She'r – shaxsiyat sharhlari

She'r ijodkor botini, tiynati, fikratining aksi o'laroq paydo bo'ladi, unda inson qalbida yashirinib yotgan iztirob, po'rtana, dard, og'riq, armon, nadomat turli shakllarda zuhurlanadi. Taniqli shoir Sirojiddin Raufning “MASHHUR-PRESS” nashriyotida chop etilgan “Muallaq cheksizlik” she'rlar kitobi ayni shu fikrlarni yana bir bor tasdiqlaydi. Tirik satrlar kitobxonni Olam va Odamning mohiyati to'g'risida o'ylashga, yon-atrofda sodir bo'layotgan voqea-hodisalar asl sababini anglashga undaydi.O'quvchini fikrlashga majburlaydigan bu she'rlarda insonni tushunish, anglash, his qilish ruhiy ehtiyoj ekanligi ifodalangan, hayotning turli ko'rinishlari   haqda falsafiy mushohada yuritilgan.

“Asl muddaomiz muhabbat edi”, –shoir tiriklikni, hayotning mazmunini shunday ta'riflaydi. Muhabbatsiz inson puch, nursiz, gumroh bir jonzotdan bo'lak narsa emas. Darhaqiqat, odam bolalarining sharifligi uning muhabbati, iymoni, haqni nohaqdan ajrata olishida.

Kelsak – yarashadi muhabbat uchun,

Kulsak – yarashadi muhabbat uchun.

Ishq debon sarg'arib, laxta qon yutib,

O'lsak – yarashadi muhabbat uchun.

Shoirlik aslida murosasizlik, shoir yolg'on, xushomad, xoinlik, pastkashlik, qo'rqoqlik, ikkiyuzlamachilik bilan hech qachon kelishmaydi. Hech qanaqasiga oqlash mumkin bo'lmagan illatlardan hazar qilish shoirning shaxsini belgilovchi mezon. Ruhiy muvozanatini barqaror ushlab tura olgan ijodkorgina samimiy va xuddi tabiatdek tabiiy yoza oladi. “Muallaq cheksizlik”da hayotda tez-tez uchraydigan, ayrimlar esa yashash quroliga aylantirib olgan illatlar keskin tanqid qilinadi.

Sirojiddin Raufning she'rlarini ichdan nurlantirib, cho'g' berib turgan narsa nazarimda uning shaxsi bilan bevosita bog'liq. Chunki shaxs bo'lmagan joyda haqiqiy ijod bo'lishi mumkin emas. Hayotni kurash maydoni deb bilgan muallif o'zining har bir she'rida yangi fikr, falsafiy mushohada, o'tkir so'z, keskin xulosani bayon qilgan. “Bugunning odami”, “Haqiqat”, “Tug'yon”, “Favvora”, “Hasbi hol”, “Paradoks”, “Dunyoning ishi” singari she'rlar ham g'oviy, ham badiiy jihatdan maromiga yetgan, pishiq, puxta.

“Inson” traktati tarkibiga kiritilgan “Nasiba”, “Nadomat”, “Adolat”, “Xudbinlik”, “Ona”, “Nisbiylik”, “Dunyo”, “Insof”, “Taqdir”, “Haqiqat” singari she'rlar bir qarashda alohida mustaqil manzumalarga o'xshab ko'rinsa-da, aslida bir-birining uzviy davomi, o'zaro bir-birini to'ldirib turgan real hayotiy dramatik lavhalardir.

Shoir inson olam va odam haqida qancha ko'p narsani bilgani sari o'zining yo'qotishlari, qalbidagi kemtikliklar, umrning naqadar omonat, har bir lahza, har bir nafas g'animatligini tobora chuqurroq anglaydi, deb uqtiradi.

Bahorni anglamay yozga yetibman,

Umrim bog'larida g'imirlar kuzak.

Shaxsi mavhum, qiyofasi xira o'z mus­taqil fikriga ega bo'lmagan, kimning aravasiga o'tirsa, o'shaning qo'shig'ini aytib ketaveradigan tuturuqsiz, subutsiz, zaif kishilar barcha zamonlarda taraqqiyotga g'ov, to'siq ekanligini shoir shunday yozadi:

Ikki soat minbar oldida

Kuyib-pishib bechora notiq

O'zining bir og'iz so'zin aytmadi.

O'z so'zi bo'lmagan kishi juda xavfli, u istagan tomonga ergashib ketaverishi, kutilmagan noma'qulchi­liklarga qo'l urishi, o'z manfaati yo'lida xiyonat qilishi mumkin. Jamiyatning og'riq nuqtasi bo'lgan bu toifani qanday qilib to'g'ri yo'lga solish mumkin, hidoyatga qaytarishning iloji bormi? “Hatto mashhur shifoxona ham dardni tuzatadi odamni emas”. Shoir tabiati sun'iylashib, dunyoqarashi mo'rtlashib, ruhiyati nosog'lomlashib borayotganlarni tuzatishga urinish samarasiz degan dahshatli xulosa — hukmni bayon qiladi. Yillar davomida ko'rgan-kechirganlari, guvoh bo'lganlari, tushunib yetganlari natijasida va qanchalar og'ir bo'lmasin haqiqat baribir hamma narsadan ustun, degan fikrga keladi. Ayni shu his, shu tuyg'uni buyuk so'z salaflari ijodida uchratamiz. Benazir shoir Abdulla Oripov hayoti so'nggida yozganlarida xuddi shu singari iqror bo'rtib turadi.

