“Xorijiy til” maqomiga huquqiy tus berish nega zarur?
Nazarimizda tillar masalasida mavhum holat bor. Davr uni oydinlashtirishni taqozo etmoqda. U – xorijiy (chet) til muammosi masalasi.
Dunyo til siyosatining o'zak masalasidan biri – “xalqaro til” muammosi. Rasman tan olingan xalqaro til aholisi shu tilda so'zlashuvchi mamlakatdan tashqarida asosiy xorijiy til sifatida e'tirof etiladi va o'rganilishi rasmiy ta'lim bilan yo'lga qo'yiladi. Biroq mamlakatimizda qaysi til xorijiy til sifatida e'tirof etilishi qonuniy qolipga solinmagan va uning ta'limini ta'minlashning huquqiy me'yorlari ishlab chiqilmagan.
Hozir “xalqaro til” tushunchasi so'zlashuvchisi soni nisbatan ko'p bo'lgan 10 ga yaqin tilga nisbatan qo'llanadi. Bu termin o'rnida “dunyo tili” atamasi ham ishlatiladi. “Xalqaro til” va “millatlararo aloqa tili” tushunchalari chegarasi va mohiyati aniq emas.
Xalqaro tillarning quyidagi asosiy xususiyati e'tirof etiladi:
— ko'psonli aholi uni ona tili deb hisoblashi;
— uni ona tili sanamaydiganlarning ko'pchiligi xorijiy til yoki ikkinchi til sifatida bilishi;
— bu til ko'p mamlakat, qit'a va har xil madaniy doirada qo'llanishi;
— ko'p mamlakat maktablarida xorijiy til sifatida o'qitilishi;
— xalqaro tashkilot va konferensiyalar va yirik xalqaro firmalarda rasmiy til sifatida qo'llanishi.
Dunyo mamlakatlarining aksariyat aholisi tabiiy ravishda biror (yoki bir nechta) xalqaro tilni biladi va unda og'zaki yoki yozma ravishda muloqot qila oladi. Faqat sobiq SSSR mamlakatining ko'pchiligi aholisining xorijiy tilni bilish reytingida quyi pog'onalarni egallaydi. Bu mamlakatlar (O'zbekiston) o'rta yoshdan yuqori aholisining ko'pchiligi xorijiy tilni bilmasligi asosida u yoki bu darajada (holatda) “kamsitiladi”. Hatto yetuk olimlar va yuqori lavozimdagi shaxslar ham. Buning sababi sobiq ittifoq tarqalishidan keyin bu hududlarda xalqaro maqomdagi rus tilining mavqei o'zgarishsiz qolganidadir. Muammoning yechimi esa dunyo miqyosida xalqaro va xorijiy til sifatida e'tirof etiladigan rus tiliga sobiq ittifoqning RFdan boshqa hududlarida ham xorijiy til maqomini berish. Bu huquqiy maqom quyidagi muammolar yechimiga olib keladi:
birinchidan, aholi (xususan, ilmiy va mansabdor kadrlar)ning xorijiy tilni o'zlashtirganlik darajasi yuqori ekanligi ko'rinadi;
ikkinchidan, rus tilining boshqa xorijiy tillar kabi o'qitish metodikasi takomillashadi;
uchinchidan, rus tilining boshqa xorijiy tillardagi kabi baholash tizimi ishlab chiqiladi;
to'rtinchidan, rus tilining mazkur hududlardagi mavqei va maqomi haqidagi har xil bahs-munozaralarga chek qo'yiladi;
beshinchidan, rus tilini xorijiy til sifatida o'rganishga qiziquvchilar soni ortadi (u xorijiy til sifatida tan olinmaganligi uchun ham ko'pchilik uni o'rganmaydi).
