Oliy ta'limning istiqbolli qadamlari

yoki tizimni yangi sifat bosqichiga ko'tarish, zamonaviy bilim va texnologiyalarni egallagan har tomonlama yetuk avlodni yetishtirish borasidagi muhim vazifalar xususida

Prezident Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O'zbekiston strategiyasi” kitobida ta'lim-tarbiya   masalasiga ham alohida e'tibor qaratilgan. Jumladan, ushbu mukammal asarning “Adolatli ijtimoiy siyosat” deb nomlangan bobidan o'rin olgan “Ta'lim va tarbiya: yangi imkoniyatlar” sarlavhali maqolada keyingi yillarda yurtimizni har tomonlama taraqqiy ettirish, yangi O'zbekistonni yaratish maqsadida jamiki sohalar qatori ta'lim tizimida ham tub islohotlar olib borilayotgani, bu borada o'nlab muhim farmon, qaror, konsepsiyalar va dasturlar qabul qilingani tilga olinadi. “Yaqinda qabul qilingan “Ta'lim to'g'risida”gi qonun ushbu soha taraqqiyotida, hech shubhasiz, yangi ufqlarni ochib beradi”,—deydi Prezidentimiz.

Darhaqiqat, Yurtboshimiz asarida ta'kidlanganidek, ta'lim va tarbiya avvalo, beshikdan boshlanadi, degan hikmat bejiz aytilmagan. Xalqimiz esa hamisha ustozlarni e'zozlab, ularning hurmat-izzatini joyiga qo'yib kelgan.

Ammo Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek, “ko'p yillar davomida o'qituvchiga e'tibor borasida so'zimiz boshqa, ishimiz boshqa bo'lib keldi. Oqibatda soha xodimlari go'yoki keraksiz va himoyasiz qatlamga aylanib qoldi. Bunday nojo'ya ishlar nafaqat ta'lim sifatiga, balki soha xodimlarining o'z kasbiga bo'lgan munosabatiga ham salbiy ta'sir ko'rsatdi. Qanchadan-qancha tajribali o'qituvchilar dili og'rib, sevgan kasbini no­iloj tashlab ketganini ham bilamiz.”

Bu achchiq haqiqatlar nafaqat o'rta-maxsus ta'lim, balki oliy ta'limga, ilm-fan bilan mashg'ul bo'lgan barcha tizimlarga ham taalluqli edi. Chunki turli hasharlar, ko'chalarni tozalashdan tortib, paxta yig'im-terimiga oid bir necha oylar davom etadigan majburiy hasharlar bilan nafaqat talaba-yoshlar, balki har bir oliy ta'lim dargohining rahbarlaridan tortib, o'qituvchilari, butun jamoasi band bo'lar edi.

O'qituvchi-pedagoglarga to'lanadigan ish haqi — maoshlarniku gapirmasa ham bo'lardi. Bugun esa bari boshqacha.

Bunday ahvolni bugun hatto ongimiz ham qabul qilmay qoldi. Chunki shaxsan muhtaram Prezidentimizning tashabbusi va sa'y-harakati bilan ta'lim sohasi, jumladan, oliy ta'lim sohasida misli ko'rilmagan yangi bosqichga qadam qo'yildi.

Mamlakatimizda yangi oliy ta'lim muassasalari, jumladan, xorijiy universitet va institutlarning filiallari tashkil etilib, ularning soni 200 tadan oshirildi.

Mamlakatimizda oliy ta'limning ahamiyati ortib borayotgani va unga qo'yilayotgan yangi talab­lar esa oliy ta'lim muassasalarining o'z fao­liyati strategiyasini qayta ko'rib chiqish zaruratini tug'dirmoqda. Oliy ta'lim muassasasini rivojlantirishning yangi doktrinasida asosiy rollardan birini ularning inson kapitali egallaydi, bu esa xodimlar, doktorantlar va talabalarning bilim, ko'nikma va ijodiy qobiliyatlarini o'z ichiga oladi. Taklif etilayotgan yondashuv inson kapitalini boshqarishni oliy ta'lim muassasasining innovatsion rivojlanishining umumiy strategiyasiga kiritish imkonini beradi.

