Dunyoni o'zbekcha so'ylatgan alloma

Shoislom Shomuhamedov. Bu nomni yurtimizda o'zini ziyoliman degan odam bilmasligi mumkin emas. Chunki mashhur sharqshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi, Firdavsiy nomidagi xalqaro mukofot sovrindori, tarjimon va adib Shoislom Shomuhamedovni tom ma'noda alloma insonlardan edi desak, xato bo'lmaydi. U zot hayot bo'lganida bu yil bir asr — 100 yoshga to'lgan bo'lar edi.

Olim 1921 yilning 16 aprelida Toshkentda tug'ilgan, 1941-1942 yillarda Ikkinchi jahon urushida qatnashgan, umrini ilm-fanga, adabiyotga baxshida etgan kishi edi. Bir nechta tillarni mukammal bilgan olim, Umar Hayyom ruboiylarini ona tilimizga qanday mohirona tarjima qilgan bo'lsa, Firdavsiyning “Shohnoma” asarini ham o'zbek tiliga o'girgan adiblarimizdandir.

Olim 90 ga yaqin kitoblar muallifi bo'lib, fors tili, fors adabiyoti, Eron adabiyoti va fors madaniyatiga oid qator darsliklarning ham muallifidir.

Quyida ulug' olimni yod etib u kishining shogirdlaridan bo'lgan, ammo bugun o'zlari ham katta ustoz, muborak yoshlarga yetgan Hamidjon Homidiy domlaning bir go'zal maqolasini chop etayotganimizdan mamnunmiz.

O'ylaymizki, aziz mushtariylarimiz, ayniqsa, yoshlar elimizning ulug' ijodkorlaridan bo'lgan Shoislom Mahmudovich Shomuhamedov hayoti va ijodi haqida ibratli ma'lumotlarga ega bo'ladilar.

Tahririyat.

Bunga 54 yil bo'ldi. O'shanda 1967 yilning mart oyi edi. O'zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi gumanitar fanlar buyicha ilmiy darajalar berishga ixtisoslashgan Kengash mening nomzodlik dissertatsiyamga mashhur sharqshunos, filologiya fanlari doktori, professor, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi, Xalqaro Firdavsiy mukofoti sovrindori, nozikta'b adib Shoislom Shomuhamedovni rasmiy opponent qilib belgiladi.

Ming istihola bilan yonlariga borganimda:

— Yaxshi mavzuni tanlabsiz. Mendan ustozingiz Natan Mallayevga salom ayting, taqriz 15 kunda tayyor bo'ladi, — dedilar.

Haqiqatan, o'n besh kundan keyin borsam, taqriz ikki nusxada tayyorlanib, muhr ham bosilgandi. O'sha onda men o'zimni g'oyatda baxtli sezdim. Zero, Respub­likamizning nufuzli dorilfununi dekani, o'zbek sharqshunosligida o'ziga xos maktab yaratgan mashhur olimning yuksak bahosiga sazovor bo'lgandim. Shu-shu shapq donishmandlariga xos kamtar, hamisha ochiqko'ngil, fanimiz darg'alaridan biri Shoislom Shomuhamedov bilan ustoz-shogird bo'lib qoldik.

Bir kuni ustozni muborak sakson yoshlari bilan ziyorat qilib, dilkash suhbatlaridan bahramand bo'lish maqsadida Toshkentning Ko'kcha dahasidagi “l-Oqsoy” mahallasida joylashgan hovlisiga bordim.

— Mening sharqshunos bo'lishim tasodif emas. — gap boshladi ustoz. — Bobom ham, otam, tog'alarim, onam ham ziyoli bo'lishgan. Tog'am Horun Sulaymonov hamda onam Sharofat ayalar chinakam “Navoiyxon” olimlar edi. Ular “Chor devon”ni arab alifbosida o'qishardi, men esa ba'zi g'azallarni lotin yozuvida ko'chirib, yod olardim. Navoiy asarlarining o'sha nusxalarini mashhur shoirlar Hamid Olimjon, Uyg'un hamda Amin Umariylar nashrga hozirlashgandi.

