Otasiz sinf
- Alimentsiz o'sayotgan bolalar
- Aysbergga urilgan yurak
- “Yaralangan yer shari”…
- Farzand uni boqmagan, tarbiyalamagan otasi qarshisida burchdormi?
Ma'lumotlarga qaraganda, dunyoda 2,7 million nafar bola Mehribonlik uylarida yashar ekan. Bu yetim bolalarning umumiy soni degani emas. Chunki ularning ma'lum qismi oilalarda o'zgalar qaramog'ida ham yashaydi. O'zbekistonda bolalar uylarining soni 13 ta, ularda 4000ga yaqin ota-onasiz bolalar tarbiyalanishi aytiladi.
Bundan o'n yillar muqaddam bir tanishim farzandi “Otasiz sinf” degan hikoya yozganligi haqida gapirgandi. Hikoyaga ko'ra maktabning bitta sinfida 32 nafar bola o'qir va ularning hammasi otasiz ekan. Dahshatli hikoya, norasida bolaning yuragidan unib chiqqan achchiq iztirob bu! Otasiz sinfda o'sayotgan bolalarning o'ylari, qarashlari, dardu g'amlari deyarli bir xil bo'ladi. Ular bitta qanot bilan katta bo'ladilar.
Bugungi kunda O'zbekiston aholisining 10 millionga yaqinini 14 yoshgacha bo'lgan bolalar tashkil qilar ekan. O'g'il-qizlarning 4 million 559 ming 212 nafari shaharda, 5 million 311 ming 64 nafari esa qishloq joylarda istiqomat qilishadi. Biroq 10 million bolaning orasida yo ota, yo ona mehridan ayri o'sayotganlar talaygina. Bugun dunyoni otasining yelkasida o'tirib tomosha qilgancha katta bo'lgan bolalar haqida emas, ming afsuski peshonasiga qop-qora harflarda otasizlik bitilgan bolalar qismati haqida fikr yuritmoqchimiz.
Psixologlar fikriga ko'ra bola risoladagi inson bo'lib voyaga yetishi uchun to'laqonli oilada, ya'ni ota va ona qurshovida tarbiya topgan bo'lmog'i kerak. Bunga-ku e'tiroz yo'q. Biroq buni hayot deb qo'yibdilar, unda hamma narsa ro'y berishi mumkin. Ota va onaning kelishmasligi, ajrimlar yoki boshqa baxtsiz hodisalar tufayli yer sharida har kuni qanchalab go'daklar yetim qolishmoqda.
Ma'lumotlarga ko'ra o'tgan yili mamlakatimizda 28 ming 233 ta ajrim qayd etilgan. Ajrim-ku yuz bergan, ajrimdan keyingi hayot-chi? Ajrimning orqasidagi manzaraga xotirjam qaray olasizmi? Bolaning to'kis va yetarli sharoitda o'sishi, atrofdagilardan, ya'ni ota va ona bag'rida o'sayotgan bolalardan kam bo'lmay to'garak va repititorlarga qatnashi, kiyinishi va hokazo masalalar bor oldinda. Agar ota-ona ajrashsa, belgilangan qonunga ko'ra farzandning yeb-ichishi, kiyinishi va boshqa xarajatlar uchun ota tomonidan aliment to'lanadi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasiga ko'ra, ota-onalar o'z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. O'zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 96-, 100-moddalarida esa ota-onaning voyaga yetmagan bolalariga, shuningdek, voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta'minot berishi shartligi belgilangan. Aliment miqdori esa sud tomonidan belgilanganda ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadining bir bola uchun — to'rtdan bir qismi, ikki bola uchun — uchdan bir qismi, uch va undan ortiq bola uchun — yarmi miqdorida undiriladi. Xo'sh, ayting-chi, bugungi ota-onalar Konstitutsiyada va Oila kodeksida belgilangan majburiyatlarni qay darajada bajarish(ma)yapti?
