Tilla uzuk
Ba'zan hayotda sodir bo'ladigan ayrim voqealar odamning esidan chiqmas ekan. U paytlar kelin bo'lib tushgan uyimga uncha uzoq bo'lmagan kollejda endigina yordamchi mutaxassis bo'lib ishga kirgandim. O'shanda turmush o'rtog'im va qaynotamning tadbirkorligi yurishmay, ishlari yopilib, uyda qiynalib qolgan paytimiz edi.
O'g'lim bog'chaga borardi. U hayotim mazmuni edi. Bolajonim doimo oyijon, oylik olsangiz shirinliklar olamiz-a, derdi. Afsuski, maoshim uning bog'cha to'lovlari, kundalik chiqimlardan ortmasdi. Lekin men umidimni uzmadim. Hali shunday kun keladiki, Allohim menga ham zakotlar berishimga yetarli mablag'lar yetkazadi, deb chin dildan Yaratgandan so'rab yurardim.
Kunlarning birida juda ham pul kerak bo'ldi. Aksiga olib xo'jayinim ikkalamizning ham cho'ntagimiz qup-quruq edi. Nima qilishni bilmasdik. Shunda xayolimga bir fikr keldi:
— Keling, — dedim turmush o'rtog'imga. — Biz o'tirgan uyning pasti katta yerto'la, ichi to'la qog'oz, shularni yig'ib-to'plab mahalla chetidagi chiqindi qabul qilish joyiga olib borib sotib kelamiz, — dedim.
Avvaliga turmush o'rtog'im rozi bo'lmadi. Lekin mening qistovim bilan bazo'r ko'ndi. Rejamizni uyda o'tirgan qaynotamga ham aytdik ular ham yo'q demadilar. Biz yeng shimarib mablag' topish ilinjida yerto'la omboriga tushib astoydil ishga sho'ng'ib ketdik. Bizga jajji bolajonim ham, qo'yaver deyishimizga qaramasdan, ko'maklashardi.
Yerto'lamizda qog'oz uyumlari juda ko'p edi. Bir pasda bir uyum qog'oz chiqindilarini yig'ishtirib oldik. Bahonada yerto'lamiz ham tartibli bo'layotgan edi. Birinchi to'plaganimizni o'g'lim ikkovimiz chiqindi qabul qilish joyiga borib sotib keldik. Yana ishga sho'ng'idik. Tasodifan qo'lim qattiqroq narsaga ilindi. Olib qarasam usti chang, eskirib ketgan, ikki uch qavat lattaga o'ralgan narsa, ichida qattiqroq bir narsa borligini sezdim. Ichini ochib ko'rsam bir xalta pul turar edi.
Hayron bo'lib qotib qoldim. Chunki bu joy pul berkitadigan joy emas edi-da. Eshigi ham qulflanmasdi. Shunda beixtiyor, voy, pul topib oldim, deb baqirib yubordim. Turmush o'rtog'im “qani-qani”, deya yonimga yugurib keldi. Bilaman bu pul ularniki emas edi. Men o'ylanib o'tirmasdan bu pullar dadajonniki, deya xursand bo'lib, ularga berish uchun tashqariga intildim. Shunda bir qadam yurmasimdan qo'limdan mahkam ushlab olgan xo'jayinim: “Menga ber onasi, axir bizga pul kerak-ku! Qolaversa, kamchiligimizni butlab olardik. Uydagilarga aytmay qo'ya qol, baribir bu yerga pul qo'yganlarini bilishmaydi. Qara, hamma yog'i eskirib, chang bosib ketganini”, deb qo'limdan pulni olmoqchi bo'ldi.
Men ko'nmadim. Keyin: “Hech bo'lmasa, ikki-uch pachkasini tashlab ketgin”, deya jahl qildi. Shunda ham ko'nmadim. Men qaynotamning yonlariga qanot qoqib uchib bordim. “Dadajon, dadajon”, deb hayqirdim. Qaynotam qattiqroq chaqirganimni eshitib, “ha kelin, tinchlikmi?” — deb menga qaradi.
— Qarang, yerto'ladan pul topib oldim, sizniki bo'lsa kerak, — deb yugurib borib qo'limdagi xaltani ularga tutqazdim.
Ular o'ylanib qoldilar. Biroz o'tib: “Qaerdan topdingiz?” —dedi.
