Tarixning oqarmagan sochlari yoki uy-muzey ochishning muzday tashvishlari
- Muzeylar tarixiy sukutdami?
- Pushkin halok bo'lganida yurishdan to'xtagan soat.
- 40-50 yillik bo'shliq…mi?
- Muzeylar elektron bo'lsa…(Xudo saqlasin!)
Quyida muzeylar — tariximiz ko'zgusi haqida mushohada yuritiladi. Chunki muzeylarda millatning qiyofasi bor holicha aks etadi. Biz uni o'zimizning xohishimizga monand o'zgartira olmaymiz. Muzeylar sabab juda olis zamonlarga sayohat qilamiz, o'tmishga qaytamiz. Bugun gazeta o'qish, kutubxonaga kirish, teatrga tushish go'yoki “eskirgan”, urfdan qolgan bir zamonda muzeylarimizning eshigida kimdir bormi? Dunyoning mashhur muzeylaridan eksponatlarini o'g'irlash haliyam davom etayotgan bir asrda O'zbekistonda muzeylarning ahvoli ruhiyasi qanday? Ular o'zlarining tarixiy sukutlari ichiga cho'kib ketishmaganmi?
Quyida asosan uy-muzeylar to'g'risida. “Uy-muzey” nomi odatda yodgorlik funksiyasini nazarda tutadi. Tipologik uy-muzeylar faqat 1980 yillarda paydo bo'la boshladi. Rossiyadagi birinchi yodgorlik uy-muzeyi 1726 yilda Narvada (Luda uyi) Buyuk Pyotr xotirasiga ochilgan.
1980 yillarning oxiriga kelib Rossiyada 130 dan ortiq uy-muzeylari bo'lgan. Muzey uylari xayoliy personajlar muzeylari turi yoki ularning prototiplari bilan chambarchas bog'liq.
Rossiyadagi eng qadimiy uy-muzey – mashhur kompozitor, dirijyor, musiqa tanqidchisi P.I.Chaykovskiyning davlat uy-muzeyidir. Jahondagi ilk muzey esa eramizgacha 290 yilda Misr podshosi Aleksandr Ptolemey tomonidan o'quv dargohi sifatida yaratilgan.
Rossiya-ku, mayli, mamlakatimizda bu borada ahvol qanday? Statistik ma'lumotlarga ko'ra mamlakatimizda muzeylar soni 100 ta bo'lib, ularda 2065,7 eksponat o'rin olgan. O'tgan yili muzeylarga sakkiz yuz mingga yaqin tomoshabin tashrif buyurgan, shulardan 3497,4 nafari o'quvchi va talabalardir. Biz umumiy muzeylar holati emas, balki uy-muzeylar haqida mulohazamizni davom ettiramiz.
Ha, butun dunyoda bo'lgani kabi mashhur insonlarning, davlat arbobi, san'atkor va ijodkorlarning uy-muzeylari Toshkentda ham faoliyat yuritadi. Ular nimasi bilan qiziqarli yoki davlat va jamiyat ahamiyatiga molik? Uy-muzey ochish mashhurlarning oila a'zolari uchun imijmi, buyuk insonlardan qolgan buyum va ashyolarni asrab-avaylashmi yoki kelgusi avlod uchun tarixiy darsxonami? Bu savollarga mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan muzeylar javob bera oladimi? Bugun mamlakatimiz poytaxti Toshkent shahrida Oybek, G'afur G'ulom, Abdulla Qahhor, Anna Axmatova, Sergey Yesenin, Sergey Borodin kabi shoir va yozuvchilarning, Muxtor Ashrafiy, Tamaraxonim, O'rol Tansiqboyev, Yo'ldosh Oxunboboyev kabi tarixiy shaxslarning uy-muzeylari bor. Darvoqe, ularning asosiy qismi o'tgan asrning oxirgi choragida ochilgan. Xo'sh, undan keyin-chi, o'zbekdan buyuklar chiqmadimi? O'tayotgan davrga tarixiy muhr vazifasini o'tovchi muzeylar nega barpo etilmayapti? Yoki asr o'z buyuk farzandlarini tan olmaydimi? Oradagi yangi 40-50 yil bo'shliq pallasimi? O'zining o'zbek adabiyoti va madaniyatiga qo'shgan bemisl hissasi bilan ulug' kishilar safida e'zozlanishga, o'rganilishga mushtoq ijodkoru san'atkorlarimizni nomma-nom sanab o'tish mumkin.