Tanishlarimdan birining aytishicha, ikkita farzandi uchun 280 ming so'm aliment olar ekan. Ha emish, ota ishlamasmish(Eh-he, farzandiga aliment kam to'lash uchun maxsus davlat ishidan bo'shaganlar, kam oylik maoshli ishni rasmiylashtirib qo'yganlar qancha). O'ylab ko'ring, 280 ming so'm aliment ikki farzandning qaysi bir ehtiyojini qoplab beradi? Axir bu pulning 100 mingga yaqinroq qismi(agar faqat buxanka iste'mol qilinsa) ikki nafar bola yeydigan nonning o'ziga sarflanadi! Qolgan 180 ming so'mni ikki o'g'il bolaning qaysi ehtiyojiga yetkazish mumkin? Oyiga 90 ming so'mlik xarajat bilan katta bo'lgan boladan polvon chiqadimi, yo biz haliyam qorni to'yib ovqat yemagan boladan daholar chiqadi degan cho'pchaklarga berilishdan charchamadikmi? To'g'risi, bu pulni nimaga sarflashni o'ylar ekansan, farishtadek begunoh polaponlarga rahming kelishi barobarida, farzandlarimni aliment to'lab boqyapman degan pisanda bilan o'tirgan ojiz otaga rahming keladi, yuragingning hamma yog'ida sassiz og'riq tuyasan, odam.
Ba'zan ijtimoiy tarmoqlarda, ba'zan og'zaki gurunglarda “falonchi”ning o'z bolalariga aliment to'lamay qochib yurganligi haqidagi xabar quloqqa chalinib qoladi.
O'zining farzandiga atalgan pulni sarflamagan, sarflay olmagan otani nima deb atash mumkin? Kun.uzning 2021 yil 27 fevraldagi xabariga ko'ra “Majburiy ijro byurosida hozirda ish yurituvidagi 1 million 90 mingga yaqin ijro hujjatlarining 268 mingdan ortig'ini (24,6 foizi) aliment to'lovlariga oid ijro ishlari tashkil qiladi”. Bu degani 268 ming nafar ona va bir necha minglab farzandlar o'zining ham Alloh, ham qonun tomonidan belgilab qo'yilgan halol haqlarini ololmay sarsonu sargardondirlar.
Masalaning ikkinchi tomoni esa oramizda g'ururi tog'larni titratadigan, botiniga yo'lbars terisini yopingan onalar bor. Ularni ko'rib-ko'rmaganga, bilib-bilmaganga olsak-da, bir erkak eplolmagan ishni qilib bolasini yolg'iz qo'l bilan katta qilishyapti. Ular oramizda juda ham ko'p. Ehtimol, alimentdan hazar qiladigan onalar soni aliment oladiganlardan ko'p bo'lsa bordir. Ular aliment talab qilib mahkamalarga bormaydi, hayotini kelgan joyidan davom ettiradi, biroq iztirobni, mashaqqatni kelgan joyidan davom ettirmaydi. Iztirobini har kuni qayta boshdan yashaydi. Uning otini ona deb qo'yishgan axir, dilbandining bag'rida ekanligidan suyunadi. Bolasining haqli haqqidan ayri o'sayotganligi ona uchun hech qanday qiymatga ega emas. Chunki u “Bandaning bandada qilcha haqqi bor bo'lsa, tortib olib beriladigan ulug' kun”ga qattiq inonadi.
Aslida har bir taqdir tarix tahrir qilolmaydigan alohida bir tilsim. Bir erkakki suyay olmagan qaddini boshqa hech nima va hech kim suyashiga inonmas u. “Yaralangan yer shari” orzularining ko'rinishiga aylangandir balki. Yolg'iz onalar dardiga quloq tutaman.
Birinchi ona:
O'g'limni yolg'iz o'zim tarbiya qildim. O'qitdim, uy oldim, hatto atrofdagilardan kam bo'lmasin deb mashina olib berdim. Biroq hech nima bolamning yuragidagi ota degan bo'shliqni to'ldira olmadi.
Ikkinchi ona:
Farzandim bolaligida juda ko'p kasal bo'ldi, bir necha marta operatsiya qilindi. Begonalar holimga yig'laganida, o'g'lining hayoti qil ustida turganida farzandining holidan xabar olmagan, eshikma-eshik pul so'rab o'g'lining omon qolishi uchun kurashgan onaning yelkasiga hamma yukni tashlab qochgan otaning nomi nima, nega shu paytgacha bundaylarga mos nom topilmagan? O'g'lim, Allohga shukur tuzaldi. O'g'lini tashlab qo'yib dunyo lazzatlaridan bahramand bo'layotganlar esa yon-atrofimizda yurishibdi.