— Yerto'ladan…
Nihoyat bir menga, bir pullarga qarab: “Rahmat kelin, baraka toping, umringiz uzoq bo'lsin”, deya duo qildilar. Qaynotam ham, men ham juda xursand edik. Shunda qaynotam: “Kelin, ertaga sizga hamma ro'zg'orligingizni olib kelib beraman”, dedi. Ammo o'zlari ham bu pullarni qachon qo'yganligini bilmasligi yuzlaridan ko'rinib turardi.
Va yana yerto'laga tushib ishimni davom ettirdim. Xo'jayinim esa menga bir so'z ham demas, jimgina ishini davom ettirardi. Ikkinchi marta ham qog'oz chiqindilarini to'pladik-da, yana o'g'lim bilan ularni olib borib sotib, pul qilib qaytdik. Bolajonim qo'llarida ushlab olgan uncha ko'p bo'lmagan bu pullarni, sanashni bilmasa-da, qayta-qayta sanab ko'rardi. Uni xursandchiligidan charchog'im ham bilinmas, yana uyga kelib yerto'laga tushib qog'oz chiqindilarini yig'ib, terishga kirishib ketgan edim.
Voqeaning qizig'i esa keyin boshlandi. Shuncha yil o'sha yerto'la ustidagi uyda yashab u yerdan qog'oz chiqindilarini yig'ishtirish xayolimga ham kelmagan ekan. Aslida u yerni xo'jayinim har zamonda jiyanlarini olib kelib tartibga solib turardi. Chiqindi qog'ozlarini yig'ar ekanman, har doimgidek qoladigan va ketadiganlarini ajratishni davom ettirdim. Keraksiz daftar, qog'oz parchalarini ajratar ekanman, ko'zim bir chiroyli oq ko'zli uzukka tushdi.
Avvaliga uncha e'tibor bermadim. Lekin uzuk yaltirashi bilan meni o'ziga jalb etardi. Shoshib uzukni oldim-da, xo'jayinimga:
— Dadasi, qarang uzuk topib oldim, — deya qo'limga taqib oldim.
Xuddi quyib qo'ygandek barmog'imga loyiq keldi. Ular: “ha, qullug' bo'lsin”, deya to'ng'illadi.
— Rahmat, — dedim.
Nihoyat, bugunga yetadigan pulni to'plagan odamlardek, ishimizni yakunladik. Qog'oz chiqindilarini sotib kelib, yuvinib-taranib, pullarni kissaga solib, ko'chamizda joylashgan savdo do'koniga kirib, turli xil yeguliklar olib kelib, o'zimizcha bayram qildik. Hamma uy ishlarimni qilib bo'lib, kechasi hujjatli ishlarimni yozish uchun dars stolimga o'tirdim. Hammayoq jim-jit o'g'lim ham qornini to'qlab, uxlab qolgandi. Xo'jayinim bo'lsa televizor qarshisida yonboshlab o'tirar edi. Shunda hujjatlarimni yozayotib qo'lim barmoqlarida haliyam taquvlik turgan, chiroq ostida yalt-yult etayotgan haligi oq ko'zli uzukning shu'lasi meni o'ziga yana jalb etdi. Bamaylixotir o'tirib, uni barmoqlarimdan asta yechib olib tomosha qila boshladim. Uzuk kichikroq bo'lsa-da, lekin juda chiroyli edi.
U xuddi asl tillaga o'xshab jilolanardi. Uni tomosha qilar ekanman, aylana tomonida joylashgan asl tillalarga xos muhriga ko'zim tushdi. Uzukni o'zimga yaqinlashtirib sinchkovlik bilan tikildim. Ha, u oddiy uzuk emasdi. Ha-ha, u asl tilla, muhr bosilgan Buxoro tillasi ekaniga ko'zlarimga ishonmasdan qayta-qayta qaradim.
Xursandchiligimdan yig'lab yuboribman. Shunda xo'jayinim menga hayron boqib: “Yana nima bo'ldi, onasi”, deb so'radi. Ha, ulardan ichimni tirnayotgan biror gap bo'lgudek bo'lsa berkitib turolmas edim. Aybim bo'lsa ham, gap eshitsam ham ichimdagi gaplarni shartta aytib to'kib solmagunimcha yorilib ketgudek bo'lardim.
