ILMDAN TOPILGAN ShARAF

U kishini taniganimga o'ttiz yildan oshdi. Ilm­­da, rahbarlik faoliyatida erishgan har bir yutug'iga guvohman. “Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili” monogra­fiyasi nashr etilganda “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasida taqrizim e'lon qilingan. Monografiya davlat mukofotiga tavsiya etilganda, ekspert tashkilot — O'zbekiston Milliy universiteti vakili sifatida fikr bildirganmiz. Birinchi darajali davlat mukofotiga munosib ko'rilganda, hamkasbimizning yutug'idan qalbimizda quyosh porlagan. O'zbekiston Milliy universitetiga o'quv ishlari bo'yicha birinchi prorektor, keyin rektor etib tayinlanganda, ilmiy-pedagogik va rahbarlik salohiyatiga tan berganmiz. “Ma'rifat nadir” degan kitobim nashr etilganda, eng teran tahlilga asoslangan taqrizni Shuhrat Sirojiddinov yozgan. Bularni aytishdan murod ana shu katta olim va salohiyatli rahbar bilan do'stligimiz ildizlari nechog'lik chuqur va mustahkam ekanini ta'kidlash, qanchalik yaqindan bilishimga urg'u bermoqdir.

Shuhrat Sirojiddinov, birinchi navbatda, matnshunos va navoiyshunos olim. “XIX asr Kattaqo'rg'on shoirlari ijodida Alisher Navoiy an'analari” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgach, u o'z oldiga katta maqsadlar qo'ydi. Birlamchi manbalar asosida Alisher Navoiy ilmiy biografiyasini tiklash bilan bog'liq bu maqsad ilmiy izlanish­larini muttasil davom ettirishini taqozo etar edi. Bu degani, ko'p sonli, turli davrlarda ko'chirilgan qo'lyozma manbalarni qiyosiy o'rganish, ulardagi tafovutli ma'lumotlarni chog'ishtirish, mavzuga doir tadqiqotlarda bildirilgan ilmiy qarashlar bilan muqoyasaviy tahlilni o'z ichiga oladigan katta zahmatni zimmasiga olish demakdir. Dunyo fondlaridagi ko'plab qo'lyozma manbalarni qiyosiy-tekstologik jihatdan sinchiklab tahlil etish natijasida olim 1998 yil iyun oyida “Alisher Navoiy hayoti va faoliyatiga oid XV-XIX asrlarda yaratilgan fors manbalari” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Shuhrat Sirojiddinovning “Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili” monografiyasi ana shu tadqiqot natijalarini o'zida mujassam etdi.

Ma'lumki, o'zbek manbashunosligi va matnshunosligi bugungi kungacha katta ilmiy taj­riba to'p­ladi, muayyan nazariy va amaliy yutuqlarni qo'lga kiritdi. Navoiyshunoslik misolida erishilgan natijalar, ayniqsa, e'tiborga molik. Buyuk mutafakkirning “Xazoyinu-l-maoniy”, “Xamsa” va bosh­­qa asarlari ilmiy-tanqidiy matnini tuzish bo'­yicha amalga oshirilgan ishlar natijasida ularning muallif varianti, buning imkoni bo'lmaganda esa shunga yaqin matnlari tiklandi.

Ana shunday zahmatli mehnat samarasi o'laroq ulug' shoir asarlarining akademik nashrlari yuzaga keldi. Hazrat Navoiy hayotiga oid manbalar: Mirxondning “Ravzatu-s-safo”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkiratu-sh-shuaro”, Xondamirning “Makorimu-l-axloq”, “Habibu-s-siyar”, Zayniddin Vosifiyning “Ba­doe'u-l-vaqoe'” va boshqa asarlarning tarjima va tabdil qilinib, nashr etilishi bu boradagi ishlar ko'lami nechog'lik samarali bo'lganini ko'rsatadi. Endi manbashunoslik oldida mazkur manbalarni tadqiq etish asosida buyuk bobokalonimiz hayotiga doir faktlarni qiyosiy asosda tanqidiy o'rganish; asl ma'lumotlar bilan orada paydo bo'lgan tafovutlarning mohiyati va genezisini aniqlash; haqiqat va to'qimalarni ilmiy baholash; Navoiy biobib­liografiyasini tiklash yo'lida yangi manba va ma'lumotlarni ilmiy muomalaga olib kirish kabi dolzarb vazifalar turar edi. Tabiiyki, bu uzoq muddat davomida ko'plab qo'lyozmalar changini yutib, ularni o'zaro qiyoslash mashaqqatidan tashqari, cho'ng matonatni, chuqur ilmiy tafakkurni, yuqori darajadagi tadqiqotchilik salohiyatini talab etar edi. Shuhrat Sirojiddinov monografiyasi ana shu xususiyatlarni jamlagani bilan katta ilmiy qimmatga ega.