Navoiy asarlarida arabcha hamda forscha so'z, ibora, atama, birikmalar, badiiy tasviriy vositalar juda ko'p edi. Mening ongimga “arab va fors tillarini bilmagan odam Navoiy asarlarini to'la tushunib yetmas ekan”, degan tushuncha singib qoldi.

Domla o'ychan holda xotiralarini so'zlashda yana davom etdi:

—1939 yili harbiy xizmatga chaqirildim. Toshkentdagi piyoda qo'shinlar harbiy bilim yurtini tugatgach, frontga jo'natishdi. Jangda yarador bo'ldim. Gos­pitallarda davolanib bo'lgach, Termiz chegara zastavasiga boshliq qilib tayinlandim. 1947 yili harbiy xizmatdan qaytib, Toshkent davlat universitetining sharqshunoslik fakultetiga “Eron-afg'on filolo­giyasi” ixtisosligi bo'yicha o'qishga kirdim.

Kunlarning birida buvim huzurlariga chorlab, buyuk shoir Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy ma'naviy”si bitilgan nodir qo'lyozmani berib, shunday vasiyat qildilar:

— Bolam, bu ko'p muqaddas kitob, ehtiyot qiling. Bobongiz uni o'qiganlarida soqol-mo'ylovlaridan ko'z yoshlari oqib turardi.

Men bor bisotim — kutubxonamni o'zim uchun qadrdon bo'lgan Toshkent davlat sharqshunoslik institutiga in'om etganman. O'sha nusxa hozir ham shu institut kutubxonasida caqlanmoqda. Sharqshunos bo'lish asli mening qonimda bo'lgan.

— Oltmishinchi yillarda siz fors-tojik adabiyoti tarixini jiddiy o'rganishga kirishib, ko'plab tadqiqotlar, bir qancha shoirlarning o'zbek tilida ilk bor ancha mukammal tarjimai holini yaratdingiz. O'nlab forsiyguy adiblar asarlarini tarjima qilib, chop ettirdingiz yoki shunday jarayonga bosh-qosh bo'ldingiz. Bu katta ijodiy hodisa ma'naviy ehtiyojmidi yoki zamona taqozosimidi?

— Dorilfununni tugatgach, kafedraga ishga olib qolishdi. Ana o'shanda butun orzularim amalga oshganday bo'ldi, Navoiy merosi hamda forsiy tildagi badiiy ijod mahsullarini jiddiy o'rgana boshladim, tarjimalar qilish, ular asosida, majmualar, guldastalar tuzishga kirishdim. Bu orada Sharq adabiyoti ixtisosligi bo'yicha filologiya fanlari nomzodi, degan ilmiy darajaning sohibi bo'ldim. 60-yillarning o'rtalaridan boshlab birin-ketin “Ehson Tabariy”, “Haqiqat izlab”, “Umar Hayyom”, “Abdurahmon Jomiy”, “Fors-tojik adabiyoti klassiklari”, “Sa'diy Sheroziy”, “Malikush-shuaro Bahor”, “Fors-tojik adabiyoti klassiklari ijodida gumanizm”, “Amir Xusrav Dehlaviy” singari risolalarim, monografiyalarim, ko'plab maqolalarim, tarjimalarim alohida kitob shaklida chop etildi; 1969 yilda forsiy tildagi adabiyot ixtisosligi bo'yicha fan doktori degan ilmiy darajani olishga muvaffaq bo'ldim. Hamma kitoblarimdagi tahlilga jalb etilgan misollarni asl dastxat matnlardan qidirib, topib, o'zim o'girganman.

