Gazeta nega kerak?

Taassufki, bugun jurnalistlarni tinglash effekti yetishmayapti, deb aytishga majburmiz. Butun boshli vazirliklar biz ko'rib turgan muammolar (aslida ularning muammolari) bo'­yicha aytilayotgan jo'yali takliflarga javob berishga qodir emaslar. Ha, aynan qodir emaslar! Bundan boshqa so'zni aytolmayman.

 

Bosma nashrlar ehtiyoji

 

Menda jurnalistikaga havas ham, keyinchalik esa jurnalist bo'lishga ishtiyoq ham aynan gazeta sabab shakllangan. Men har tong­­ni “tirik” gazeta o'qib boshlashni odat qilganman. Bu – mening ehtiyo­jim!

Va bilamanki, bu faqat mengagina xos “qadriyat” emas, mendaylar bu atrofda hali ko'pchilikni tashkil etadi. Demak, ehtiyoj bor, u ba'zilar jar solayotganlaridek, hali qurib bitgani yo'q. Bu – bir!

 

Ikkinchi muhim asos shuki, matbuot­dek savodli, shu bilan birga, o'z “so'zi”ga javob bera oladigan OAV hozircha shakllanmadi, deb o'ylayman. Bu mulohazani o'zini ziyoli hisoblovchi aksariyat dastaklashi aniq. Chunki gazetada har qanday material chop etilishidan oldin rosmana chig'iriqdan o'tadi. Haqqoniyligi tekshiriladi, ijtimoiy yuki hisobga olinadi, saviyasi, darajasi tahlil qilinadi va yana bundan kam bo'lmagan joyi tahriri pishitiladi, eng muhimi, imlosi toza bo'ladi. Nazarimda, bugun bosma matbuotni ayni jihatlar virtual OAV vositalaridan farqlab turadi.

Bilasizmi, bugun kuniga o'zini ovoza qilishdan charchamayotgan piarchilarning, axborot xizmatlari mutasaddilarining aksariyatida asosiy muammolar ushbu zikr etilgan jihatlarda ko'rinayotir: matn tuzish, xatosiz yozish, faktlarni to'g'ri joylashtirish, o'zi ishlab turgan sohasiga oid muammoni to'g'ri talqin qilishda…

Demak, jamiyatning ishonchli savodli asosiy toifalaridan biriga aylandi – matbuot jurnalistikasi! Inkor etib bo'lmaydigan fakt!

Shunday ekan… Bugun matbuotning taqdiriga bilib-bilmay fol ochayotganlarga aytar so'zlarimiz bisyor.

 

Sof jurnalistika qayg'usi

 

Odamni ijtimoiy tarmoqlarda, turli davralarda tobora faollashib borayotgan ba'zi yoshlarimizning ajab­tovur fikrlari sergaklantiradi. Ular orasida har qanday mavzuga “ekspert”lik “salohiyati”ni da'vo qiluvchilar tobora ko'payib borayotganini ayting…

Bilasiz, birlamchi axborot asosiy tasavvurni shakllantiradi. Ba'zilar biron voqea yoki hodisa haqida fikr yuritar ekan, istiholaga ham borib o'tirmaydi. Shunchaki, “baqir-chaqir”ga to'la yoki nafratga yo'g'rilgan so'zlar bilan o'sha holatga izoh beradi, o'zining haqiqatparvarligini isbotlash uchun ham “ur-ho-ur” usulini qo'llaydi, bu shov-shuvlarga o'ch bo'lgan olomoniy fikr egalariga rosa yoqadiyam, ilk bor duch kelgan odamda hammasi haqiqatdek tasavvur uyg'onadi.

Ammo ijtimoiy olamni “portlatish” shavqi bilan to'yintirilgan bunday xabarlarning qanchasi rost, qanchasi yolg'onu, qanchasi bir yoqlama bo'lib chiqayotganiga endi-endi ajab­lanmay ham qo'ydik. Ba'zida esa bunday shov-shuvlar zamirida biron-bir rahbarning obro'sini to'kish, odamlarning shaxsiy muammolarini oshkor etish yo'li bilan badnom qilish kabi chirkin maqsadlarni anglab qolganingdan keyin odam ijtimoiy tarmoqning hamma gapiga shubha bilan qarab qolar ham ekansan.