Uchinchi ona:
O'g'lim o'tish yoshida, qiz sinfdoshi haqida ko'p gapiradi. Bir kuni unga Ruhshonaga otang yo'qligini aytdingmi, desam, “Ha, men otam yo'qligini har doim faxr bilan gapiraman. Chunki mening sizday onam bor” deb javob berdi. Farzandimning bu so'zlarini eshitib, beixtiyor yig'lab yubordim…
To'rtinchi ona:
Bolam ikki yoshlar atrofida, endigina tili chiqqandi. Bir kuni to'qqizinchi qavatdagi uyimiz derazasidan qarab turgancha “Oyi Laylo(Layloni demoqchi) dada bor, Akbar (Akbarni demoqchi) dada(si) bor, man(mening) dada(m) qani?” deb savol berdi. O'zining otasizligini ilk bor anglab qolgan bolaga nima deb javob berish mumkin, bunday kezda, ayting?
Beshinchi ona:
Bolam hali o'quvchi. Televizorni qo'ysak, diniy ulamolardan biri ota-onaning farzand va farzandning ota-ona oldidagi burch va vazifalari haqida gapirayotgan ekan. O'g'lim, “Oyi, otam meni katta qilmagan, boshimni silamagan, hatto ko'rmaganman. Men katta bo'lsam, meni dunyoga keltirgan ota qarshisida burchdor bo'lamanmi?” deb so'radi.
Biz aynan ana shu kabi savollar yuzasidan O'zbekiston Musulmonlar idorasi Toshkent shahar vakilligi axborot-tahlil bo'limi boshlig'i Sahobiddin Satimovga murojaat qildik:
— Farzandni tashlab ketishi mumkin emas, chunki bu Alloh bergan omonatni tashlash bo'ladi. Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam “Har bir kishi o'zining ra'iyati (qo'l ostidagi unga Alloh in'om etganlari)dan mas'ul (so'raladi) va kishi o'z ahli oilasidan (Qiyomat kuni) so'raladi”. Shunga ko'ra ota farzandlarini befarq tashlab qo'ysa katta gunoh qilgan bo'ladi. Garchi u onasidan ajralgan taqdirda ham farzandlarning tarbiyasi va ta'minoti otaning zimmasidadir. Demak, bunday holda ota mas'ullikdan qochishi, ikkinchidan Alloh buyurgan karindoshlik ota-bola rishtasini uzishi, uchinchidan “Baqara” surasi 233-oyatida aytilgan Allohning amrini bajarmagan bo'ladi.
Savolning ikkinchi qismiga kelsak, farzandlarning ta'minoti u voyaga yetganga qadar otaning zimmasida bo'ladi. Agar ota farzandini tashlab ketgan bo'lsa ham farzand otasiga yaxshilik kilishni davom ettirishi shart. Chunki farzand “Otam meni boqmagan” deya ota-bolalik rishtasini uzsa, “ehtimol (iymondan) yuz o'girsangiz, yer yuzida fasod qilib, qardoshlik rishtalarini uzarsiz” (Muhammad surasi 22-23-oyatlariga qaralsin) ana o'shalarni Alloh la'natladi, ularni (ma'naviy) kar qildi va ko'zlarini ko'r qildi” oyatidagi iymondan yuz o'girgan, yer yuzida fasod qilgan va Allohning la'natiga uchraganlardan bo'lib qolmasligi uchun ham farzand otasiga yaxshilik qilishi lozim. Zero payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam “qarindoshlik (ota-bola rishtasi ham) rishtasini uzgan odam jannatga kirmaydi” deganlar.
Ha, dunyo savollarga to'la, javobsizligi tayin savollarga. Ba'zan ko'zyoshlaringiz ko'zlaringizga og'irlik qiladi. Alimentsiz farzand o'stirayotgan onalarning yuragiga yaqin yo'lasang, jizg'anak bo'lasan. Ularning dardi, iztirobi, qo'rquvi, umidsizligi, orzularining qayrilgan qanotlari… hamma-hammasi yurakni zirqiratadi. Axir biz murg'ak deb atayotgan butun boshli-ko'zli odamning taqdiri, kelajagi ortilgan yukni yelkaga olgan onaning yuragi har kuni misoli aysberg bilan to'qnashadi.