Hozirgi vaqtda dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmaning yangi turiga — postindustrial yoki axborot jamiyatiga o'tish bilan tavsiflanadi, bunda yuqori ma'lumotli va ijodkor inson shaxsining roli katta, ya'ni yangi bilimlarni yaratish, ularga bo'lgan talab beqiyos ortadi. Ta'lim darajasi, ijodkorlik va motivatsiya har bir shaxs, tashkilot va umuman jamiyatning kapitaliga aylandi. Ta'lim va ilmiy xizmatlarning jahon bozori jadal rivojlanmoqda, bunda oliy ta'lim muassasalari yetakchi ishtirokchilar bo'lib qolmoqda, shu bilan birga ularning roli va ish sharoitlari doimiy ravishda murakkablashib bormoqda. Rasmiy ravishda notijorat tashkilotlari maqomini saqlab qolgan ta'lim muassasalari moliyaviy resurslar uchun raqobatlashishga, o'z faoliyatini diversifikatsiya qilishga va tijorat kompaniyalari sifatida amalda ishlaydigan o'quv, ilmiy va innovatsion majmualarga aylanishga majbur. Dunyoda va mamlakatimizda oliy ta'limning ahamiyati ortib borayotgani va unga qo'yilayotgan yangi talablar oliy ta'lim muassasalarning o'z faoliyati strategiyasini yanada rivojlantirish zaruratini tug'dirmoqda. Aynan shu masalalarni o'zi ichiga olgan holda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2021 yil 24 dekabrida ikkita muhim qarorlar qabul qilindi. Bu qarorlar oliy ta'lim tizimini va har bir rektorni yangi tadbirkorlik tipidagi oliy ta'lim muassasalarning konseptual modellari (“javobgar”, “loyihaga yo'naltirilgan”, “innovatsion”, “tarmoq”, “virtual” oliy ta'lim muassasa va boshqalar) qo'llagan holda oliy ta'lim muassasa o'qituvchilari va xodimlarini tijorat muvaffaqiyatiga yo'naltiradi, yangi resurslarni izlashga, yangi bozorlarga kirish vazifasini qo'ymoqda.

Oliy ta'lim muassasalarning innovatsion fao­liyatiga ta'sir etuvchi asosiy omillarga qu­yidagi omillar kiradi:

– turli davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan ularning faoliyatini normativ jihatdan tartibga solish va nazorat qilish;

– turli manbalardan moliyalashtirish hajmlari, tarkibi va muddatlari;

– har bir oliy ta'lim muassasasida to'plangan innovatsion salohiyat;

– tadqiqot mahsulotlari iste'molchilari (jamoat, biznes) bilan o'zaro hamkorlik strategiyasi;

– boshqaruvning qabul qilingan modellari va mexanizmlari, menejerlarning malakasi.

O'zbekiston oliy o'quv yurtlaridagi, xorijiy va yetakchi oliy ta'lim muassasalari tajribalaridan, innovatsion strategiyalar bilimlar iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oliy o'quv yurtlarining o'rganuvchi tashkilot sifatida rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratishi, xodimlarni yanada o'z-o'zini rivojlantirishi va ularni yangi bilimlar yaratishiga undashga qaratilgan bo'lishi shart. Oliy ta'lim muassasasini rivojlantirishning yangi doktrinasida ularning inson kapitali asosiy rollardan birini egallaydi, u professor-o'qituvchilar tarkibi, tadqiqotchilar, oliy ta'lim muassasasi rahbariyati, ma'muriy va ta'lim-tarbiyaviy yordam xodimlari, doktorantlar va talabalar, doktorantlarning bilim, ko'nikma, ijodiy qobiliyatlarini o'z ichiga oladi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan “O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”da oliy ta'lim jarayonlariga raqamli texnologiyalar va zamonaviy o'qitish usullarini joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, korrupsiyaga qarshi kurashish, muhandislik-texnik ta'lim yo'nalishlarida tahsil olayotgan talabalar ulushini oshirish, kredit-modul tizimini joriy etish, o'quv rejalarida amaliy ko'nikmalarni oshirishga qaratilgan mutaxassislik fanlari bo'­yicha amaliy mashg'ulotlar ulushini oshirish bo'­yicha ham aniq vazifalar belgilab berildi.

Shubhasiz, yashash tarzini jumladan, mutaxassis kadrlarning shakllanishi muhitini, oliy ta'lim sifatini yaxshilash XXI asrning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Globallashuv sharoitida ta'lim va fan tizimini isloh qilish ko'plab muammolarning yechimini belgilovchi omil hisoblanadi va aynan shu sababli, kasbiy ta'lim sifatining yuqoriligi bilan xarakterlanadigan ta'lim modellari ko'payib bormoqda.

Ta'lim masalasi jahonning ko'plab mamlakatlarida muhim vazifalar qatoridan o'rin olgan. Ko'pchilik davlatlarda global raqobat sharoitidagi yangi talablariga javob beruvchi, moslashuvchan ta'lim tizimini yaratishga qaratilgan tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Bulardan asosiy maqsad oliy o'quv yurtlarining va o'quv dasturlarining moslashish imkoniyatlarini kengaytirish bo'lib, ular akademik va tashkiliy tuzilmalarni isloh qilish, infrastrukturani, ta'lim metodlari va texnologiyalarini yangilash, pedagogik jarayonni takomillashtirish, o'qituvchilar tarkibi va faoliyat sifatini yaxshilash orqali amalga oshirilmoqda.