Muallif o'zi tadqiq qilgan ilmiy muammo zaruratini quyidagicha asoslaydi: “Ko'pchilik keyingi davr olimlari (XVI-XIX asrlarda bitilgan tazkiralar mualliflari nazarda tutilmoqda – N.J.) Amir Alisher haqida yangi gap aytish ilinjida xalq rivoyatlari orqali yetib kelgan Navoiy haqidagi ma'lumotlarni ham o'z asarlarida zikr eta boshladilar. Yillar o'tishi bilan tazkiranavislikning turli saviyadagi iqtidori, dunyoqarashi, maqsadli yondashuvi oqibatida Navoiy haqidagi ma'lumotlar shunchalik o'zgarishlarga uchradiki, kitobxon qaysi ma'lumot asl va qay biri sox­­ta ekanligini ajrata olishga ojizlik qilib qoldi… Manbalardagi ma'lumotlarni qiyosiy-tipologik jihatdan o'rganish, bir tomondan, ma'lumotlarning asl va to'qima tomonlarini aniqlasa, ikkinchi tomondan, Navoiy hayoti va faoliyatining yoritilish darajasi, mualliflarning uslubiy o'ziga xosliklarini ko'rsatib beradi”.

Darhaqiqat, ushbu monografiya navoiyshunoslikning o'ziga xos yutug'i sifatida baholanishga loyiq. “Navoiyga doir ma'lumotlarning o'zaro qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili”, “Navoiy va davlat xizmati”, “Sulton Husayn, vazirlar va Alisher Navoiy” singari boblar mohiyatan uyg'unligidan tashqari, asardagi asosiy ilmiy konsepsiyani yoritishda bir-birini to'ldirib keladi. Navoiyshunoslikning tadrijiy bosqichlariga baho berar ekan, muallif uni quyidagicha davrlashtiradi: 1) ulug' mutafakkir hayoti va adabiy merosining o'z zamonasida o'rganilishi; 2) jahon siyosiy maydonida XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan siyosiy evrilishlar davri; 3) XX asr 40-yillaridan boshlangan navoiyshunoslikning alohida ilmiy yo'nalish sifatida shakllanishi. Muallif har bir davrning xos xususiyatlarini belgilaydi, yutuqlari va cheklangan tomonlariga munosabat bildiradi, muhim umumlashmalar chiqaradi. Ahamiyatli jihati shundaki, olim sho'rolar davri navoiyshunosligi haqida fikr yuritar ekan, salaflari ilmiy ishlarini xolis baholaydi. Boshqa ayrim tadqiqotchilarga o'xshab, ularning o'sha davr mafkurasi talabi bilan aytilgan, zohiran ko'rinib turgan nuqsonlariga urg'u berish yo'lidan bormay, e'tiborni asosiy ilmiy natijalarga qaratadi.