Yana ham kishini sergak torttiradigan jihat shundaki, ijtimoiy tarmoqlardagi nafaqat imloviy, balki barcha jabhalardagi savodsizlik masalasi, umuman, savod masalasining nechanchi o'ringa tushib qolganini barchamiz ko'rib turibmiz.

To'g'ri, bu sof jurnalistika emas. Ammo jurnalistikaning qattiq nonini yeb yurgan minglab hamkasblarimizni qiynayotgani, bugun jamiyat ayni shu holatni “jurnalistika” deya qabul qilishga “hozirlik ko'rayotgani”dir.

Axir har bir soha o'ziga xos bir fan. Uni avval o'qish, o'rganish, uning ma'lum bir sirlarini bilish talabini hali hech kim bekor qilmagan. Nega bu haqda jimmiz?

Nazdimda, biz bo'lajak jurnalistlarga, ya'ni oliy o'quv yurtlari talabalariga qanday qilib bo'lsa ham odamlarning ishonchini qozonish, e'tiboriga tushish ilmi – piar qilish sirlaridan avvalroq ijod ko'nikmalarini, adabiyotdan, voqea va hodisalarni xolisona yozish, voqelikka baho berganda tanganing ikki tomonini ham o'rganish kabi talablardan, shuning­dek, ifoda uslublaridan mohirona foydalanishdan saboq bersak, adolatdan bo'lsa kerakdir! O'ylaymanki, bu borada men ta'kidlayotgan asl jurnalistika bosh manba bo'lib xizmat qiladi.

 

Ildizga bolta

 

Endi ijtimoiy tarmoqlarda paydo bo'lgan bosma nashrlarning ashaddiy “do'st”lariga e'tibor bering: ularning ba'zilari “o'zimizning bolalar” – bir vaqtlar matbuotda ishlab ko'rgan, eplab ketolmagan, ishi yurishmagan, safdan chiqarib yuborilganlar. Ha, “sopi” “o'zimiz”dan chiqqan. Ularni birov tanimaydi, “tanimasligi”ni “tan olmaydi”, deb aytsak, yanayam to'g'riroq bo'ladi. Yaqinda ana shu qavmga “mansub” bir yigit televidenieda chiqib o'ta “aqlli” gaplarni gapirdi. Keyin uning ayni shu yo'nalishda ilmiy ish qilayotganini aytishdi. Ajoyib! O'sha yigit ilmiy ishni qaysi manba orqali yozmoqda ekan? Shu insofdanmi endi?

Asli bu fikrdoshlarning asl maqsadlari nima o'zi? E'tiborga tushishmi? Axir bu obro' olib keladigan gapmi bu ojizlikning o'zginasi emasmi, ha, rostdan ham, o'z oyog'iga o'zi bolta ko'tarib turgan befahm bolani esga soladigan ojizlik.

Men bir gazeta bosh muharriri sifatida nashrning mazmun-mundarijasi, dizayni, tahlil va tahrirdagi kamchiliklar uchun, qolaversa, janrlarning umuman yo'qolib ketayotgani, zamon bilan hamnafas formatlardan foydalanilmayotgani borasidagi tanqidingiz bo'lsa, tinglashga roziman, bu real tanqid.

Siz avval gazetalarni o'qing, ularni farqlang, ularning qay biridir, rostdan ham umuman yopilishga loyiqdir. Buni inkor etib bo'lmaydi. Qay birlari esa jamiyatga mana-man degan saytingizdan ko'ra ko'proq foydali ishlarni qilyapti. Shuning uchun ham siz gazetachilikka tosh otishdan oldin o'rganing va aynan tanqid qiling, masala qo'ying, muammoni yechishning yo'llari haqida ayting, qabul qilamiz, muhokama qilishdan qochmaymiz. Bu borada siz qancha tanqid qilsangiz, bu to'g'ri bo'ladi. Bu sohaning rivojlanishiga xizmat qiladi. Ana o'sha haqiqatdan ham rivojlanish evaziga, zora, biz ham oyoqqa turib olarmiz, gazetalarning elektron shakllari, yangicha formatlari paydo bo'lar, fikrlashimiz o'sar…

Ammo qani o'sha do'stona, asosli tanqid, jurnalistikaga nisbatan ichki jonkuyarlik?