Ma'lumki, iqtisodiyot rivojida ortda qolish xavfi asosan samarali ta'lim modelini yaratmagan davlatlarga xosdir. Demak, bilimlarga asos­langan ochiq fuqarolik jamiyatini, xizmat ko'rsatish va ishlab chiqarishga yo'naltirilgan iqtisodiyotni qurishni o'z oldimizga maqsad qilib qo'yar ekanmiz, eng avvalo mamlakatimizdagi ta'lim tizimini faol tarzda takomillashtirib borishimiz zarur.

Bilimlar jamiyatida umr bo'yi ta'lim olishning asosiy maqsadiga erishish (shaxsning ijodiy salohiyatini umr bo'yi boyitish) faqat klasterli yondashuv sharoitida mumkin. Ta'limni rivojlantirishning hozirgi tendensiyalari ta'lim xizmatlari bozorini tartibga solishning ilg'or uslublarini ishlab chiqishni talab qiladi. Ta'lim sifati muammosini dolzarbligining ichki sabab­lari — bu innovatsion yuksalish, menejmentni hududiylashtirish, ta'limni tijoratlashtirish, uni mintaqalashtirish va demokratlashtirish orqali qo'shimcha ravishda ta'limga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ta'limni tabaqalashtirish va individuallashtirish integratsion jarayonlarning zaruriy sharti bo'lib, ulardan biri ta'lim klasterlarining shakllanishi va rivojlanishi hisoblanadi.

Albatta, bugungi kunda ta'lim xizmatlari kon'yukturasi bozori bilan mehnat bozori kon'yukturasi to'liq mos keladi deyish qiyin. Bu ta'lim va ishlab chiqarish integratsiyasi tizimni takomillashtiruvchi yangi mexanizmni yaratishni taqozo etadi. Shunga ko'ra O'zbekiston sharoitida ta'lim sifati bilan bog'liq amalga oshirilayotgan chuqur o'zgarishlar eng avvalo, ta'lim tizimi bilan bir qatorda sanoat ishlab chiqarishni rivoj­lantirishda ham o'z aksini topmoqda. Bu o'rinda ishlab chiqarish korxonalari va ta'lim muassasalari o'rtasida o'zaro bog'liqlik hamda yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirishda xorijiy hamkorliklarni oshirish uchun chet tillarni o'qitish muhim ahamiyatga ega ekanligi ta'kidlanmoqda va bu O'zbekiston Respublikasining normativ-huquqiy hujjatlarida ham o'z aksini topgan.

XXI asr fan va yuqori texnologiyalarning shakl­lanish davridir. Hozirgi vaqtda raqobatbardosh jamiyatni barpo etish va hayotiy farovonlikni shakllantirish ko'p jihatdan ilmiy tadqiqot va innovason ishlanmalar ko'rsatkichi va holatiga bog'liqdir. Bu o'rinda shuni qayd etish joizki, fan, ta'lim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivoj­lantirish iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni belgilab beradi.

Tabiiyki, bunda qator savollar paydo bo'ladi: ta'lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini qanday amalga oshirish mumkin va uning samaradorligi qanaqa bo'ladi? Ta'lim va fan o'rtasidagi hamkorlikni yo'lga qo'yish va uni ishlab chiqarish hamda oliy ta'lim bilan integratsiyasining algoritmi qanaqa? Ishlab chiqarish jarayonini ilmiy jarayonning ajralmas bo'lagi sifatida tashkil qilish mumkinmi? Kreativ ta'limni o'zi nima?

Soha manbalari asosida shuni qayd etish mumkinki, mamlakatni rivojlantirish bilan bog'liq holda fan, ta'lim va ishlab chiqarish o'rtasidagi aloqani tashkil etish va boshqarishni tahlil qilish mexanizmi, nazorat va baholash imkoniyatlari bo'lgan. Oliy ta'lim tizimida esa o'quv va ishlab chiqarish amaliyotini bog'liqligini o'rganish, zamonaviy ilmiy bilimlarni qo'llash, hamda ilmiy va amaliy metodlar asosida ish jarayonini tashkil qilish uchun har bir mutaxassislik bo'yicha ma'lum fanlar kompleksi tanlangan.