O'sha yillari Toshkent davlat badiiy adabiyot nashriyoti huzurida “Sharq xalqlari adabiyoti” tahririyati tashkil qilindi va uni boshqarish ham mening zimmamda bo'ldi. Butun faoliyatimni Sharq adabiyotini, xususan, fors-tojik adabiyoti injularini o'zbek xalqining ma'naviy mulkiga aylantirishga safarbar etdim. Natijada ulug' shoir Rudakiydan tortib deyarli barcha klassik forsiguy shoirlarning ijodiy merosi tarjima qilinib, chop etildi; ko'p­lab majmualar tuzildi. 1958 yili Toshkentda dunyo Sharqshunoslarining Xalqaro Kongressi bo'ldi. Bizning nashriyot arab, fors, hind, xitoy, yapon, uyg'ur, vyetnam va boshqa xalqlar tillarida ana shu Kongressga atab 57 nomda guldasta chop etdi. Bu va boshqa ishlarda mashhur shoirlar Xurshid, Muinzoda domlalar, Vasfiy va Jumaniyoz Jabborovlar bilan   hamkorlik qilganmiz.

— Ustoz, — gapga aralashdim men, — Umar Xayyom ruboiylari sizning tarjimangizda xalqimiz orasida keng tarqalgan, 12 marta qayta nashr etilgan. Buning siri nimada?

— Aslini olganda, buning hech qanday siri yo'q. Zeroki, Umar Xayyom ruboiylari mazmunan chuqur, g'oyaviy jihatdan teran, shaklan sodda, ravon, hammabop. Men tarjimada asliyatning ana shu xususiyatlarini asrashga harakat qilganman. Ayrim tarjimonlar shoir ruboiylariga o'ta erkin yondashib, badiiy sayqal berib, “originallashtirib” o'giradilar. Natijada asliyatdan yiroq “yangi” ruboiy vujudga keladi. Bir kuni ziyoli bir do'stim o'g'lining nikoh to'yiga taklif etdi. Bazmda kelin-kuyovni tabriklash uchun meni o'rtaga chorlashdi. So'z orasida kimdir “domla, Umar Xayyom ruboiylaridan o'qib bering”, deb luqma tashladi. “Yoddan bilmayman”, deb qutuldim. Davrani boshqarayotgan suxandon yigit shoir ruboiylaridan o'ndan ziyodini o'qib, meni hijolatdan qutqardi. Shunday, yaxshi she'rning tarjimasi ham asliyatidek xalq bilan hamisha hamroh yuradi.

Qaysi bir yili bo'limimiz Hofiz Sheroziyning devonini nashr etishni rejalashtirdi. Ammo munosib tarjimon masalasida bir to'xtamga kelolmadik. Maslahat Xurshid domlaga kelib to'xtadi. Men u kishini qidirib Muqimiy nomli teatrga bordim. “Ustoz ishdan bo'shab ketganlar”, deyishdi u yerdagilar. Keyin bilsam, adib “mafkurasi buzuq” ijodkor sifatida adabiy emakdoshlik vazifasidan chetlashtirilgan bo'lib, “Madaniyat” xo'jaligida bog'bonlik qilib yurgan ekanlar. Bog'lariga qidirib borib, mud­daomni aytdim. Oxir-oqibatda Hofiz devoni Xurshid domla tarjimasida e'lon qilindi. Asliyatini esa mashhur hattot Abduqodir Murodiy domla ko'chirib berdilar.

Hofiz devonidan bir nusxasini o'sha vaqtdagi O'zbekiston Markazqo'mining Mafkura bo'limiga eltib berdim. Ana shu tarjima bahona Xurshid domlani tez orada chorlab O'zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutiga ilmiy xodim qilib ishga qabul qilishdi. Aytishadi-ku, buyuklar ruhini e'zozlagan odam aslo kam bo'lmaydi.

