“Yo'l olovli chohdan o'tadi”

yoki yozuvchi Temirpo'lat Tillayevning “O'lim o'pqoni” qissasini o'qib…

Bayram kunlarida Temirpo'latning “O'lim o'pqoni” asarini o'qishga tushdim. Jiddiy o'qiyapman. Juda katta iste'dod sohibi ekan u. Uni   uyiga borib “Nasaf” nashriyotiga chorlaganimdan o'kindim. Qish­log'ida o'qituvchilik qilib asarlar yozib yurganda yaxshiroq bo'lar ekanmi, deb o'ylab qoldim. Ochig'i, shahar uning iste'dodini ko'mmochida kuydirganidan achindim. O'ttiz yil avval unga qattiq dashnom berib: “Yig'ishtiring anovi xolto'ra jo'jalaringizni xom xatala “asarlar”ni kitob qilishdan” deganim rost.   Shahar ohanjamoli xotinga o'xshaydi. Aldaydi. Tirikchilik yo'lida ivirsirishga undaydi. Temirpo'latniyam yo'rig'iga soldi. Umr – oqar suv, uni tutib bo'lmaydi. O'ttiz yil ichida u kamida ikki-uchta roman yozishi mumkin edimi? Mumkin edi. O'zimizning “Gabriel Garsia Markes”imiz bo'lardi. Balki Nobelga ilk o'zbek adibi sifatida ega chiqardi. Undagi favqulodda iste'dod hodisaga aylanardi. Nima ham deysiz? “O'lim o'pqoni” haqida taassurotlarimni yozishga ahd qildim.

Dunyoda o'zi bilan o'zi eng uzoq gaplashadigan eng injiq odam men bo'lsam kerak. Ba'zan xomxayol quli yoxud bangi xayol to'riga ilinib tipirchalayotgan o'ylarim meni ko'p bor chalg'itgan. Nega Temirpo'lat adabiyotdan o'zini chekkaga tortdi va bir chaqaga qimmat dumbul ­“shoiru shoiracha”larning boshsiz boshini silashga kirishib ketdi. Tushunmayman. Ba'zida   senga nima?, — degan ichimdan sado keladi. Ammo sarkashligim bois “devor” suzaman. Rahmatli Muhammad Ochil va Ali Niyozga “ko'chaning gapi bilan adabiyotni aldab bo'lmaydi” deganim bor gap. Negadir ikkisi ham o'limi oldidan menga: “Siz haq ekansiz?” deyishgan. Ali Niyoz “Taqdir qo'ng'irog'i” qissasi uchun yangi mavzu va g'oya topolgandi. Biroq tili qashshoqligi ancha pand bergandi. Mahorat yetishmadi. Ammo durust asar edi “Taqdir qo'ng'irog'i”. Temirpo'latda esa uslub yangi, mahorat kuchli. U Dos­toyevskiydan qolishmaydigan asarlar yozishi mumkin edi. U yog'ini uning o'zi biladi. Demoqchiman, qo'pol bo'lsayam hozir o'zini adabiyotshunos deydiganlar qo'ziqorindan ko'p. Ammo ulardan sado yo'q. Ilmiy daraja va ilmiy unvon gadosi desam haqiqatu, yaxshisi qumga singgan suvday na ovoz, na sado bor ularda. Yo'qsa, “O'lim o'pqoni” haqida yozishgan bo'lardi. Balki e'tiborsizlik Temirpo'latniyam chalg'itdimi, bilmadim, ammo izzattalablikni adabiyot yoqtirmaydi. Andak achchiqlanib aytsak, bolalariga shafqatni xush ko'rmaydi, siylashdan yiroq. Shu boismi, u ijoddan to'xtadi.   Xayriyat, Azizbek Norov “jim”likni qo'zg'atib yubordi. Uning “Azal va abad yo'li” karvoni yo'lga tushdi.   Mangulik saodatini manzil etishiga umidim katta. She'riyat haqida bunaqa gapirib bo'lmaydi. Rauf Parfining yirtiq paypog'ini kiygizgan bilan shoir chiqarolmaysiz. Shoirlik — Allohdan, she'r — idrok mahsuli. Shoirlikning maktabi yo'q (takror-takror aytamiz). Chin shoirning o'zi o'ziga maktab. Qo'lbola deganlarini o'nta akademiyaga o'qitsayam shoir chiqmaydi. Urinishlar bo'layapti. Ammo axiyri baxayr bo'lsin. “O'lim o'pqoni” bahonasida to'kildim. Uzr.