Bugungi kunda xalqaro miqyosda rus tilining mavqeini oshirish maqsadida bayonot berayotgan siyosatchilar uni o'rganish metodikasini takomillashtirish, o'rgatish uchun ichki qurilishi darajalarini ishlab chiqish – ta'limining jozibadorligini ta'minlashni ko'proq targ'ib qilishlari lozim. Chunki hozir ham, avval ham rus tilini ta'lim asosida o'rgatishning iloji bo'lmagan. U tinimsiz muloqotdan boshqa yo'l bilan egallab bo'lmaydigan til holatida. Hali ingliz, nemis, koreys, turk tillari kabi rus tilini repetitorlardan yoki o'quv markazlariga qatnab tuzuk-quruq o'rgangan yoshlarni ko'rmadim. Sababi – o'qitish metodikasining qoloqligi. Umumta'lim tizimidagi “Russkiy yazыk” darsliklari rus tilshunosligining “kichraytirilgan” ko'rinishi bo'lib kelgan. Milliy tillar (masalan, ona (o'zbek) tili)ning ta'limi ham rus tili ta'limi andozasida shakllangan – rus tilshunosligi asosidagi o'zbek “ona tili tilshunosligi” mazmun-mohiyatiga ega bo'lib qolgan. An'analashgan bu ta'limdan, mana, 30 yildirki, chiqib keta olmayapmiz.
Integrallashgan va darajalangan ta'lim metodikasi ishlab chiqilmaganligi barobarida rus tilining axborot tashuvchanlik darajasi ham nihoyatda past bo'lib qolgan. Masalan, terminologik aniqligi baland bo'lishiga qaramasdan, rus tilidagi butun-butun xatboshi mazmunini o'zbek tilida bir jumla bilan berish mumkinligi – buning dalili. Rus ilmiy uslubi hali turkiy tillarning 15 asrdagi – Alisher Navoiy davridagi – jimjimadorlik va murakkablik holatida turibdi.Zotan, tillarning taraqqiyoti ularning soddalashuvi va buning natijasi o'laroq, qulaylik darajasining ortib borishidir.
Qo'shimcha sifatida aytib o'tish lozimki, aslida rivojlangan tillarning taraqqiyotiga bu til sohibi bo'lmagan xorijliklarning ta'siri katta bo'ladi. Xorijliklar uchun qulaylashtirilgan metodika shakllantiriladi, tilning har biri o'z ichida yana bo'linib ketadigan boshlang'ich, o'rta, yuqori darajalariga xos leksik, morfologik, sintaktik minimum va maksimumlar ishlab chiqiladi – darajali me'yorlar shakllanadi. Natijada adabiy me'yorlar til egasi bo'lmaganlar orasida tezroq va ko'proq ommalashadi. Adabiy me'yorlar bilan qurollangan til egasi bo'lmaganlarning lisoniy ta'siri til egalarining nutqlari takomillashuviga turtki beradi. Tarixda ajamlarning arab tili taraqqiyotiga, ingliz bo'lmaganlarning inglizlar nutqiga ta'siri – bunga misol.
Aytish joizki, O'zbekistonda rus tilining xorijiy til sifatidagi huquqiy maqomini ta'minlash va uni o'rganish, o'rgatishning qulay metodikasini shakllantirish foydadan xoli emas. U davlat siyosatidagi nozik masala — til siyosatini takomillashtiradi, bu boradagi chalkash, mantiqsiz va asossiz da'volarga chek qo'yadi, qolaversa, rus tilining tabiiy ommalashuviga ham turtki beradi.
Lekin shu narsani ham alohida ta'kidlash joizki, yurtimizda davlat tili o'zbek tilidir. Bu qonun bilan tasdiqlangan. Shunday ekan, hech bir til “ikkinchi til” maqomida bo'lishi, qanaqadir boshqa tillardan ustun yoki “imtiyoz”li mavqega ega bo'lishiga yo'l qo'yilmasligi tabiiydir. Demak, aytaylik, ingliz tili singari rus tili ham bir xorijiy zabon sifatida o'z o'rniga ega bo'lishi adolatli yechim hisoblanadi.
Yuqorida aytilganidek, bu esa ba'zida quloqqa chalinib qoladigan har xil “ da'vo”larga o'z-o'zidan hech bir huquqiy asos yo'qligini bildiradi.
Baxtiyor Mengliyev,
filologiya fanlari doktori, professor