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan va texnikaning gurkirab rivojlanishi bilan axborot oqimining shiddatli o'sishi kuzatila boshlandi. Oliy ta'lim tizimida esa bilim olish hajmi va o'qitiladigan fanlarning soni ta'lim mazmuni hamda o'qitish metodlarining takomillashib borishiga nisbatan keskin ortib bordi. Ta'limni ekstensiv rivojlantirish resurslari yo'qolib, oliy ta'limda intensiv tarzda o'qitish texnologiyalarini yaratish muammolari yuzaga kela boshladi. Odamlarning hayot tarzi juda tez o'zgardi, yangi madaniy kommunikativ sharoitlar shakl­landi, odamlar va ijtimoiy institutlar o'rtasida yangi dunyo­qarash hamda muammolar yuzaga kela boshladi. Fan, boshqarish madaniyati, mutaxassislik kabi g'oyalar bilan aralashib ketdi. Natijada o'zining madaniy kommunikatsiyasi va nufuziga ega bo'lgan an'anaviy ilmiy maktablar va oliy ta'lim jamiyat, professor-o'qituvchilar, ota-onalar va talabalarning o'zini ham qoniqtirmay qo'ydi. Ta'lim tizimida o'ziga xos tarzda inqiroz paydo bo'ldiki, bu ta'limdagi klassik g'oyalar va ta'lim modeli inqirozi bo'ldi. Bu inqiroz ta'lim jarayonini jamiyat hayot tarzining o'zgarishi bilan ta'lim tizimi, uning maqsadi, mazmuni va o'qitish texnologiyalari o'rtasidagi uzilishni yuzaga keltirdi. Fanda jiddiy inqiroz yuzaga keldi. Fan, ta'lim va ishlab chiqarish integratsiyasi boshqaruvi tuzilmasi o'zgardi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish tuzilmasi fan-ta'lim tuzilmasini bozor iqtisodiyoti asosida tashkil etish iqtisodiyotni o'sishini ta'minlovchi tizimni shakllantira olmadi. Innovatsion rivojlanish stagnatsiyasining yuzaga kelishi ko'pgina davlatlar boshqaruvi oldiga ta'lim jarayonini isloh qilishning optimal modelini ishlab chiqish vazifasini qo'ydi. Bunda innovatsion iqtisodiyot talablariga javob bera oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash muammosi eng asosiy vazifa sifatida joy oldi.

Fan va ta'lim integratsiyasi tizimidagi o'zgarishlarni hamda yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash tizimi bilan bog'liq holda xorijiy tilni o'qitishda tizimli yondashuv mexanizmlarini yaratish muhim ahamiyatga egadir.

Rivojlanishning klasterli modeli ko'pgina davlatlar siyosatida o'z o'rnini topgan, ya'ni ushbu jarayon ko'pgina rivojlangan davlatlarning ta'lim tizimida alohida ahamiyatga egadir. Misol uchun, Amerika Qo'shma Shtatlari klasterlari va klaster siyosati nazariyasi amaliy faoliyat tadqiqotlariga yo'naltirilgan. Raqobatbardosh­likni oshirishga qaratilgan Buyuk Britaniyaning yondashuvi rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o'rtasidagi qiymat zanjiri va mahalliy klasterlarni rivojlantirishga ko'proq e'tibor qaratadi. Skandinaviya maktabi bir nechta konsep­siyalarni, xususan milliy mintaqaviy innovatsion tizimlarni va mintaqalar uchun iqtisodiy iqtisodiyotni rivojlantirish bilan mashhur hisoblanadi. Uchala nazariya ham, mamlakat va mintaqaning raqobatbardoshligining asosiy mezonlarini aniq ta'riflamaydi, ammo mehnat unumdorligi, eksportdagi ulush, umumiy bandlik, menejment va ta'lim sifati kabi ko'rsatkichlarni ta'kidlaydi. Shuningdek, ko'pgina davlatlarda ham klasterli yondashuvlarga asoslangan mintaqaviy ahamiyatga ega ekanligini e'tiborga olgan holda, bunga alohida e'tibor berilishi bayon etiladi. Ayrim tadqiqotchilar guruhining xulosasiga ko'ra esa klasterli yondashuvlarga asoslangan faoliyatning milliy ahamiyatga ega ekanligi e'tirof etiladi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, O'zbekis­ton sharoitida klasterli yondashuvlarga asoslangan fao­liyat yetarli emas. Ayniqsa, klasterli yondashuvlarga asoslangan ta'lim tizimining yo'lga qo'yilishi ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning muhim omili bo'lib xizmat qilishi mumkin. Shunga o'xshash holat, ya'ni klasterli yondashuvlarga asos­langan faoliyat Avstriya, Daniya, Ispaniyada ham ma'lum bir mintaqada shakllangan.