— Qarang dadasi, uzukka, — dedim.
Xo'jayinim: “Ha, nima bo'libdi”, dedi e'tiborsizlik bilan.
— Tavba, qarang bunga yoki men adashyapmanmi axir unda tilla muhri bor ekan, — deb ularning qo'liga tutqazdim.
Xo'jayinim ham uzukni qo'liga oldi-da, ko'zlari chaqnab ketdi. Va ular ham uzukda rostdan ham tilla muhri bor ekan, deya tasdiqladi. Ular menga bu uzuk o'sha yerto'ladan topib olgan uzugingmi deya savolga tutar edi hayratlanib. Men esa o'sha chiqindilarni ajrata turib topib olgan uzugim tilla bo'lsa-ya, deya ko'zlarimga ishonmas edim. Xo'jayinim qo'lida uzukni ushlab turar ekan, menga tikilgan mamnun ko'zlari bilan: “uzukni ol onasi bu sening to'g'ri so'zligingga, halolligingga Allohimni bergan nasibasidir. Buni sen mehnat qilayotgan paytingda topib olgan halol uzuging. U hech kimniki emas, aks holda yerto'lada yotmas edi. Senga nasib qilgan ekan bu uzuk uni qo'llaringga taqib ol yoki sotib kamchiliklaringga ishlat. Baribir men hozir sen aytgan narsalaringni olib bera olmayapman, – dedi. Oilamizda faqat singillarim bor ular esa allaqachon turmushga chiqib ketgan. Qolaversa, ularning hozir bundan ham zo'r tillalari bor. Aytgan taqdiringda ham “olavering kelinoyi”, deyishgan bo'lar edi. Men ularni bilaman. Onam bo'lsa tillalarini chiqindiga tashlab qo'ymas edi”, deya uzukni xuddi o'zlari sotib olib bergan kishidek qo'limga taqib qo'ydi. Men bo'lsa nima deyishni bilmasdan bir tilla uzukka, bir turmush o'rtog'imga qarar edim. Xo'jayinimning har doim aytadigan gaplari bor edi: “Onasi sen har doim Allohimdan nima niyat qilsang, bilasanmi, doim senga beradi. Iltimos, faqat sen ko'p-ko'p yaxshi niyatlar qilgin. Nimagadir sening duolaring, albatta, ijobat bo'ladi”, deya yana takrorladi. Men bu gaplarni eshitib juda-juda xursand bo'lib, bir past yig'lab ham oldim.
Yana o'ylab qoldim: rostdan ham bu Allohim qaynotamga topib bergan pullarni evaziga bergan hadyasimikan? Axir men bu tilla uzukni yashirincha olmadim-ku. Aytishadi-ku: “Oltin olma, duo ol”, deb.
Turmush o'rtog'im roziligi bilan bu tilla uzukni o'zimda qoldirishga qaror qildim. Ertasi kuni ishxonamga uzukni yaltiratib taqib bordim. Kollejda ishimni tugatib bo'lib, har doimgidek o'qituvchi dugonalarim to'planib o'tiradigan kutubxonaga kirdim va ular bilan ko'rishib bo'lib, hamkasblarimga aytinglar-chi, menda nima o'zgarish bo'libdi, dedim. Va bitta o'qituvchi dugonam sezib qolib, uzukni ko'rsatib “uzuk olibsizmi, muborak bo'lsin”, dedi. Birozdan keyin ularga kechagi bo'lgan voqealarni gapirib berdim. Hammasi hayron edi. Ba'zilari soddasan desa, ba'zisi to'g'ri ish qilibsan, deyishardi. Xullas, hangoma bo'lib ketdi.
Lekin bu tilla uzukni qo'limda ko'p saqlab tura olmadim. Nimaga deysizmi, sababi o'sha paytda bizga juda ham pul kerak edi, kamchiliklarimiz talaygina, butlashga pulimiz yetmayotgan edi. Tilla uzukni taqdimda bozorga otlandim. Tilla oluvchi do'konga kirib, pulga almashtirdim.
Lekin baribir o'zimdan mamnun edim. Har tugul ro'zg'orimizga yaraydigan ish qila oldim-ku.
Sadoqat ISLOMOVA,
Farg'ona viloyati, Uchko'prik tumani.