Hayot ham murakkab, ham qiziq. Zeroki, ba'zi asarlarning yaratilishida turmushdagi biron bir turtki yoki biron kishi sabab bo'ladi. Kunlardan bir kun xalq   shoirimiz, O'zbekiston Qahramoni Erkin Vohidov: “Shohnoma” dunyodagi deyarli barcha xalqlar tillarga to'la yoki qisman tarjima qilingan. Ammo ustoz, bu shoh kitobning o'zbekcha she'riy tarjimasi yo'q. Shuning uchun bu ishni o'z zimmangizga olsangiz”, deb qoldi. Haqiqatan, bu shoh kitob qadimda ikki marta nasr va nazmda o'zbekchalashtirilgan bo'lsa ham tugal she'riy tarjimasi yo'q edi. “Rustam va Suhrob”ning Miriy varianti original asar. Shundan so'ng men “Shohnoma” tarjimasiga taraddud ko'ra boshladim. Bunday qapacam, ushbu ulkan ishni bir o'zim uddalashim mushkul ko'rindi. Natijada bu xayrli yumushga doimiy hamkorlarim, forsiy tildagi she'riyatning bilag'onlari, atoqli shoirlar Jumaniyoz Jabborov, Nazarmat hamda Hamid G'ulomlarni jalb etdim. Bir necha yillik zahmat tufayli “Shohnoma”dek ulkan kitobning uch jildlik she'riy tarjimasi o'zbek kitobxonlari qo'liga yetdi…

— Ma'lumki, kitobnig birinchi jildi tarjimasi to'laligicha sizning qalamingizga mansub. Ushbu o'girmalarda Firdavsiyga xos jangnamonavislik uslubini, badiiy tasvirda o'ta mubolag'ali va qabariklikni, har bir doston muqaddima va xotimasidagi pandnomalik ruhini mahorat bilan ifodalay olgansiz. Asar ilm-adab ahli tomonidan iliq kutib olindi va tez tarqalib, noyob kitobga aylandi.

— Keyingi yillarda ham “Gumanizm — abadiylik yalovi”, “Xazinalar jilosi”, “Epos”, “Fors-tojik adabiyoti tarixi”, “Shoh kitob va uning muallifi”, “Jahonni maftun etgan adabiyot” singari kitoblarim, ko'plab yangi tarjimalarim e'lon qilindi; qomuslarda, to'plam va jurnallarda chop etilgan maqolalarim son-sanoqsiz. Sharq she'riyati poetikasiga doir tadqiqotlarim ham anchagina. Ko'rinib turibdiki, bularning barchasi she'riyatga, badiiy adabiyotga mehrim, ma'naviy ehtiyojim taqozosi ekan.

Rostini aytsam, men adabiyotga erta kira bosh­laganman. Ya'ni, o'rta maktabda o'qib yurganimdayoq she'r mashq qilib yurardim. Bir kuni Shchors, Chapayev hamda Lazolar haqida xalq qahramonligini madh etuvchi she'r yozdim-da, bolalar gazetasiga jo'natdim. Oradan kun o'tmay, redaksiyadan “Uch qahramon haqida bitta she'r yozibsiz”, degan tanbehnamo javob keldi. Shundan so'ng, o'zim she'r yozib, o'zim o'qib yuradigan, ba'zan oshiq do'stlarimga bir bayt, ikki bayt yozib beradigan bo'ldim.

Uzluksiz ilmiy izlanishlar, Jahon adabiyoti ne'matlaridan bir necha ming bayt tarjima qilishim qalbim to'ridagi ko'hna ehtiyojni uyg'otdi, junbushga keltirdi. Tabiiy iqtidor, ko'p yillik taj­riba o'z hosilini bera boshladi, bir qancha ibratomuz hikoyatlar, ruboiylar, she'rlar, g'azallar bitdim. Ular “Baqt”, “Ruboiylar”, “Gulbog'”, “Gulbog' sayri”, “Odam borki”, “Gulbog' nasimi”, “Durdonalar” nomi bilan kitobxonlar hukmiga havola qilingan.