Ilmdagi mavjud qarashlarni yangilash, muammoga o'zgacha rakursda yondashib, ba'zi masalalardagi qat'iylashgan xulosalarni o'zgartira bilish, eng muhimi, bunda munozara madaniyatini saqlash ilmiy ishning yutug'ini, tadqiqotchining mahoratini, xolisligini baholashda asosiy mezonlardir. Muallifning yutug'i shundaki, birinchidan, u ilk manbalardagi ixtilofli fikrlar tahlili asosida ular ichidan asl haqiqatlarni aniqlay bildi. Jumladan, Mirzo Haydar Do'g'lotning “Tarixi Rashidiy” asaridagi Navoiy nasabiga oid qarashlarga munosabat bildirar ekan, olim shunday yozadi: “Keyingi davrlarda yaratilgan manbalardagi ma'lumotlar ko'rib o'tilganlari kabi muhim va original emas. Hatto ba'zilarini soxta va adashtiruvchi ma'lumotlar sirasiga qo'shish mumkin… Mirzo Haydar umrining asosiy qismi Koshg'arda va oxiri Hindis­tonda o'tgan. Unda Navoiy haqidagi ma'lumotlarni ulug' shoirni shaxsan tanigan kishilardan olish imkoniyati yo'q edi. Hatto umrining oxirini boburiylar saroyida o'tkazgan Xondamir ham Mirzo Haydarning Hindga kelishidan taxminan yetti yilcha ilgari vafot etib ketgandi. Shunday bo'lgach, Mirzo Haydar bahs etilayotgan mavzu bo'yicha o'z hamasrlari Faxriy va Som mirzochalik o'z ma'lumotlarini qayta tekshirib ko'rish imkoniga ega emas edi”.

Muallif keyingi asrlarga taalluqli manbalarni o'rganar ekan, ulardagi ikki qusurni ajratib ko'rsatadi: 1) tekshirib ko'rilmagan turli ma'lumotlarni qo'shib bayon etish (Abdulmo'minxonning “Tomu-t-tavorix” asari); 2) mavjud ma'lumotlarning o'zgartirilishi (Darvish Ali Changning “Tuhfatu-s-surur”i). Tabiiyki, qiyosiy tahlilning bunday usuli katta zahmatni, shu bilan birga, olimona idrokni talab qiladi.

Alisher Navoiy hayotiga doir manbalarni qiyosiy o'rganar ekan, Shuhrat Sirojiddinov zarur o'rinlarda V.V.Bartold, Ye.E.Bertels, Olim Sharafiddinov, Sadriddin Ayniy va boshqa olimlarning ba'zi fikrlari bilan bahsga kirishadi hamda o'z mulohazalarini ishonarli dalillaydi. Jumladan, muallif Boburning “Alisherbek mizoji noziklik bilan mashhurdur” degan ta'rifidagi “noziklik” ya'ni “nazokat” so'zini V.V.Bartold “vыsokomerie” – “kalondimog'lik” deb tarjima qilganini yozar ekan, A.N.Boldirevning “tolkovanie slova “nazokat” V.V.Bartolda neverno: yego sleduet ponimat v dannom sluchae kak “preuvelichennaya щepetilnost”, bыstraya “neobosnovannaya razdrajitelnost”, tarzidagi fikrini keltiradi hamda mana bunday xulosa chiqaradi: “Ayni holatda A.N.Boldirev izohi juda to'g'ri, Navoiyning faqru fanoga e'tiqodini bilgan Zahiriddin Muhammad Bobur “nazokat” deganda takabburlikni nazarda tutmagan. “Badoe'u-l-vaqoe'” va boshqa asarlarda uchrovchi faktlar Navoiyning nozikligi uning tez xafa bo'lishi (ya'ni nozikta'bligi – N.J.) bilan izohlanishini tasdiqlaydi”.

Yana bir misol: monografiya muallifi navoiyshunoslikdagi ulug' shoirning Hirotdan surgun qilingani haqidagi qarashga ham o'zgacha munosabat bildiradi. V.V.Bartold va Ye.E.Bertelsning bu boradagi fikrlari bilan munozaraga kirishadi. Uning qayd etishicha, V.V.Bartold “Mir Alisher va siyosiy hayot” tadqiqotida: “Navoiyning Hirotdan Samarqandga ketishi surgun sifatida qaralishi lozim”, degan fikrni ilgari suradi. “Navoiy” sarlavhali tadqiqotida Ye.E.Bertels bu qarashni ma'qullaydi. Manbalardagi ma'lumotlarni sinchiklab o'rgangan Shuhrat Sirojiddinovning yozishicha: “Bertelsning mazkur tadqiqotda bunday yuzaki yondashuvining ma'lum sabablari bor. U o'ta sinchkov manbashunos va bilimdon navoiyshunos bo'lsa-da, Bartold konsepsiyasini buzmaslik uchun uning xulosalari bilan manbalar orasidagi ziddiyatli fikrlarga aniq chek qo'ymagan va barchasini bir-biriga moslashtirishga majbur bo'lgan”.