Mamlakatimiz va jamiyatimizning zamon talablari darajasida rivojlanishini ilm-fansiz tasavvur qilish qiyin. Ilm-fan taraqqiyotida fundamental tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan ular orqali yangi bilimlar o'zlashtiriladi va nazariyalar shakllantiriladi, kelgusi amaliy tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalar uchun mustahkam asos yaratiladi.

Yuqori texnologik ilmiy mahsulotlarni amaliyotga joriy etish uchun yangi zamonaviy tajriba-ishlab chiqarish, konstruktorlik-texnologik tashkilotlar hamda innovatsiya markazlarini tashkil etish zarur. Marketing va litsenziyalash xizmatlari talab darajasida emas. Bu mamlakatimiz ilmiy-innovatsion mahsulotlarini amaliyotga keng tatbiq etishda yaqqol sezilmoqda.

Fan, ta'lim va ishlab chiqarish integratsiyasini yanada takomillashtirish muhimligi alohida qayd etildi. Yangi texnologiyalarni joriy qiluvchi korxonalarga imtiyozlar va preferensiyalar berish ilm-fanga investitsiya kiritadigan korxonalar soni sezilarli darajada oshishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Mavjud ilmiy salohiyat va mablag'larni iqtisodiyot tarmoqlarining buyurtmalari va muayyan muammolarni yechishga qaratilgan eng muhim ustuvor tadqiqotlarga yo'naltirish zarur.

Shavkat Mirziyoyevning saylovoldi uchrashuvlarida ilgari surilgan takliflar, jumladan, zamonaviy texnoparklar, Akademiklar shaharchasida erkin iqtisodiy hudud maqomiga ega bo'lgan Innovatsion markaz tashkil etish bo'yicha tashabbusi ilmiy-tadqiqot institutlari, ta'lim muassasalari va sanoat korxonalarining raqobatbardoshligini oshirish, sohaga mahalliy va xorijiy investorlarni keng jalb etish imkonini berishi ilm-fan ahli tomonidan alohida ta'kidlandi.

O'tgan 5 yil mobaynida ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etish tizimini tubdan takomillashtirishga qaratilgan 35 dan ortiq me'yoriy-huquqiy hujjat, jumladan, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 8 ta farmoni va 8 ta qarori qabul qilindi. Fanlar akademiyasi tarkibidagi 9 ta ilmiy-tadqiqot instituti qayta tiklandi, qator ilmiy muassasalar qayta tuzildi, Fanlar akademiyasining fan yo'nalishlari bo'yicha 3 ta bo'limi va Navoiy bo'limi tashkil etildi. O'zbekistonning eng yangi tarixi bo'yicha Jamoatchilik kengashi, Fan va texnologiyalar bo'yicha davlat komissiyasi, O'zbekiston Respublikasi Innovatsion Rivojlanish vazirligi, Ilmiy-texnik faoliyatni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish jamg'armasi faoliyati tashkil etildi. O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining yangi haqiqiy a'zolari (akademiklari)ning saylovi bo'yicha tashkiliy ishlar olib borilib, Fanlar akademiyasi a'zolari saylovi o'tkazilib, akademiklar qatoriga yosh salohiyatli olimlar qo'shildi.

Yuqoridagi mulohazalardan fikr yuritadigan bo'lsak, har bir oliy ta'lim dargohining oldida nihoyatda ulkan vazifalar, majburiyatlar turibdi. Nafaqat ta'lim-tarbiya sifatini oshirish, balki bugun dunyoning eng rivojlangan ta'lim muassasalari tajribasini o'z milliy ta'lim tizimimizning qadriyatlariga xos jihatlarini olib takomillashtirish zamon talabi bo'lib qolmoqda.

Davralarda goho: “O'rta Osiyo oliy ta'lim jab­hasi bilan Yevropa oliy ta'lim sohasi orasida qanday tafovut bor?” degan savol o'rtaga tashlanadi. Bu savolga atroflicha javob qaytarishga harakat qilaman. Chunki, 1999-2001 yillarda Germaniya Federativ Respublikasining Gamburg – Xarburg texnika universitetining magistratura bosqichida tahsil ko'rganman. Ma'lumki, Germaniya — Yevropaning eng rivojlangan mamlakatlaridan biridir. Sharqda Polsha va Chexiya, janubda Avs­triya va Shveysariya, g'arbda va shimolda Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Daniya kabi davlatlar bilan chegaradosh diyorni ko'hna qit'aning urib turgan yuragi deyishimiz kerak.

Nemislar har bir lahzani hisobga olib faoliyat ko'rsatadilar. “Vaqting ketdi — naqding ketdi” maqoli ularning dunyoqarashiga ko'proq mos keladi. Ayni davrda bundan yigirma yillar muqaddam ko'rganlarim serquyosh O'zbekistonimizda ham joriy etilmoqda.