Biz jamiyatni yangilamoqchimizmi, zamonaviy fikrli, uyg'onish avlodini voyaga yetkazmoqchimizmi, unda ma'rifatni inkor etmasligimiz lozim. Ma'rifatni hozircha keng tarqatayotganlardan biri matbuot, ha, aynan bosma matbuotdir.

Biz, bugungi ba'zi “qavm”lar tushunchasi bilan qaralsa, bu kurashning boshida turganlar haqida ham o'z fikrimizga egamiz. Shunday ekan, bir-ikki odamning manfaati, ojiz nafsi evaziga jamiyat uchun muhim bo'lgan butun boshli sohaning qurbon bo'lib ketishini tasavvurga ham, mantiqqa ham sig'dirib bo'lmaydi.

Bunga urinishning o'zi bir aqlsizlikdir.

 

Haqiqatdan qo'rquvchilar…

 

Biz jamiyatni, yoshlarni bilib turib, atay gazetadan, aytish mumkin bo'lsa, eng katta ma'rifatdan uzoqlashtirdik. “Ma'rifat” gazetasining o'tgan uch yillik sonlarini olib bir varaqlab ko'ring, men ularni tayyorlashga ketgan shuncha ko'z nuri, izlanishlar, ijod mashaqqatlarini ko'z oldimga keltirar ekanman, maktab­lardagi obunani yo'q qilganlarning siymosida ma'rifatning, maorifning eng ashaddiy dushmanlarini ko'rgandek bo'laman. Bunda mubolag'a yo'q. Bugun o'sha jimitdek jamoa – ma'rifatchilar qilgan ishni hech kim qilayotgani yo'q. O'qituvchilarga adabiyotni ham, falsafani ham, ijod zavqini ham, pedagogik uslublarni ham shu gazetachalik biron-bir muassasa, vazirlik tushuntira olayotgani, o'rgatayotgani, eng yomoni, bu haqda o'ylayotgani ham yo'q. Mana – fojia qaerda?

Bu bitta gazeta. Bunday nashrlar ozmi? “Mahalla” gazetasini so'ng­­gi yillarda “AiF” bilan solishtira bosh­lagandik. “Milliy tiklanish”dagi o'ziga xos topilmalar, uslubni ko'z-ko'z qilsa arziydi. Bunday nashrlar yetarli. Bor! Faqat buni ko'ra bilish, tan olish, bu ijodiy va muhimi, toza kuchdan foydalanish, uni jamiyat ravnaqi yo'lida safarbar etish yo'q! Muassislarning bu boradagi dunyoqarashi esa ongli insonni uzoq o'ylanishga majbur qiladi…

Bosma nashrlarga ochiqdan-ochiq qarshi chiqishlarni ko'rib, turli xayollarga boryapmiz ham , rosti…

Fikrlab ko'raylik. Bitta tahliliy maqolani yozish uchun jurnalist ozmuncha ter to'kmaydi. Jumladan, muammoni o'rganadi, tahlil qiladi, solishtiradi, turli variantlarda yozadi, tahrir qiladi. Buning mashaqqatini zalvorli, tahliliy maqola yoza oladiganlar biladi!

Siz muharrir sifatida uni e'lon qilasiz va kutasiz, axir jiddiy muammoni ochib tashladingiz, unda muammo bilan birga, uning yechimini ham ko'rsatdingiz. Ammo… Qani endi unga biron mutasaddi bir qarab qo'ysa…

Axir muammo nima uchun ko'tarildi, biz ochiqlik, deb nimaga bong urib yotibmiz, xolislik va ochiqlikdan maqsad o'zi nima, deydigan zot yo'q! Vaholanki, xorijiy saytlar bir necha bor “Ishonch” materiallarini ko'chirib bosishganida reaksiya bo'ldi, bo'lganda – qandoq!

Bu nimani anglatadi?

Ko'p narsani anglatadi!

Taassufki, bugun jurnalistlarni tinglash effekti yetishmayapti, deb aytishga majburmiz. Butun boshli vazirliklar biz ko'rib turgan muammolar (aslida ularning muammolari) bo'­yicha aytilayotgan jo'yali takliflarga javob berishga qodir emaslar. Ha, aynan qodir emaslar! Bundan boshqa so'zni aytolmayman.