— Shogirdlaringizdan ko'nglingiz to'ladimi? Sharqshunosligimizning hozirgi ahvoli va istiqboli haqida fikringizni bilmoqchi edim.

— Qirq besh yildan ziyodki oliy o'quv yurtlarida talabalarga dars beraman, aspirantlar, doktorantu tadqiqotchilarga rahnamolik qilaman. Demak, shogirdlarim juda bisyor. Ular orasida akademiklar, professorlar, davlat va jamoat arboblari ham bor. Shogirdlar haqida gap ketsa, ushbu ruboiy esimga tushaveradi:

Shogirdlar ham misli bolalar:

Bor-yo'g'ingni sendan olarlar.

Ba'zilari ko'kka ko'tarsa,

Ba'zilari loyga qorarlar…

Xudoga ming qatla shukrkim, mening barcha shogirdlarim ko'kka ko'taruvchilar, e'zozlovchilar bo'lib chiqishdi. Hammalari mening yulimni tutishgan. Vatanimiz sharqshunosligiga ulkan hissa qo'shib yurishibdi. Ularning ham mendek piri badavlat bo'lish­larini, shogirdlari esa mening shogirdlarimdek sadoqatli va mehribon chiqishini istayman. Sharqshunoslik murakkab fan. Zeroki, Sharq xalqlari ibtidosida turganimiz XXI asr tarixida ham muhim o'rin tutadi. Dunyo tamaddunida ularning nufuzi tobora oshmoqda. Bularning bari adabiyot va san'atda ham o'z in'ikosini topadi. Ularning hayoti, iqtisodiyoti, ma'rifati, bugungi intilishlarini har tomonlama idrok etish lozim. Hozir imkoniyatlar kengayib, sharoitlar yaxshilanib bopmoqda. Internet tizimining o'zi bu imkoniyat naqadar ulkan ekanliginn ko'rsatmoqda. Demak sharqshunosligimiz yuksalib borishi shubhasiz. Uning yutuqlarini Vatan istiqboliga xizmat qildirish shogirdlarning istiqboldagi vazifasi, deb bilaman.

* * *

… 2006 yili ustoz ruboiylari Umar Xayyom ruboiylari bilan bir jildda (Nashr uchun mas'ul – Minhojiddin Haydar. Tuzuvchi – Alisher Shomuhamedov) nashr qilindi. Toshkent davlat Sharqshunoslik institutida ushbu kitobning taqdimoti bo'ldi. Ming afsus­ki Shoislom Shomuhamedov betobliklari tufayli bu tadbirda qatnasha olmadilar. Atoqli adib va olimlar bu “benazir ijodkor”ning adabiyotimiz, sharqshunosligimiz taraqqiyotidagi ulkan xizmatlari haqida to'lqinlanib gapirdilar. Kamina ham adib Shomuhamedov ijodi haqida, xususan, hikoyatlari haqida bir nimalar gapirganday bo'ldim. Shundan so'ng “Ko'pni ko'rganlar” huzurida rukniga oldingi suhbatlarimni to'ldirib bergim keldi.

Lekin o'g'illari “hozir mavridi emas, yana sim qoqarsiz” deb uchrashuvni opqaga surdilar. Hayhot, zamonamizning buyuk allomasi mana oramizda yo'q. Ammo u kishi ilmiy asarlari, badiiy ijodlari, eng muhimi faqat Shomuhamedovga xos ma'rifatga yo'g'irilgan yaxshi xislatlar bilan bizga hamisha hamnafas. Zeroki, ustozning sevgan ustozi buyuk Hofiz Sheroziy: kimda kim bu olamda yaxshilik-la umrguzaronlik qilgan bo'lsa, u mangu tirikdir, deganlar.

Hamidjon HOMIDIY,

filologiya fanlari doktori,

professor