qildan qiyiq axtarishga huquq bermaydi!
Keling, gapni uzoqroqdan boshlaylik. Hali bolamiz oyoq ochib atak-chechak qila boshlashi bilanoq biz “uni olib bor, buni olib kel” qabilida farzandimizda mehnat tarbiyasini shakllantirishga urinamiz. Sal kattayishi bilanoq, biz ota-onalar kun bo'yi ishda bo'lamiz, uy yumushlarini esa uydagi farzandlarimizga taqsimlab beramiz. Xo'sh, bunisi ham “majburiy mehnat”ning bir ko'rinishi emasmi aslida? Xudo ko'rsatmasin, qaysi birimizning farzandimiz o'zining majburiy mehnatga yo'l qo'yilganligi haqida O'zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining qisqa raqamli “Ishonch telefoni”ga qo'ng'iroq qilmoqda? Axir biz farzandimizni oilada “majburiy mehnat”ga chorlayapmiz-ku! Bugun mehnat darsida maktabdagi daraxtni oqlagan o'quvchilar majburiy mehnatga jalb qilindi desak, ertaga maktab hovlisiga daraxt ekkan (axir daraxtining mevasidan totingan qushlar ham bog'bon haqiga “chah-chah”lab duo qilishi aytiladi-ku!) o'qituvchini mehnatga majburlandi desak ertamiz, insonligimiz nima bo'ladi? Bugun deyarli hamma tashkilot va korxonalar xo'jalik hisobidan kun ko'rayotgan paytda ularning hovli va bino atrofidagi yumushlarini kim bajaradi? Axir hamma tashkilotlar ham ishchi-xizmatchi yollab ishlatadigan darajada emas-ku! Biz Yevropada emas, O'zbekistonda yashayapmiz. Bu borishda bizning, avlodlarimizning yer supurish, suv sepish, hashar, beminnat va beta'ma yordam nimaligini bilmaydigan yevropaliklardan nima farqi qoladi? Axir Sharq faqat matohlari bilan farqlanmagan-ku!
Bir eslab ko'ring-a, ota-bobomiz hech zamon pul berib imorat qurdirganmi? Yo'q. Chunki oldinlari imoratlar tanti, mehnatkash, polvonqalb o'zbeklarning hashari orqali barpo etilgan. Hashar esa o'zbekning milliy qadriyatlaridan biri. Bu borishda kun kelib hasharni ham majburiy mehnat qatoriga tirkab qo'yish hech gap emas.
Ma'lumotlarga ko'ra, “2020 yilning o'tgan davri mobaynida jami 28 ta holatda majburiy mehnatga jalb etish aniqlanib, aybdor shaxslarga nisbatan O'zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksining 51-moddasi birinchi qismiga asosan ma'muriy jarimalar” qo'llanilibdi.
Keling, “majburiy mehnat” deb “ta'birlangan” ba'zi bir holatlarni ko'zdan kechiramiz:
Samarqand viloyati Narpay tuman Xalq ta'limi bo'limi mudiri 2020 yil 22 may kuni tumandagi 1-, 10-, 12-, 22-umumiy o'rta ta'lim maktablarida maktab direktorlariga maktab hojatxonalarini xodimlarga ta'mirlatishni buyurgan.
O'zbeklar maktabni madrasa deb e'zozlashgan. Unga bir g'isht qo'yishni orzu qilgan odamlarimiz. Axir ana shu maktablarda o'qiyotgan bolalar orasida ertangi kun o'zbegining sha'ni, hayoti, g'ururi turibdi-ku.
Endi mana bu ayblovga e'tibor qarating: “Tushuntirish ishlari olib borishga majburan jalb etilgan”mish… Tushuntirish ishlari olib boriladigan joyga odamlarni yig'ish qachondan buyon majburiy mehnatga aylanib qoldi?
2020 yil 21 aprel kuni Qashqadaryo viloyati Koson tumanidagi 34-umumiy o'rta ta'lim maktabi direktori tomonidan maktab o'qituvchilarini aholi tomorqalariga ekin va ko'chatlar ekishi lozimligi haqidagi tushuntirish ishlari olib borishga majburan jalb etilgan.
“Majburiy mehnat” tamg'asi qo'yilgan ayblovlarni kuzatar ekansiz, hammasi bir-biriga yaqin, ko'kalamzorlashtirish, obodonlashtirish va tozalash ishlari… Urganchda ham aynan shu hol:
Xorazm viloyati Urganch shahrida joylashgan Turizm va mehmonxona xo'jaligi kasb-hunar kolleji direktori o'rinbosari 2020 yil 24-25 yanvar kunlari kollej o'quvchilarini obodonlashtirish ishlariga majburan jalb qilgan.
Bahor keldi. Mahalla-ko'yda obodonchilik, hashar ishlari qizib ketadi. Qaysidir birimizning oila a'zomiz ishsiz, uyda yotsayu, uni mahallada hasharga chaqirishsa, buni ko'rgan blogerlar “majburiy mehnatga tortildi” deb ayuhannos solib tursa?! Xo'sh, biz mehnat tarbiyasi va majburiy mehnatni bir-biridan farqlashni qachon o'rganamiz? Umumta'lim maktablarida “Mehnat” darslari ko'ngildagidek o'tilyaptimi? Bugungi o'quvchi ota-bobosi tutgan ketmonni ishlatishni biladimi? Biz allaqaysi blogerning noto'g'ri tashviqoti bilan ertaga O'zbekiston uchun dangasa, ishyoqmas, takasaltang bir avlodlarni tarbiyalab yetkazib bermaymizmi?
O'ylab qolasan odam, bizning urush og'zini ajdahoday ochib turgan bir paytda 45 kun ichida katta Farg'ona kanalini qurib bitkazgan, qalb amri bilan uyida maktab ochib bolalarga tekin ziyo tarqatgan, minglab ota-onasiz bolalarni o'z farzandlari qatorida bag'riga olgan, hashar bilan maktabu masjidlar qurgan tanti o'zbeklarimiz qaerda? Ularni faqat o'tmishdan axtaramizmi? Har bir hatti-harakatga “majburiy” so'zini tupuklab yopishtirishdan ko'p emas, ozgina hayo qilaylik. “Majburiy mehnat” atamasi qaysidir tashkilotlar uchun zo'ravonlik yorlig'iga, etiketiga aylanmasin! Aks holda ertaga “majburiy nafas olish”, “majburiy mehr” kabi tushunchalar ham tafakkurimizga pechakgulday chirmashsa ahvolimiz voy bo'lishi tayin… Keyin holimizga maymunlarning eng bahaybati – gorilla yig'lasa ham ahvolimiz o'nglanishi dargumon!
Go'zal BEGIM