 

Mana, masalan, “Ishonch” gazetasi o'tgan to'rt yil davomida mao­rif sohasidagi o'nlab o'ta dolzarb muammolarni ko'tarib chiqdi. Ammo qani endi ularning loaqal birontasiga odam qoniqadigan javob berilgan bo'lsa! Vazirlik ommaning e'tiborini kerakli-keraksiz loyihalari bilan chalg'itdi, lekin asl muammolar muammoligicha qoldi, ular borasida jo'yali ish qilinmadi. Vaholanki, tahririyat e'lon qilgan maqolalar biron g'arb matbuotida berilganida edi, shubhasiz, o'sha mamlakat maorifi mutasaddilari jamoatchilikka izoh bergan, bu borada kes­kin qarorlar qabul qilingan bo'lar edi.

 

G'arb oliygohlarida o'qib kelgan zukkolar nega bizda bu tajribani qo'llamaydilar, ajabo! Axir, bundan jamiyat, soha yutardi. Gazeta ham o'z vazifasini bajargan bo'lardi, jamiyatda esa o'z-o'zidan gazetalarning muxlislari ko'payardi, adolat tantana qilardi va hokazo… Aynan mana shu – kerakmas kimlargadir!

Yoki! Yoki yana bir misol, butun boshli beshta markaziy gazetada e'lon qilingan “Haqiqatga tik boqing, janob!” deb nomlangan maqolani mahalla va oilani qo'llab-quvvatlash vaziri javobsiz qoldirishini qanday izohlash mumkin? Shu endi ochiqlikmi? Prezident matbuotda emas, hatto ijtimoiy tarmoqda sohaga taalluqli biror luqma bo'lsa, javob berasan, deb topshiriq berib turibdi, butun boshli beshta matbuot organi e'lon qilgan e'tirozlar javobsiz qoldi. Shulardan keyin yana ochiqlik indeksida ko'tarilishni kutishga haqlimizmi?

Mana shuncha gapdan keyin matbuot kimlarga xalaqit qilmoqda, gazetalarning tezroq kunpaya-kun bo'lishini kimlar ko'proq xohlamoqda, degan savolga javob ham keladi-da, o'z-o'zidan!

Javob shunday: matbuot kerak emas, deb bong urayotganlar haqiqatdan qo'rquvchilardir!

 

Axborot ikkilamchi, tahlil muhim

 

“Bilag'on” birodarlarimizning ko'pchiligida bitta argument bor: matbuot tezkorlikda orqada qolmoqda. Ya'nikim, bugun bo'lib o'tgan voqea haqida oradan uch kun o'tib berilgan xabar kimga kerak? Jon bordek bu mulohazalarda, to'g'rimi? Lekin e'tiroz bor. Mana, mushohada qilaylik.

Avvalo, informatsiya, ya'ni biz axborot deb aytadigan tovarning tezkori bor va umuman keragi hamda nokeragi ham bor. Har qanday ommaviy axborot vositasining qiymati unda berilayotgan axborotlarning iste'molchiga kerakligi, muhimligi va tezkorligi bilan o'lchanadi. Internet paydo bo'lishi barobarida tezkor axborot tushunchasiga yondashuv o'zgardi.

Avvalo, bugun telegram kanallari orqali har qanday rost va yolg'on (to'g'risi shunday) xabar yashin tezligida tarqalmoqda. Keyin yolg'on joylari olib tashlanyapti, tuzatilyapti va hokazo. Qolaversa, siz yigirmata telegram kanaliga a'zo bo'lsangiz, bitta to'g'riligi isbotlanmagan xabarni, ya'ni o'sha “tezkor axborot”ni yigirma marta o'qishingizga to'g'ri kelyapti. Shunday emasmi?

Shart shunday ekan, avvalo, bunday “tezkorlik” kimga va nimaga kerak? Qolaversa, bu qarashda tezkor axborot berishda nafaqat gazeta, televidenie ham orqada qolayotgan bo'lib chiqyapti. Chunki O'zbekiston telekanallarini qo'yaturing, hatto Rossiyaning ishongan axborot menejeri hisoblangan NTV ham tongdagi voqelikni kechga borib efirga uzatadi. Bugun nafaqat bir haftada bir chiqadigan gazetalar, balki kuniga 24 soat efir beradigan o'nlab telekanallar, radiokanallar ham hatto oddiy axborot bermayotgan ekan, unda nega, olaylik televidenie haqida bu e'tiroz ko'tarilmayapti?