Avvallari institut va universitetlarda, obrazli qilib aytsak, domlalar go'yo “monolog” o'qir edilar. Talabalarda yagona fikrga qaramlik hissiyoti hukm surardi. Mustaqil mulohaza yuritish deyarli ko'zga chalinmasdi. Hozirgi kunda esa ma'ruza matni bilan tanishgan talaba domlaga o'zini qiziqtirgan mavzularda savollar beradi, u bilan bahslashadi, farazlarini ilgari suradi. Shu asnoda mustaqil shaxs bo'lib yetishadi.

Domla auditoriyani boshqara bilishi lozim. Agarda u dastlabki o'n-o'n besh daqiqada odatdagi gaplarni takrorlayversa, talaba “yo'qolib qoladi”, zerikadi, auditoriyaga qaytishni xohlamaydi. Shuning uchun professor-o'qituvchilar darsning   debochasidayoq talabani o'ziga torta bilishi darkor. Uning birinchi jumlalari sirliligi evaziga tinglovchini qiziqtira bilsin. Germaniya, xususan, Yevropa oliy ta'limi ana shundoq uslub­larga asoslangani bois bizning esimizda qolgan.

Buyuk adib Abdulhamid Cho'lpon bundan sakson yillar avval “mutaraqqiy” ya'ni, “taraqqiy qilgan millat” atamasini ishlatgan ekan. Yozadiki: “… Germaniya sur'at bilan yutadi. Sur'at mashina bilan hosil bo'ladi. Germaniya bizdan necha barobar kichik, odami bizning uchdan birimizcha ham kelmaydi! Ammo bir qarich yeri temir yo'lsiz, tosh yo'lsiz emas.” (Cho'lpon. “Kecha va kunduz”. Toshkent, 1995. 141-bet). Romanning yana bir joyida: “… Germa­niyada Hamburg shaharlariga boraman. Teri, mo'yna, mahalliy sanoat mollarini o'tkazaman. Dunyo­ning pulini topaman” degan satrlarni qo'llabdi. Bu gaplar asarda gavdalantirilgan jadid tilidan aytilmoqda. Qarang, 1930 – yillardayoq Yevropa mamlakatlaridan ilm-fan, texnika, sanoat jabhalarida ko'p narsalarni o'rganish mumkinligi ta'kidlangan ekan. Ayni bugungi kunimizda o'sha g'oyalar voqelikka ko'chmoqda.

Toshkent kimyo-texnologiya instituti kimyo, neft-gaz va oziq-ovqat, qurilish materiallari sanoati jabhalari uchun yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlaydigan tayanch oliy ta'lim muassasasidir. Institutimiz O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1991 yil 6 maydagi Farmoniga binoan sobiq Toshkent politexnika institutiga tegishli kimyo­viy texnologiya va muhandislik texnologiyasi fakultetlari negizida tashkil qilingan. Dargohimizda 5 fakultet, 22 kafedra ( shundan 17 tasi mutaxassislik kafedralari), 436 nafar ( 375 nafari — asosiy shtatda, 61 nafari — o'rindosh) professor-o'qituvchilar faoliyat ko'rsatib kelmoqdalar. Mazkur mutaxassislarning   45 nafari fan doktori (DSc), 123 nafari fan nomzodlari (PhD). Bulardan tashqari institutimizda 90 dan ortiq tayanch doktorantlar, 5 nafar doktorantlar tahsil olishmoqda. Jami talabalar soni 7194 nafarni tashkil qiladi. Shulardan 4403 nafari bakalavr bosqichida, 696 nafari magistratura bosqichida o'qishyapti. Sirtqi bo'limda 2095 nafar talaba ilm-fan ko'nikmalarini egallamoqdalar. Keyingi davrlarda Qozog'iston, Rossiya, Belarus, Janubiy Koreya, Xitoy, Yaponiya, Daniya, Italiya, Ispaniya, Avstriya, AQSh kabi ko'p­lab davlatlarning oliy ta'lim muassasalari va ilmiy markazlari bilan hamkorlik aloqalari o'rnatildi. Shuningdek, Germaniyaning “Texnologiyalarni boshqarish” ta'lim mutaxassisligini serquyosh O'zbekistonimizda joriy qilmoqchimiz.