XX va XXI asrning mashhur shaxslaridan Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva, Tog'ay Murod, Shukur Xolmirzayev, Odil Yoqubov, Matyoqub Qo'shjonov, Ozod Sharafiddinovlarning uy-muzeylari ochilsa, har biri asrlar uchun mangu saboq bo'ladi. Yoki viloyatlarda yashab hassos ijod qilgan ijodkorlarimiz Matnazar Abdulhakim, Sadriddin Salim Buxoriy, Tilak Jo'ra, Ibroyim Yusupov, Tog'ay Murod, To'ra Sulaymonlarning qolgan qo'lyozmalari, kitoblari, buyumlari faqat oila a'zolari uchungina qadrli mulk sifatida bir burchakda qolib ketmasligi kerak. Bir odamning yoki oilaning mulki sifatida qaralgan boylik bir kun izsiz yo'qolishi tayin. Zotan ularning har bir ashyosi millatning mulki, millatning boyligidir. Ular davlat tomonidan muhofaza qilinishi shart.
Moskvada tahsil olgan yillarimiz davomida juda ko'p uy-muzeylariga tashrif buyurganman. Ular orasida Pushkin, Lermontov, Gorkiy, Gogol, Chexov, Yesenin, Marina Svetayeva, Lev Tolstoy, Kumush asr muzeylari bor. E'tiborimni tortgani bu muzeylar hamisha gavjum, eksponatlar o'ziga xos. Deylik, Pushkin uy-muzeyidagi shoirning karta chetlariga yozilgan she'rlari g'aroyib bo'lsa, Kumush asr muzeyining simvolistik ko'rinishi, Futuristlar muzeyidagi She'riyat kechasiga tashrif buyurganlarga bir bokal pivo tekin tarqatilishi e'lon qilingan afishalar, Yesenin muzeyida esa eksponat sifatida saqlanayotgan Erkin Vohidov tarjimasidagi Sergey Yeseninning “Fors taronalari” kitobi diqqatimni tortgan. Marina Svetayevaning shinamgina uyi, uning devorlari she'riy satrlarga to'lib ketganligi, shoira stoli ustidagi Napoleon haykalchasi hayratga chog'layveradi. Bu esa butun dunyo sayyohlari va Rossiya aholisining ma'naviy ibodatxonasiga aylanib ketgan.
Bugun bizda ham yashagan, yashab o'tgan shoirlarimizning turmush o'rtoqlari yoki farzandlari hujjat ko'tarib idorama-idora sarson yurganligi haqida bot-bot eshitib qolaman. Aslida buyuk insonning millat uchun ulkan bir boylikni qoldirib ketgani kamdek yaqinlari ha uy-muzey ochish haqidagi tashvish bilan yelib-yugursa, idorama-idora sargardon bo'lsa… Axir bu muzey kelajakdagi faqat o'sha shoir yoki san'atkorning oila a'zolari uchungina asqatmaydi-ku.