AQShning sobiq prezidenti Barak Obama ota-onasi ajrashganida ikki yoshda ekan. U bolalik chog'larida sinfdoshlariga, bobosi hindular qabilasining yetakchisi, otasi esa shahzoda ekanligi haqidagi hikoyalarini maroq bilan gapirar ekan. Sakkiz yil o'tgach, ota o'g'lini ko'rish uchun boshqa qit'adan uchib keladi. Qisqa muddatli uchrashuvda bola otasining umuman boshqacha, onasining hikoyalaridan tasavvur qilgan odamga sira ham o'xshamasligini biladi. Otasiz bolalikka qaramay, u Garvardning ajoyib bitiruvchisi, taniqli siyosatchi bo'lib yetishdi. Tasavvuridagi otaning ulug'vor qiyofasini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi. Va, ehtimol, tutqich bermas tasavvurlari sabab Barak Obama ham “o'z qabilasining yetakchisi” — AQSh prezidentiga aylangandir.
O'tgan yili dunyoda Farovon bolalik indeksi bo'yicha eng baxtli bolalar kelajagi kafolatlangan mamlakatlar ro'yxati e'lon qilindi. Unda Norvegiya birinchi, Janubiy Koreya ikkinchi va Niderlandiya uchinchi o'ringa munosib ko'rilgan. Norvegiyalik bolakaylarga havasingiz kelyapti, to'g'rimi? Mening ham, hatto o'ninchi o'rindagi Buyuk Britaniya bolalariga ham havas qildim. Biz har birimiz ota-ona sifatida farzandimizning tashqi axborot xurujlaridan, elektron tamakilardan, internet janglaridan, eng muhimi, oilaviy hujumlardan olisda bo'lishini xohlaymiz. Qanoti juft bo'lishidan, joni va qalbi ozor tortmasligidan umidlanaveramiz. Chunki biz onalarmiz. Joan Rouling “Garri Potter”idagi Lomosning vazifasi “2050 yilga kelib barcha bolalarni mehribon, g'amxo'r va himoyachi oilalarda o'sishini ta'minlashdir”, — deydi.
Buning uchun esa Ota va Ona o'rtasidagi munosabatlar bola rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatishi ilmiy jihatdan isbotlanganligini tan olish kerak bo'ladi. Zero, bola ortida ota va ona degan mehribonlari turganini ko'z ochgan da'fadayoq his qilsin. U yolg'iz onaning ro'zg'or tebratish haqidagi tashvishlarini emas, dunyoni o'zgartirguvchi orzularni ko'tarib katta bo'lsin. Bolaligidan tili qisilmasin, boshi egilmasin, nafratni ko'tarib ulg'aymasin! Ijtimoiy tarmoqlarda “Qaerdasiz, erkaklar?” degan yozuvga ko'zim tushgandi. Zotan bu otasiz bolalar qalbidagi “Qaerdasiz, Otajon?” degan xitobiga uyqashdir. “Hozir otasizlik oldingi davrlardagidek juda qayg'uli, fojiali hodisa emas. Chunki bugungi kunda har ikki bolaning birisi otasiz o'smoqda” degan gaplar bot-bot quloqqa chalinadi. Demak, otasizlik urfga aylandimi, ko'cha tilida aytsak otasizlik modami? Demak, maqolamiz boshida keltirganimiz bolalarimizning, otasiz sinfda o'qib, ulg'ayayotgani real voqelik ekan-da. Ertaga Xudo saqlasinki, ammo otasiz mahalla, otasiz shahar, otasiz mamlakatga aylansak holimiz ne kechadi?
Dunyoda qancha odamlar tirnoqqa zor. Ba'zilar bitta farzand uchun har narsaga tayyor. Kimlardir bola savdosi orqali, noqonuniy yo'l bilan bo'lsa-da farzandli bo'lish istagida. Yana tamoman boshqa toifa odamlar esa qorako'zlaridan voz kechgan, o'z pushtikamaridan bo'lgan norasidaga mehrsiz bir parcha bolalikni “hadya” etgan. U qorako'zlarning aybi nimada? Genetik otaning farzanddan voz kechish uchun ko'rsatgan vaj-karsonlari bir inson taqdirini abadiy tahqirlashga sabab bo'la oladimi? O'z bolasining ilk so'zini eshitishdan, kulishlarini tuyishdan, ilk otgan qadamini ko'rishdan mahrum otaga – shu jazoning o'zi yetarliday aslida. Biroq, “Nega” degan savol qiynayveradi… Chunki otasiz o'sayotgan bolalar ko'zida har kuni qayta tiriladi bu savol: NEGA?
Go'zal BEGIM