Xitoyning Nanking kimyo-texnologiya universiteti bilan hamkorlik o'rnatilishi asnosida xalqaro ilmiy – tadqiqot loyihalarida ishtirok etish, qo'shma tayanch-doktorantura, ilmiy stajirovkalarni amalga oshirish huquqlari qo'lga kiritildi. Shuningdek, Janubiy Koreyaga tegishli EURASBRAIN qo'shma korxonasi bilan memorandum imzolandi. Memorandumga binoan korxonada Sellyuloza va qog'oz texnologiyasi o'quv laboratoriyasi tashkil etilishi asnosida bakalavr, magistr, doktorantlar va kafedra professor-o'qituvchilari ilmiy izlanishlar olib borishlari uchun hamma shart-sharoitlar muhayyo qilinadi, hamkorlikda ilmiy ishlar voqelikka ko'chiriladi.

E'tiborli jihatlardan yana biri shundaki, o'tgan yilning yozida Vengriyaning Debresen universiteti bilan memorandum imzolandi. Memorandumga asosan hamkorlikda o'quv va ilmiy sohalarda islohotlarni amalga oshirish, shuningdek, oziq-ovqat xavfsizligi, biotexnologiya, biokimyo sohalarida ilmiy loyihalarni bajarish, bakalavriat va magistratura mutaxassisliklari bo'­yicha qo'shma ta'lim dasturlari asosida mutaxassislar tayyorlash masalalari rejalashtirildi. Ushbu ma'lumotlardan oydinlashadiki, ilm dargohimiz jahonning eng taraqqiy etgan, boy tajribaga ega bo'lgan oliy o'quv yurtlari bilan “til topishishga” kirishmoqda.

Manbalarda qayd etilishicha, Debresen universiteti tarixi 1538 yilga borib taqaladi. Dastlab Debresenda Kalvinistlar kolleji ochilgan. Muassasa bir necha bora o'zgartiriladi va qaytadan tashkil qilinadi. Debresen universitetlari negizida 1912 yilda birinchi institut ochiladi. Bu — olis tarix, albatta. Hozirgi holati 2000 yilda voqelikka ko'chadi. Chunonchi, Koshut nomidagi qish­loq xo'jaligi, tibbiyot va tabiiy fanlar universitetlari mushtarak bo'lib shu alpozga keladilar. Ayni zamonda universitetda agronomiya, san'at, stomatologiya, iqtisodiyot, tibbiyot, informatika, huquq, musiqa, farmatsevtika, tabiiy fanlar va texnologiyalar, jamoat salomatligi, muhandislik, pedagogika kabi fakultetlar mavjud. Universitet kutubxonasi hajmi bo'yicha Vengriya kutubxonalari orasida ikkinchi o'rinda turadi. Mazkur kutubxonada olti milliondan oshiq kitoblar mavjud.

Debresen universitetining Toshkent kimyo-texnologiya instituti bilan memorandum imzolashini moziy sivilizatsiyalarining mevalari deyishimiz mumkin. Chunki, hozirgi O'zbekiston hududida qadimgi davrlardan e'tiboran   kimyo-texnologiyalarga oid tarmoqlar taraqqiy etib kelgan. Jumladan, sirkachilik va vinochilik ham ana o'sha jabhalarga mansubdir.

Kimyo-texnologiya—qotib qolgan fan emas. Turlicha tashabbuslar, dasturlar asnosida yangicha loyihalar jabha oladi. Jamoa ilmiy faoliyati kimyo, neft-gaz va oziq- ovqat sanoatining dolzarb muammolarining turli yo'nalishlarida olib borilib, bu yerda mahalliylashtirish dasturiga va import o'rnini bosadigan mahsulotlarning texnologiyalarini ishlab chiqishga e'tibor qaratiladi.

