Mehnatu zahmat yo'li

Taniqli olim, filologiya fanlari doktori,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi Islom Yoqubov haqida muxtasar so'z

Odamzodning tabiati qiziq. Ba'zi odamlar bilan deyarli har kuni ko'rishishing mumkin, lekin o'zaro munosabatlarda ular bilan oraliqda kattagina “masofa” saqlanib qolaveradi. Ayrim insonlar bilan esa ilk tanishuvdanoq go'yo ming yillik qadrdonday bo'lib ketasan. Yanglishmasam, o'tgan asrning 90-yillari edi, dastlabki uchrashuvdanoq Islom Yoqubov ko'nglimga yaqin odamlardan biriga aylangan. O'sha kezlari ikkalamiz ham aspirant edik. Falsafa fanidan birga darslarga qatnaganmiz. Bir paytda nomzodlik minimumlarini topshirganmiz. Nomzodlik minimumi nima ekanini hozirgi yoshlarning aksari bilmasa ham kerak, o'sha vaqtlari hozirgi malakaviy imtihonlar shunday nomlanar edi. Bugungi kunda Islom aka adabiy jarayonda eng faol adabiyotshunoslarimizdan. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti professori, filologiya fanlari doktori, O'zbekis­ton Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.

“O'zbek romani tadriji”, “Milliy uyg'onish davri o'zbek nasri”, “Badiiy matn va estetik talqin”, “Badiiy-estetik so'z sehri”, “Muhammad Ali ijodida tarixiy jarayon konsepsiyasi va liro-romantik talqin”, “Mustaqillik davri o'zbek romanlari poetikasi” singari monografiyalari, “Ma'naviyat va qadriyat zarvaraqlari”, “Adabiy meros va milliy tafakkur”, “Iste'dod va mahorat” kabi risolalari, 200 dan ortiq ilmiy-tahliliy maqolalari Islom Yoqubov ko'targan ilm xirmonining ko'lami kattagina ekani isbotidir. Tabiiyki, bunday salmoqli ilmiy yutuqlarga o'z-o'zidan erishilmaydi. Buning uchun, xalqimiz ta'biri bilan aytganda, igna bilan quduq qazish – tunni tongga ulab mutolaa qilish, tafakkur yuritish, yuzlab kitoblardan yig'ilgan materiallarni saralash, ularni tasnif va tahlil etish, tadqiqot natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish talab etiladi. Ana shu murakkab, “no'shi bir bo'lsa nishi ming, rohati bir bo'lsa, tashvishi ming” (Ogahiy ta'biri – N.J.) yo'lni sabot bilan bosib o'ta olgan odamgina ilmda biror natijaga erishadi. Islom Yoqubov buni uddalay olgan ilm kishisidir.

U adabiyotshunoslikka jadid adabiyoti tadqiqotchisi sifatida kirib keldi. Nomzodlik dissertatsiyasini Otajon Hoshimning adabiyotshunoslik va tanqidchilik faoliyati bo'yicha himoya qildi. Tahliliy maqolalari bilan ilm ahlining e'tiboriga tushdi, e'tirofini qozondi. Bu boradagi ilmiy izlanish­lari natijasi “Otajon Hoshimovning adabiy-tanqidiy faoliyati” risolasida aks etdi.

Islom Yoqubovning ilmiy tadqiqotlari qamrovi keng. U Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Zamaxshariy adabiy-ilmiy merosidan Jaloliddin Rumiy asarlarigacha, Muhammad Rizo Ogahiy lirik she'rlari va tarjimalaridan jadid adiblari ijodigacha, Hamza va Abdulla Qodiriy nasridan zamondosh adiblarimiz hikoya va romanlarigacha, undan bugungi o'zbek she'riyati muammolarigacha bo'lgan mavzularda maqolalar yozdi. “Beruniy asarlarining uslubi haqida mulohazalar”, “Az-Zamaxshariyning olam va odam haqidagi qarashlari”, “Modern o'zbek romanchiligiga Jaloliddin Rumiy merosining ta'siri to'g'risida ayrim mulohazalar”, “Ogahiy ijodida xalqchillik negizlari”, “Ogahiy va Kaykovus”, “Abdulla Qodiriy va hozirgi o'zbek romani poetikasi”, “So'nggi yillar hikoyachiligining o'ziga xos tamoyillari”, “O'zbek romanining ilk sarchashmalari”, “Hozirgi o'zbek poeziyasida shakliy-uslubiy izlanishlar” singari maqolalari ilmiy muammoning qo'yilishi va o'ziga xos yechimi jihatidan alohida ahamiyatga ega.