— Rossiyada, Kiyevda, Tbilisida bir-biriga aslo o'xshamaydigan muzeylarni tomosha qilganman, — deydi yozuvchi va tarjimaon Ma'suma Ahmedova. – Ayniqsa, Sankt-Peterburgda Pushkin uy-muzeyi hamisha ko'z oldimda turibdi. Aleksandr Sergeevich olamdan o'tganida uning soati o'sha lahzalarda to'xtagan. Saqlanayotgan bir tola sochi ham diqqatni tortadi. Gruziyada mashhur shoir, yozuvchi, tarjimon va siyosatchi Chavchavadze uy-muzeyining o'ziga xos qurilishi, qo'rg'onning muhtasham ko'rinishi bilan hozirgina tanishgandayman. Xotiralarim eskirmagan. Dostoyevskiy uy-muzeyi g'aroyibligi bilan esimda qolgan. Muhimi, ular bor, millat boyligining timsoli sifatida butun dunyoga xizmat qilyapti.
Bugun O'zbekiston xalq yozuvchisi Tog'ay Murodning asarlari juda ko'p tillarga tarjima qilinmoqda. Agar kun kelib boshqa mamlakatlardan sayyohlar kelsa, yozuvchining muxlislari uning muzeyini ko'rishni istasa, nimani ko'rsatishimiz mumkin deb o'ylayman. Muzeylar xalqqa tarixdan gapiruvchi eng bilimdon, eng dono notiq vazifasini o'taydi.
Ha, bu muzeylar ochilishini faqat shoir-yozuvchiga daxli bo'lganlar emas, uning asarlarini bilgan har bir o'quvchi istaydi. Biroq muzeylar hanuzgacha ochilmayapti. Yoki shoir Tilak Jo'rani hammamiz yaxshi bilamiz. U 1947 yilda Qorako'l tumanining Sayyod qishlog'ida tavallud topgan. Shoir atigi 47 yil – qisqa umr ko'rgan bo'lsa ham, uning she'riy kitoblari, tarjimalari, ilmiy maqolalari o'zbek adabiyotining bo'linmas xazinasiga aylanib ulgurgan. Tilak Jo'ra telegram kanalidagi ma'lumotlarga asoslanadigan bo'lsak, Qorako'l tumanida jami 52 ta umumta'lim maktabi faoliyat yuritib, ularning o'ndan ortig'i o'z o'quvchilari bilan Tilak Jo'raning Sayyod qishlog'idagi uyiga tashrif buyurishgan, shoirning uyi, buyumlari, ashyolari, kutubxonasi haqida ma'lumotga ega bo'lishgan. O'quvchilar borib ko'rgan uy aslida muzey tariqasida faoliyat olib borsa hamma uchun rag'batlanarli emasmi?! Uning uy-muzeyini ochish uchun kimdan yoki qaerdan buyruq kutish lozim?
Muzeylar – tarixning oqargan sochlaridir, degan edi ulug'lardan biri. Bunga qo'shimcha “Muzeylar tarixning oqarmagan sochi” deyish ham mumkin. Ularda millatning taroshlanmagan devorlari, gard yuqmagan qalbi, ozorlanmagan ashyolari va mangu tirik xotirasi yashaydi. Ular tabiiy boyligimiz monand xazinamiz. Chunonchi, tarixiy hujjatlarning eng tabiiysi muzeylardir. Biz bugun elektron asr qarshisidagi bir avlodni tarbiya qilayapmiz. Tunov kuni o'qib qoldim. Unda kimlardir hatto kitob, gazeta-jurnallar singari muzeylarni ham elektron shaklga o'tkazishni taklif qilishmoqda. Negadir yuragim bir qalqib ketdi. Xudo saqlasin! Axir, yangi tariximiz elektron ko'rinishda davom etsa, butun taraqqiyot inson qalbi, tafakkuriga emas, bitta tugmaga doxil bo'lib qolishini unutmaylik! Ertaga bitta tugmacha orqali zavol topishi mumkin bo'lgan elektron muzeylarga kunimiz qolmasin! (Yoqangizga tuflab qo'ying) Inchunun, uy-muzey qilishning tashvish va mashaqqatlari muzdekkina bo'lsa ham unga bugun erishaylik!
Go'zal BEGIM