Jahonning rivojlangan mamlakatlari tajribalariga suyanib aytish joizki, kichik innovatsion korxonalarni ham, yirik kompaniyalarni ham qo'llab-quvvatlanishi barobarida ko'plab ijobiy natijalarga erishmoq mumkin. Dunyoda fan–ta'lim — ishlab chiqarish integratsiyasining uzviyligini ta'minlash hamda barpo etishning yagona modeli mavjud emasligi ma'lum. Har bitta mamlakat o'z sharoitlaridan kelib chiqqan holda iqtisodiy taraqqiyot modelini tanlab olgan. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida ham innovatsion iqtisodiyotga o'tish masalasi qisqa vaqt mobaynida amalga oshirilgan emas. Bu jarayon vaqt hamda ko'plab tajribalarni taqozo qiladi, albatta. Kamina “Oliy ta'lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini klasterli yondashuvlar asosida innovatsion rivojlantirish” nomli kitobimda imkoniyatim darajasida o'sha muammolarni tahlil etishga harakat qilgan edim. Kitob debochasida shundoq deyilgan: “Aksariyat rivojlangan mamlakatlarning ta'lim tizimi amaliyot bilan uzviy bog'langan, oliy ta'lim muassasalari diplomlari xalqaro miqyosda tan olinishi bilan ahamiyatlidir. Bu xalqaro ta'lim bozorida raqobatbardoshlilik ko'rsatkichlari bilan e'tirof etiladi. Bugungi kunda nufuzli oliy ta'lim muassasalarida tayyorlanadigan yuqori malakali mutaxassislarning ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qilinishi bevosita ularning tizimli va eng muhim masalalarni yechimi bo'yicha fikrlashlari, axborot oqimini qayta ishlash va oliy ta'lim muassasasi (OTM) da olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo'llay olish ko'nikmalariga ega ekanligi bilan baholanadi. Shunga ko'ra bugungi kunda yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashda oliy ta'lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini maqsadli, ya'ni klasterli yondashuvlar asosida innovatsion menejment tizimi mexanizmlarini takomillashtirish maqsadga muvofiq” ( B. Sh.Usmonov. “Oliy ta'lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini klasterli yondashuvlar asosida innovatsion rivojlantirish”. Toshkent, 2020. 3-bet). Chunonchi, kimyo-texnologiya tarmoqlariga oid ilmlarni talaba nazariya hamda amaliyot uyg'unligida egallamog'i darkor. Binobarin, dargohimizda ishlab chiqarish korxonalari bilan ikki taraflama foydali shartnomalar tuzilmoqda.

Misollarga murojaat qilsak. “Qo'ng'irot soda zavodi” MChJ va 19 ta yog'-moy korxonalari bilan litsenziya shartnomalari tuzilgan. Shartnomalarga binoan talabalar auditoriyada egallagan bilimlarini amaliyotdagi ifodasini ko'radilar. Shuningdek, institutimizda ikkita innovatsion, beshta amaliy va bitta tijoratlashtirilgan tayyor lo­yihalar voqelikka ko'chirilmoqda. Ke­yingi ikki yil mobaynida sakkizta ixtiroga Davlat patenti berilgan, o'ttiz to'rtta EHM dasturlari guvohnomalarga loyiq ko'rilgan. Demakki, bugungi talaba kelajakda professor bo'ladi, akademik bo'ladi. Men talabalarga hamisha shu gaplarni aytib, ruhlantirib yuraman.

Joriy yilning 27- 31 mart kunlari mobaynida Turkiyada o'tkazilgan xalqaro anjumanda qatnashib keldim. O'rta Osiyo mamlakatlaridan O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston respublikalari vakillari ishtirok etishgani anjumanga o'zgacha fayz kiritdi. Biz shu asnoda Shvetsiya, Portugaliya, Litva, Latviya davlatlari vakillari bilan fikr almashdik. Bu fikrlashuvlar faoliyatimizda ijobiy o'zgarishlar yasashi muqarrar.

Keyingi besh yillikdagi islohotlar miqyosi keng. Shulardan biri mamlakat oliy ta'lim muassasalariga moliyaviy mustaqillik berilayotganidir. Ana o'sha ro'yxatga Toshkent kimyo- texnologiya instituti ham kiritilgan. Mazkur o'zgarishlar esa birinchi navbatda talabalarning ilm cho'qqilarini egallashlariga moddiy hamda ma'naviy rag'bat sifatida asqotadi.

Yangi O'zbekistonimiz kimyo-texnologiya jabhasi bo'yicha jahonda oldingi o'rinlarga chiqishi uchun professor-o'qituvchilar, talabalar, tadqiqotchilar o'zligini, salohiyatini fan yo'liga bag'ishlashlari, “qoliplardagi tushunchalar”dan chekinishlari lozim. Qars ikki qo'ldan chiqadi, degan naql ana o'sha jarayonga g'oyatda mos tushadi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev “Men Yangi O'zbekistonni — obod va farovon, demokratik mamlakatni, Uchinchi Renessansni barpo etishda pedagoglar, professor-o'qituvchilar, ijodkor-ziyo­lilarni eng katta kuch, tayanch va suyanch deb bilaman. Ularning hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan faoliyatini qo'llab-quvvatlash, ular uchun munosib mehnat va turmush sharoitini yaratib berishni Prezident sifatida o'z burchim, deb hisoblayman”, deya yozadi “Yangi O'zbekiston strategiyasi” kitobida.

O'ylaymanki, bunday katta mehr, e'tibor uchun yurtimizning barcha ta'lim-tarbiya vakillari, fidoyi ziyolilari javoban bor kuchi, bilimi bilan Prezidentimizga, xalqimizga kamarbasta bo'lish vijdoniy burchga aylanmog'i kerak.

Botir USMONOV,

Toshkent kimyo-texnologiya

instituti rektori