Adabiyotning nazariy masalalari bilan shug'ullanmay turib, nafaqat yetuk mutaxassis, hatto saviyali adabiyot muxlisi bo'lishning ham imkoni yo'q. Shuning uchun bu soha vakili, albatta, nazariy masalalar ustida ham jiddiy izlanishlar olib borishi shart va zarur. Adabiyot nazariyasining muhim masalalariga doir e'tiborga molik maqolalar yozgani Islom Yoqubovning mutaxassis sifatidagi salohiyatiga dalil bo'la oladi. Olimning “Tarixiy roman va estetik ideal”, “Hozirgi o'zbek romanlarida sinkretizm”, “Roman stilistikasida saj' usuli”, “Romaniy tafakkur va uslub jilosi”, “Kompozitsion parallelizm usuli”, “Struktural poetika imkoniyatlari”, “Badiiy ijod psixologiyasi: kechinmadoshlik” singari maqolalari adabiyotning nazariy muammolariga bag'ishlangani, tahliliy quvvati bilan alohida ajralib turadi.

Islom Yoqubov adabiy aloqalar yo'nalishida ham bir qancha tadqiqotlar e'lon qildi. Bokudagi “Filologiya masalalari” jurnalida chop etilgan o'zbek-ozarbayjon adabiy aloqalariga doir, Eron elchixonasi muassisligidagi “Sino” jurnalida e'lon qilingan “Rudakiy merosining umuminsoniy mohiyati”, O'zbekiston Fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti ilmiy to'plamidagi “Chingiz Aytmatov – o'zbek xalqi uchun aziz va qadrli siymo” singari maqolalari o'zbek-ozarbayjon, o'zbek-tojik, o'zbek-qirg'iz adabiyotlarining o'zaro aloqalari mavzusiga bag'ishlangani bilan qimmatlidir.

Ilm yo'li mehnatu zahmat yo'li ekani ayon. Ilmiy faoliyat ko'lamini bu tarzda keng olmoq uchun muttasil izlanish, muntazam fikrlash, aniqlangan fakt va ma'lumotlarni tizimga solish, ilmiy uslubda ifodalay bilish, maqola, risola yoki monografiyaga aylantirish talab etiladi. Ana shunday mashaqqatni zimmasiga olgan, ilmiy izlanish zahmatidan halovat topgan odamgina bu sohada muayyan natijaga erishmog'i mumkin bo'ladi. Islom Yoqubov ushbu katta mas'uliyat talab etadigan yo'lning sobitqadam yo'lchilaridandir.

U ko'p yillar davomida “Mustaqillik davri o'zbek romanlari poetikasi” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasi ustida ilmiy izlanish olib bordi. Roman janrining genetik ildizlari, taraqqiyot tamoyillari, poetikasi muammolariga doir jiddiy maqolalari uning adabiyotshunos sifatida yuqori malakaga ega ekanini namoyon etdi. Natijada atoqli adabiyotshunos olim, professor Qozoqboy Yo'ldoshev ilmiy maslahatchiligida 2018 yilda doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Fan doktori ilmiy darajasini beruvchi Ilmiy kengash a'zosi sifatida ushbu dissertatsiya himoyasida ishtirok etganman. Bu dissertatsiya adabiyotshunoslikka qanday yangiliklarni olib kirdi, qaysi jihatlari bilan ahamiyatli, degan savollar tug'ilishi tabiiy. Birinchidan, Erkin Samandar, Naim Karimov, Xurshid Do'stmuhammad, Hojiakbar Shayxov, Nodir Normatov, Alisher Mirzo, Nazar Eshonqul, Ulug'bek Hamdam va Isajon Sulton singari zamondosh adiblar romanlari nazariy poetika talablari asosida tadqiq qilindi. Ikkinchidan, tadqiqotning badiiy sinkretizm, semantik qatlam esselashuvi, janr modifikatsiyasi, badiiylik moduslari, epik bayon yo'sinlari, obraz yangilanishi tamoyillari kabi nazariy muammolar aspektida olib borilgani milliy an'analar va jahon romanchiligi tajribalarining sintezi yuzasidan yangicha ilmiy xulosalarga kelish imkonini berdi. Uchinchidan, istiqlol davri o'zbek romanlarida realizmning yangi imkoniyatlari bo'y ko'rsatayotgani, janrlar mutatsiyasi va gibridlashuv jarayoni kechayotgani, metaforik tafakkur kengaygani, poetik metaforfozaga e'tibor kuchayayotgani, gumanistik pafos teranlashayotgani singari belgilar namoyon bo'layotgani aniqlangani, har bir poetik hodisaga asosli ilmiy baho berilgani adabiyotshunosligimiz yutug'idir.

