QARZ

(Hikoya)

Muallif haqida: Jo'ra Mahmud — 1942 yili Toshkentda tug'ilgan. 1971 yil Toshkent teatr va rassomchilik institutini tamomlagan. O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan san'at arbobi (1992), “To'g'on”, “Muallim”, “Sadoqat”, “Quloqsiz xo'tikcha”, “Beshvoy-ikkivoy” singari 10dan ortiq pyesalari respublika teatrlarida sahnalashtirilgan.

Aktyorlik mahorati bo'yicha qator darslik va o'quv qo'llanmalari muallifi.

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.

ozir hech kim nazarga ilmaydigan, ammo o'sha yillari ancha-muncha odamning qo'li yetmaydigan to'rtburchak mashinamni sotgan kunim hali devori yo'q darvozamni taqillatib Sunnatillo kirib keldi.

— Eshitdim, eshitdim mashina sotibsan. Ozgina qarz berib turmasang ustimga kerosin sepib, o'zimni yoqib yuborishdan boshqa ilojim qolmaydi, oshnajon.

— Tinchlikmi o'zi? Mana bu choydan xo'pla, ranging o'zgarib ketibdi.

U men uzatgan choyning ichiga mushtumdek nov­vot tashlab choydan xo'pladi.

— E, oshnajon, tinchlik bo'lganida kallai saharlab darvozangni qoqarmidim.

Yer sotib olib, imorat qurmay har narsa bo'lay. Shu uyning devorini ko'tarib qo'yib, tom yopishga qo'lim kaltalik qilganidan ostonangda yolvorib turibman, oshnajon.

— Qoyilman, — dedim tamaki tutatib, sen-ku devorini tiklabsan, men hali hovlini o'rab olganim ham yo'q. Uyni-ku qo'yaver. Poydevoridan nariga o'tolmadim. Shuning uchun das­tyorgina bo'lib turgan moshinni sotishga majbur bo'ldim-da!

Sunnatillo yonimda turgan pachkadagi sigaretdan ikki dona olib, birini qulog'i ortiga, birini labiga qistirdi. Tamakini yondirib qattiq tortdi-da, “uhh” deb og'zidan tutun chiqardi.

— Xudoga shukur qil, bir xona bo'lsa ham uying bor. Qish-qirovli kunlardan ziyon-zahmatsiz chiqib olasan. Erta bir kuni shir etib yomg'ir yog'ib qolsa, yangang ikkimizning holimizga maymunlar yig'laydi.

“Pul jigardan bo'ladi” degan gap bor emasmi, men ham bo'sh kelmadim.

— Oshxonani ayvonga ko'chirib, uch xonalik uyni to'rt xonalikka aylantirib olganding shekilli.

— Eskilar bilib aytishgan ekan, — dedi Sunnatillo qulog'idagi sigaretani ham tutatib. — “Birga tug'ilish bor, birga turish yo'q” deb ikki kelinning nozi-firog'iyu, nevaralarning janjali jonimdan to'ydirib yubordi. Shuning uchun yer sotib olib imoratni boshlab yuborgan edim. Ammo qarichimni o'lchamagan ekanman. Bir moshin tuproq qancha turishini bilsang kerak. Tosh, qumning narxini qo'yaver, yerto'la bilan poydevorning o'ziga bir vagon sement yetmadi.

Xullas, Sunnatillo ham bo'sh kelmadi, “u” desam, “bu” dedi. Noiloj jag' tishimni sug'urgandek qilib bir haftada qaytarish sharti bilan yetti pushtining arvohini o'rtaga solib qasam ichib, ikki ming “ko'ki”ni olib ketdi…

Qadrdon do'stimning “ikki haftasi”, bir oyga cho'zilib ketdi.

Sunnatillo uchastka qurayotgan mahallani bir hafta so'rab-surishtirib, topib borganimda, u hovlida   yangi ekilgan gullarga suv sepayotgan ekan.

Eshikdan kirishim bilan, xuddi Haj safaridan qaytgan odamni qarshilagandek, quchoq ochib kutib oldi. Uch marta boshini boshimga urishtirib ham qo'ydi.