Bori shu! Bu imkoniyatlar chegaralanganlik holatida matbuot analitikaga, ya'ni tahlilga o'tdi, hisob. Amerikada ham, Yaponiyada ham shu!

Xabaringiz bormi, ma'rifatli jamiyatlarda gazetalarga obuna tezkor ravishda ko'paymoqda. Yaponiya, Janubiy Koreya, Turkiya kabi mamlakatlarda gazetalarga ommaviy qaytish boshlandi. Buning zamirida nima turibdi?

Mening ishonchim komilki, bu jamiyatning ma'rifatlilik darajasi bilan bog'liq holat. Bunda davlatning ham katta hissasi bor, bu shubhasiz. Demak, gazetalarga janoza o'qishni to'xtatib turishga to'g'ri keladi.

Dunyoning rivojlangan davlatlaridagi matbuotga qaytish, ya'ni matbuot ehtiyoji nimani anglatishini mushohada etaylik. Nazarimda, bu ayni ma'rifat va vazminlikka ehtiyoj bilan bog'liq.

 

Yangilanish fursati

 

Ochiq aytganda, men kasbdoshlarimning ko'r-ko'rona gazetalar o'lmaydi, deb shovqin solishlariga ham qo'shila olmayman. Gazetalar, xuddi boshqa tashkilotlar, tadbirkorlik sub'yekt­lari qatori faoliyatini to'xtatadi, qachonki, moli o'tmasa, bu mahsulotlarga ehtiyoj mutlaqo yo'qolsa… Vij­donan aytganda, masalani ayni shu jihatiga qarab qo'yilsa, bu ham adolatdan bo'lar edi.

 

Gazetalarimiz soni yanada kamayishi mumkin. Yashirib nima qilamiz, ularning ko'pchiligi o'qilmaydi. O'qiydigan qiymatga ega emas. Bugungi kun iste'molchisining talab va takliflari o'rganilmay chiqarilmoqda. Odamlarni nimalar qiziqtirayapti, degan savolga javob yo'q. Chunki… buyurtmachining o'zi ma'rifatdan uzoq. Gazetaga, tahririyatlarga ayni ular yaratayotgan mahsulot nuqtai nazaridan e'tirozlar bildirib borish, ularni jonlantirishga motivatsiya shakllanmagan, aniqrog'i, bunday yondashuvlar bugun umuman yo'q.

 

Biz gazetalarimizning dizayni, qiyofasi haqida, jurnalistikaning rang-barang janrlari imkoniyatlaridan foydalanishni tizimli tahlil qilish va yo'lga qo'yish borasida ishlamayapmiz. Hozirga kelib barmoq bilan sanarli qolgan ustozlar bilan mahorat darslarini yetarli darajada o'tkazib, haqiqiy jurnalis­tikaning sir-sinoati, kerak bo'lsa, bu fanning tilsimlari haqida bilishni istamayapmiz. Mana shu kabi muammolarni hal etishni o'ylashimiz kerak. Nazarimda, bugun o'zbek jurnalistikasida, uning har bir tarmog'i, yo'nalishida bu juda katta muammo bo'lib turibdi.

 

Obuna, o, bu – na?

 

Ehhh, bu haqda gapirgim kelmayapti…

Obuna haqida juda ko'p gapirdik. Unga qarshi butun boshli arboblar ishlashdi. Baraka topishsin! Lekin aslida bu matbuotning bosh og'rig'i emas.

Mohiyatan, majburiy obuna – biznesdir! Uning juda katta foydasi matbuotga va matbuotchiga, aniqrog'i, jurnalistga aytarli yetib kelmagan. Hozir ham ba'zida hokimliklar ro'yxat asosida eskicha usul bilan qilayotgan obuna kampaniyasining zamirida, o'lsin agar, gazetalarni rivojlantirish maqsadi turganiga ishonmayman. Shu bois bu borada ham biroz jiddiyroq bo'laylik, jurnalist hamisha ham yemagan somsasiga pul to'layvermasin!

Matbuotga ko'p narsa kerak emas, siz unga quloq soling, uning qonuniy talabiga javob bering, uning o'z vazifasini sidqidildan bajarishiga monelik qilmang. Shunda u o'zini-o'zi boqadi ham, rivojlanadi ham, jamiyat taraqqiyotiga katta xizmat qiladi ham.

Husan ERMATOV.

“Ishonch” gazetasining

2022 yil 21 aprel

50-sonidan olindi.