E'tiborli jihati shundaki, dissertatsiyani yozish jarayonida Islom Yoqubov aksar ilm odamlarida bo'lgani kabi tadqiqot ob'yektiga mahliyo bo'lib qolmagan. Balki o'zbek romanlarini poetika talablari asosida tekshirar ekan, ulardagi bir qator kamchiliklarni ham aniqlagan. Jumladan, olim To'xtamurod Rustam va Qamchibek Kenja romanlarida bayonchilik va fikr takrorlari, naturalistik lavhalar hamda kitobxonni zeriktiruvchi mavhumlik, Omon Muxtor va Nurali Qobul asarlarida obraz nutqini individuallashtirishda makon-zamon aniqligiga yetarli e'tibor bermaslik, Abduqahhor Ibrohimov va Ulug'bek Hamdam romanlarida syujet va konflikt rivojida publitsistik bayonga berilish, Salomat Vafo va Zulfiya Qurolboy qizi romanlarida ehtirosli, pardasiz sahnalarning ochiq tasvirlanishi, Luqmon Bo'rixon asarlarida ijtimoiy muammolar talqinida kes­kin konflikt yetishmasligi, Asad Dilmurod romanlarida tafsilotlarga ortiqcha berilish, Ilhom Zoyir va Nazar Eshonqul asarlarida A.Kamyu va F.Kafkaga taassub qilish singari kamchiliklar kuzatilishini haqli ravishda ko'rsatib beradi va ularga xolis ilmiy baho beradi.

Darhaqiqat, katta ko'lamdagi adabiy materiallar chuqur ilmiy o'rganilgani, nazariy muammolar kesimida tahlil etilib, e'tiborga molik umumlashmalar chiqarilgani Islom Yoqubov doktorlik dissertatsiyasining adabiyotshunos­lik ilmi rivojiga qo'shilgan munosib hissa bo'lgani isbotidir.

Islom Yoqubov nafaqat olim, hurmatga sazovor muallim hamdir. U ko'p yillardan beri Urganch davlat universitetida, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetida, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universitetida talaba yoshlarga adabiyot va adabiyotshunoslik sirlaridan saboq berib keladi. Bugungi kunda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti professori sifatida adabiyotshunoslarning yangi avlodini tarbiya­lash ishiga munosib hissa qo'shib kelayotir. Oliy ta'lim tizimida dars berish jarayonida u ilmdagi eng so'nggi yutuqlarni o'quv jarayoniga olib kirish, talabalarda ilmga rag'bat uyg'otish borasida ham tinimsiz mehnat qilyapti. Universitetlar va pedagogika institutlari talabalari uchun “Hozirgi adabiy jarayon” fanidan o'quv-qo'llanma, “Ilmiy tadqiqot asos­lari” fanidan hamda umumta'lim maktablarining ijtimoiy-gumanitar va tabiiy-matematik yo'nalishlari 10-sinf o'qituvchilari uchun “O'zbek adabiyoti” fanidan uslubiy qo'llanmalar muallifi ekani uning o'quv jarayoni sifatini oshirish, adabiyot ta'limining uzluksizligi va uzviyligini ta'minlash borasida ham samarali xizmat qilayotganini ko'rsatadi.