Men endi puldan og'iz ochgan edim:

— Yaxshiyam o'zing kelib qolding, ertaga sendan uzr so'ragani o'zim bormoqchi bo'lib turgandim. Jon do'stim, yana bir hafta sabr qilib turgin. Shu kasofat yerto'laning ustini yopib olay. Bir haftaga ham qoldirmay, pulingni qo'sh-qo'llab o'zim oborib beraman.

Men tuproq yo'llardan kalishimni sud­rab nochor orqaga qaytdim.

Sunnatilloning bir haftasi endi bir yilga cho'zilib ketdi. Men har kuni eshik “tiq” etsa, tanga top­gan telbadek, ko'chaga yuguraman.

Oxiri “Tog' Sulaymonning oldiga kelmasa, Sulaymonning o'zi tog'ning yoniga boradi” degan hikmatga amal qilgan holda yana do'stimning uyiga ravona bo'ldim.

Bu safar u meni ustiga to'sin tashlangan uyning birinchi qavatida kutib oldi.

— E, yaxshi o'zing kelib qolding. Ertaga shu tomning ustiga lo'mboz bosib bo'lgandan keyin o'zim bormoqchi bo'lib turuvdim.

O'zi yumshoq kursiga, meni allanarsadan bo'shagan yashikning ustiga o'tqazib, qo'limga bir piyola sovuq choy uzatdi. Men hali uning qarzidan og'iz ochmasdan, hasrat das­turxonini yozdi.

— Shu desang, bu to'sin deganlari ham otning kallasidek pul turar ekan. Moshin kirasini aytmaysanmi, eshitsa ilon po'st tashlaydi. Kelasi hafta, albatta qo'sh-qo'llab pulingni oborib beraman. Menga ishonaver. Mana qiblaga qarab o'tiribman. O'sha pulingni olasan. Qo'rqma!

— Axir og'ayni degan ham…

— Bo'ldi, bo'ldi. Tushundim! Endi sen ham gapni chuvalashtirmagin. Bemalol uyingga boraver. Qo'rqma, qochib ketmayman. Olasan dedimmi, pulingni olasan.

Yana bir bo'xcha va'dani   qo'ltiqqa qistirib ortga qaytdim.

Darvozasi devor bilan o'ralmagan hovlidagi qari tutning soyasiga ko'rpacha tashlab, darvozadan ko'z uzmay yana olti   oy kutib yotdim.

Oxiri sabr kosam to'lib, to'g'ri borib yoqasidan olaman, degan niyat bilan yo'lga tushdim. Bu safar u meni   uyining ikkinchi qavatidagi nozik mehmonlarga atalgan xonaning yo'lagida   qarshi oldi. “Qarz”dan og'iz ochishga ham ulgurmasimdan meni “insofga chaqirgan” bo'ldi:

— Insofing bormi o'zi?! Sulloh tilamchiday, hadeb eshikni taqillatmay kirib kelaverasanmi? Qanaqa odamsan-a? O'sha pulingni beraman dedimmi, beraman-da. O'zing ko'rib turibsan, hali mehmonxonaning bo'yog'i qurigani yo'q. Seyfdan pulingni olib beray desam, ichkariga o'tib bo'lmaydi. Qimmatbaho bo'yog'ining rangini buzib qo'yishim mumkin. “Tak chto”, uyning bo'yog'i quriganidan keyin pulingni o'zim oborib beraman. Hozir esa uzr, oyog'ing tagini ham bo'yash kerak ekan, ustalar kutib turishipti, nariroq bo'l, deb meni hovliga kuzatib qo'ydi.

Oradan yana yetti oy o'tdi. Bu safar pulimni so'rab borganimda, u meni uyiga kiritmadi. Hashamatli hovlining yangi qurilgan darvozasining qulfi yaxshi ishlamasligi sababli, men ko'chada, Sunnatillo esa uyining uchinchi qavatidagi ayvonidan turib gaplashdik…