Shoir shunchaki yashayotganlar, chek-chegarasiz bema'ni havaslarga berilib kun kechirayotganlarni hayotda hech kimligini tasvirlaydi:

Nimadir aslida o'lim degan so'z,

O'zi tirik turib o'lganlar kammi?

Qorin qayg'usidir ularda gap-so'z,

Behuda quvonchi, bachkana g'ami…

U xudbin, qorin-qursoq tashvishidan o'zga fikri, xayoli bo'lmagan kimsalarni ogohlantirmoqchi, insonlik rutbasiga munosib bo'lishga chaqirmoqchi bo'ladi. Adolatsizlik, yolg'on, ikkiyuzlamachilikka qarshi kurashish shart, bunda kelishish, sulh, murosaga o'rin yo'q. Aks holda kelajak oldida gunohkor, yuzqora bo'lib qolamiz.

Kechagi yaltiroq yolg'on-yashiqlar

Bugungi noo'rin andisha uchun

Bizni kechirarmi ertaga…tarix?

Sirojiddin Rauf shoirlik haqida yozar ekan, shoir ham hamma kabi oddiy bir odam, lekin tug'ilganida Yaratgan Egam ijodkorga shoir qalbini tortiq qilgan, deydi. Suratan sokin, ammo siyratida isyon, to'fon yashirin zotning og'ir o'ylar surishi va turfa muloqotlardan ich-bag'ri zardobga to'lishini e'tirof etadi, nafs domiga botgan maxluqotning qilmishlaridan ozorlanadi, ko'ngli og'riydi, g'amga botadi. Lekin bundan umidsizlikka tushmaydi, g'amzada ko'ngilga tasalli bo'lguvchi umidni najotkor sanaydi.

“Uch tomchi” sarlavhasi ostida keltirilgan uch satrli tizmalarda shoir fikrlar g'avvosiga o'xshaydi. Aytmoqchi bo'lgan har bir inja fikrini xalqona tilda – el ichida keng tarqalgan aytim, hikmat, maqollarni badiiy jihatdan qayta jilolab, o'z g'oyaviy maqsadiga bo'ysundiradi. U shu usulda aytmoqchi bo'lgan falsafiy-badiiy umumlashmalarini o'quvchiga tushunilishi oson bo'lgan javohirga aylantiradi. Shoirning mahorati bor bo'y-basti bilan ko'rinib turgan ko'plab she'rlarda voqelik va kechinma parallel ravishda tas­virlanishi bu asarlarning o'ziga xos alohida jihatlaridan biri.

So'z yo'li og'ir, mashaqqatli. Mehnat so'zining lug'aviy ma'nosi azob ekanligini eslasak, ijodning juda noyob, sirli ruhiy holat ekanligi oydinlashadi. “Bugun she'r yozish – havas. Tushunish donishmandlikdir”. Shoir til uchida she'r aytadiganlar, qo'l uchida yozadiganlar, tomog'i, halqumi bilan she'r o'qiydiganlar ko'payib borayotganligidan o'ksinadi. She'rda hikmat bo'lishi shartligini, she'rni tushunish, so'zning ma'no qavatlarini ko'rish, sezish, idrok qilish donishmandlik ekanligini ixcham bir tarzda eslatadi.

She'r – shaxsiyat sharhlari, “Muallaq cheksizlik” kitobi ayni shu fikr­ning tasdig'i va isboti. Unda shoirning ruhiyati, qalb kechinmalari, yashash yo'li, maslak, e'tiqodi betakror bir ohangda jaranglagan. Kitobning nomidan ko'rinib turganidek, bu she'rlar o'quvchini yangi bir ruhiy olamga boshlab ketadi, uni yerdan ko'tarilishga, samoviy yuksaklikka chorlaydi. Bu she'rlar topish va yo'qotishlardan charchagan shiddatli zamonning fikri teran, zukko kitobsevarlari qalbida hayotga muhabbat, ertangi kunga ishonch, ruhiga halovat baxsh etadi. Zero, haqiqiy ijodning kuch-qud­rati ham ana shundadir. Iqtidorli shoir Sirojiddin Rauf yozganidek:

Judolik ko'ngilga solsa-da g'uluv,

Alvido demasman bag'rimni tig'lab.

Ishongum: oldinda bordir uchrashuv,

Salom, deb aytmoqqa mudom intiq lab.

Ilhom G'ANIYEV,

filologiya fanlari doktori