Yuqorida ta'kidlanganidek, muallif monografiyada ilmiy munozara madaniyati yuqori ekanini namoyon eta olgan. U birlamchi manbalardagi ma'lumotlarni o'rganish asosida teran tahlillarni amalga oshiradi, ko'plab noaniqliklarga oydinlik kiritadi. Shunga qaramay, o'z to'xtamlarini eng so'ng­­gi xulosa sifatida taqdim etmaydi. O'zidan keyingi tadqiqotchilarga ham so'z aytish uchun imkon qoldiradi. Jumladan, yuqorida zikr etilgan “surgun” muammosiga munosabat bildirar ekan, olim bu masalani qayta ko'rib chiqish navoiyshunoslikning dolzarb vazifalaridan ekanini aytadi.

Alisher Navoiyning bosh vazir – devon sohibi sifatida qaysi soha va tarmoqlarga mas'ul bo'lgani bilan qiziqqan muallif manbalardan ularning quyidagilardan iborat ekanini aniqlaydi:

1. Turli xalq yig'inlari va umumxalq tadbirlari.

2. Tashqi ishlar. Ulug' mehmonlarni rasmiy qabul qilish va kuzatish.

3. Favqulodda holatlar, isyonlar, chegara muammolari.

4. Poraxo'rlikka qarshi kurash.

5. Talonchilik va bosqinchilikka qarshi kurash.

6. Sud-adliya.

7. Viloyatlardan tushgan ariza va shikoyatlarni tekshirish.

8. Amnistiya (afv etish).

9. Diniy aloqalar.

Bu ma'lumotlar bugungi avlodlarga hazrat Navoiy bajargan ishlar ko'lamining nechog'lik katta bo'lganini tasavvur etish imkonini berishi bilan ham qimmatlidir.

Umuman, ushbu monografiya navoiyshunoslikni yangi ilmiy xulosalar bilan boyituvchi, adabiy manbashunoslik va matnshunoslik rivojiga munosib hissa bo'lib qo'shiluvchi muhim tadqiqot sifatida ahamiyatlidir.

Ilmdagi eng so'nggi yangiliklarni oliy ta'lim auditoriyasiga olib kirish, o'quv jarayoniga tatbiq etish ilmiy tadqiqotlar ufqini kengaytirgani kabi ta'lim-tarbiya tizimining ham rivojiga xizmat qiladi. Shuhrat Sirojiddinovning “Navoiyshunoslik”, “O'zbek matnshunosligi qirralari”, “Matnshunoslikdan saboqlar”, “Hijriy va milodiy yillarni o'zaro tabdil qilish usullari” singari darslik va o'quv qo'llanmalari bu jihatdan alohida qimmatga ega. Olimning O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi o'quv jarayoni uchun yozgan “Islom falsafasiga kirish: kalom ilmi”, “Istoriya religiy” dars­liklari, “O'zbek adabiyotining falsafiy sarchashmalari” qo'llanmasi yangi ilmiy xulosalari hamda tahliliy quvvati bilan alohida ajralib turadi.

Olim faoliyatini baholashning muhim ko'rsatkichi fanning ustuvor ilmiy yo'nalishlarida munosib izdoshlar — shogirdlar yetishtirish darajasi bilan ham belgilanadi. Uning bevosita ilmiy rahbarligida 40 dan ziyod magistr, 9 nafar fan nomzodi va filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) va 4 nafar fan doktori (DSc) ilmiy darajasiga ega mutaxassislar yetishib chiqqani Shuhrat Sirojiddinovning ilmiy kadrlar tayyorlash borasida ham samarali mehnat qilayotgani isbotidir.

Qariyb besh yildan ziyodroq vaqt mobaynida Shuhrat Sirojiddinov Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti rektori sifatida faoliyat yuritib kelyapti. Garchi tashkil etilganiga ko'p bo'lmasa-da, uning rahbarlik iqtidori bois universitet mamlakatimiz oliy ta'lim tizimida munosib o'rin egalladi, nufuzi kundan-kunga oshib borayotir. Qisqa davr mobaynida O'zbekiston oliy ta'lim muassasalari milliy reytingida to'qqizinchi o'ringa ko'tarildi. Bunday natijaga erishish o'z-o'zidan bo'lmasligi aniq. Buning uchun ta'lim tizimiga xos muammolarni chuqur bilish, ularni hal etish mexanizmini egallash, jamoani katta maqsadlar sari yo'naltira olish, kerak bo'lsa, tunni tongga ulab mehnat qilish zarur.