Islom Yoqubov taniqli olim va katta tajribali pedagog bo'lish bilan birga oilaboshi va ota sifatida ham hurmatga loyiq­dir. Turmush o'rtog'i Tozagul Matyoqubova – filologiya fanlari nomzodi, dotsent. “Ogahiy she'riyatida an'anaviy obrazlar talqini” mavzuida nomzodlik dissertatsiya­sini himoya qilgan. Ayni kezda Alisher Navoiy nomidagi o'zbek tili va adabiyoti universiteti O'zbek adabiyoti tarixi va folk­lor kafedrasida ishlab, ilmiy-pedagogik faoliyat bilan shug'ullanib kelayotir. Qizi – Sevinchoy Yoqubova tayanch doktorant. Talabalikda Alisher Navoiy nomidagi davlat stipendiyasi sovrindori bo'lgan Sevinchoy hozirda “Jadid she'riyatida poetik ramz va timsollar talqini” mavzuida ilmiy tadqiqot olib boryapti. Bir so'z bilan aytganda, ushbu filologlar oilasi adabiyotshunoslik sohasining turli yo'nalishlarida ilm-fan rivojiga munosib hissa qo'shib kelmoqda.

Qariyb uch yildan buyon Islom aka bilan O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyotshunoslik va adabiy tanqid kengashida ham birga faoliyat yuritib kelyapmiz. Shu jarayonda uning zimmasiga yuklatilgan har qanday vazifaga katta mas'uliyat bilan qarashi va a'lo darajada uddalashiga bevosita guvoh bo'ldim. Ulug' shoiru adiblarimiz, adabiyotshunoslarimiz yubiley sanalari bilan bog'liq uchrashuvlar-u adabiy tadbirlar bo'ladimi, adabiy hayotimizda katta ahamiyatga ega bo'lgan kitoblar taqdimotida nutq so'zlashga to'g'ri keladimi, yangi asarlar qo'lyozmalariga taqriz yozish topshiriladimi – barcha-barchasida zukko olimga bemalol ishonish mumkin.

Islom aka – samimiy, xayrixoh, o'zgalarning yutug'idan quvona biladigan olijanob inson. Shu paytgacha birorta ham kasbdoshimizning u kishi haqida yomon gap aytganini yoki undan xafa bo'lganini eslay olmayman.

Ustoz Abdulla Oripovning hayot falsafasi teran ifodalangan mana bu mashhur satrlarini bilmaganlar kam bo'lsa kerak:

Baxtiyor har dilga

oshno topilgay,

G'ussali dilga-chi,

lekin yo'q hamdam.

Do'stlar eshigi ham

taq-taq yopilgay

G'ussali dil u yon

gar qo'ysa qadam.

Ko'p yillardan buyon yaxshi bilganim uchun ishonch bilan ayta olamanki, Islom Yoqubov ustozlariyu do'stlariga oqibatni vaqtinchalik ko'rsatadiganlar toifasidan emas. Uning ustozlariga, do'stu birodarlariga sadoqati ko'pchilikka o'rnak bo'larlidir. Sadoqat va oqibatni hayotiy a'mol darajasiga ko'targan ana shunday insonlarning borligi, buning ustiga, u sening qadrdonlaringdan ekani naqadar quvonarli hol! Bunday tahsinga loyiq fazilatlarni mujassam etgan odamlar safi tobora kamayib borayotgani ularning qadri nechog'li baland ekanidan darak beradi.

Ayni yoshlik kezlarimizda tanishganimiz, ilmdagi har bir yutug'iga bevosita guvoh bo'lganim uchunmi, Islom aka ko'zimga anchayin yosh ko'rinar ekan. Shu kunlarda 60 yoshga to'lishini eshitib, rosti ishongim kelmadi. Aslida, oltmish yosh olim uchun umrning ayni navqiron pallasi hisob­lanadi. Eng muhimi, u oltmish yoshga ko'pchilik havas qiladigan darajadagi katta ilmiy natijalar bilan peshvoz keldi.

Nurboy Jabborov,

filologiya fanlari doktori,

professor