Albatta, bugungi globallashuv zamonida hech bir oliy ta'lim muassasasi o'z qobig'ida rivoj­lana olmaydi. Fan va ishlab chiqarish bilan, dunyo ta'lim tizimi bilan integratsiya yo'lga qo'yilmas ekan, ta'limni zamon talablari darajasiga yuksaltirish haqidagi orzular orzuligicha qolib ketaveradi. Chinakamiga rivoj­lanmoqchi bo'lgan universitet dunyo­­ga chiqmog'i, nimalarga qodir ekanini xalqaro maydonda sinamog'i, hamkorlar bilan tajriba almashib, jahon ta'lim tizimidagi ilg'or yutuqlarni o'quv jarayoniga muttasil ravishda tatbiq etmog'i zarur. Ana shu ehtiyojni teran his etgan Shuhrat Sirojiddinov universitetga xalqaro miqyosda e'tirof qozongan olimlarni ishga taklif etdi. Bundan tashqari, doktorlik dissertatsiyasi bo'yicha izlanish olib borayotgan kezlari Bodlean kutubxonasi, Britaniya muzeyi va Oksford universiteti Sharqshunoslik instituti qo'lyozmalar fondidagi Alisher Navoiy hayoti va asarlari bilan bog'liq qo'lyozmalarni o'rganayotganda, Samarqand davlat chet tillar instituti hamda O'zbekiston Milliy universitetiga rektorlik davrida hamkorlik qilgan xorijlik mutaxassislar orqali universitetning xalqaro aloqalarini mustahkamladi. Natijada MDH davlatlari, Xitoy, Turkiya, Koreya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Polsha, Hindiston, Amerika Qo'shma Shtatlari, Saudiya Arabistoni, Belgiya, Afg'onis­ton oliy ta'lim muassasalari bilan 50 dan ziyod shartnomalar doirasida samarali hamkorlik yo'lga qo'yilgani buning isbotidir.

Olim taniqli jamoat arbobi sifatida respub­likamizda ijtimoiy-ma'naviy sohani isloh etish ishiga munosib hissa qo'shib kelmoqda. U O'zbekiston Respublikasi Atamashunoslik komissiyasi raisi o'rinbosari sifatida ham joy nomlari va tashqi yozuvlar bo'yicha qonunchilik hujjatlarini tartibga keltirish ustida amaliy ishlarga boshchilik qilmoqda. O'zbek tilining davlat tili sifatidagi mavqeini mustahkamlash, ona tilimizning xalqaro miqyosdagi nufuzini yuksaltirish ishiga munosib hissa qo'shayotir. Davlat tilining rivoji uchun keng ko'lamda targ'ibot ishlarini olib boryapti.

* * *

Shu kunlarda Shuhrat Sirojiddinov ilm odami uchun ayni kamolot pallasi bo'lgan olt­mish yoshni qarshiladi. Bu sanaga u muhtaram Prezidentimiz tomonidan Ma'naviyat universiteti, deya yuksak baholangan nufuzli oliy ta'lim muassasasi rahbari, ilmdan sharaf topgan olim, jamiyat ravnaqiga munosib hissa qo'shayotgan jamoat arbobi sifatida qadam qo'yayotir. Lekin hali oldinda yanada katta marralar turibdi. Bugun yangi O'zbekiston o'z oldiga Uchinchi Renessans degan ulug' maqsadni qo'yib, shu yo'lda ulkan islohotlarni amalga oshirmoqda. Tabiiyki, butun jamiyatning safarbarligini talab qiladigan bu g'oyani amalga oshirish uchun muayyan vaqt bilan birga fidoyi vatanparvarlar talab etiladi. Shuhrat Sirojiddinov ana shunday fazilat egalaridan. Ma'rifat yog'dusi bilan yosh avlod qalbini yoritib, ana shu ulug'vor maqsadlar sari safarbar etib kelayotgani uning Vatan oldidagi munosib xizmatidir. Olimga ushbu murakkab va shuning barobarida sharafli fao­liyatida yangidan-yangi muvaffaqiyatlar tilaymiz.