Temirpo'lat Tillayevning qahramonlari dengiz jonivorlari kabi vaznsiz olamning   tutqunlaridir. Ular qichqirgani bilan ovozini o'zidan boshqa eshitmaydi. Sud “tamg'a”si urilmagan mahbuslar ham deysiz. Ammo ular taqiq chizig'i mavjudligini o'zini anglab yetmagan mahkumlardan o'laroq chuqur idrok etadi, garchi absurd bo'lsa-da munozara va mushohada maydonida o'zi bilan bellashishga kuch topadi. Bema'nilikdan ma'ni izlash yangi qit'a ochishday gap. Ya'nikim qahramonlari sarkash, o'jar, o'zinikini o'ral bilgan, hatto muallifini ham bahslashishda ochiq maydonga quvib solishdan toymaydigan andak andishasiz, ammo g'ururli, tuflagan tupugini qaytarib yutishni or biladigan o'zidan yuragi katta shaxslardir. Ularda subutsizlik begona, gapini ichiga yutmaydigan (Norboy), vaysaqilikdan homuza tortishni ep bilgan dangal va chapani, o'z raqibiga tik boqishi bilan ajralib turadi. Adibning “Voris” qissasida qishloq hayoti ayricha ichki konfliktlarga qurilganligi, serhasham bo'yoqlardan xoliligi, voqealar oddiydan mukammallikka uyg'unligi, sipolikdan ko'ra dashtliklarga xos ochiq-oshkora “betga chopar”(rostgo'y)lik kitobxonni mulohazaga chorlaydi. Maktablarda doimo muammoga aylangan o'qitish tizimi oqsoqligi, savodi haminqadar o'qituvchilarning uchrashi (Mengnorov), boylikka o'ch kimsalarning ma'naviy tubanligi (Chala) badiiy kashf etilgan. Asarda chalasavodlik, fikrsizlik chalalarning yo'q tanglayini “ko'tarish” barovarida ilmsizlik tanazzuli paydo qilish manzaralari mahorat bilan aks ettiriladi.

Adibning “O'lim o'pqoni” asari mutlaq bosh­qacha tarzda bitilgan. Yuqorida dengiz jonivorlari haqidagi fikrim shu asarga mosdir.

Badiiy adabiyotning abadiy va azaliy unsurlaridan biri va balkim, eng asosiysi bo'lgan timsol san'atini bilmagan, jilla qursa undan ozgina xabardor bo'lmagan o'quvchi Temirpo'lat Tillayevning “O'lim o'pqoni” qissasini hech qachon tushunmaydi, zavq bilan o'qiy olmaydi, ko'ngilni mudom bezovta qilib turadigan “qissadan chiqadigan hissa” mohiyatini ang­lay olmaydi, mabodo turli sabablar bilan o'zini majburlab o'qisa ham, tuyqus dongdor, zamondosh yozuvchi kabi yakdil bir fikr­­ga keladi: “Bu qissa borib turgan fantas­tika-ku?!”

Lekin men ishonch bilan aytishim mumkinki, “O'lim o'pqoni”— beshafqat realizm ruhi bilan sug'orilgan, hech bir qoliplarga tushmaydigan, har lahzasida insoniy iztirob va qayg'ular talotumida, quvonch va baxtning sao­datmand gullari barq urib ochilib turgan koshonasida mangu tiriklik anduhlari aks-sado berayotgan, Vatan deb so'zlab shon-sharafga chulg'anayotgan kimsalar qatorida, Vatan deb qon tuflayotgan, azob chekayotgan va mana shu mangu azob lazzatidan devona bo'lib yashayotgan “turonlar hayoti” adabiy san'at darajasida talqin qilinishini o'z oldiga maqsad qilgan, ba'zi o'rinlarda bu salobatli da'voga erishgan, goh esa erisholmagan, nima bo'lganda ham chinakam adabiyot muxlislarining bahs-munozaralariga loyiq QISSADIR.

Fyodor Dostoyevskiyning   ulug'vor g'oyalarni o'zlarining qashshoqlik va bechoravashlik, fahsh va tanazzul, iztirob va alam hukmronlik qilgan ipirisqi hayotlariga esh qilib olgan va mana shu beshafqat hayot iskanjasida yashayotgan adabiy qahramonlarning teran va mislsiz ruhiy – psixologik tahlilini, Mixail Bulgakovning roman ichidagi roman kompozitsion tuzilishiga ega, afsonaviy asari – “Usta va Margarita” romanining badiiyat tilsimlarini, Gabriel Garsia Markesning Olam va Hayot ibtidosi va intihosini o'zida mujassam etgan “Yuz yil tanholikda “ romanining fusunkor realizm ohangrabosini, Chingiz Ayt­matovning “Qiyomat” romanidagi barcha adabiy qahramonlarning mudhish taqdiridan kelib chiqadigan, ulug' adibning qalb iztirobiga aylangan buyuk Ogohnomasidan ozmi-ko'pmi xabardor bo'lgan, Nazar Eshonqulning hozirgacha chop etilgan barcha asarlaridagi inson hayotining mohiyatini timsollashtirish san'ati hodisasini bilish nazarimda, “O'lim o'pqoni”ni tushunishning birinchi bosqichidir.

Soddaroq qilib aytsam, “O'lim o'pqoni” qissasi o'quvchini zeriktiradigan, tushunishga qiynaydigan, shunchaki fantastik bo'lib ko'rinadigan asar bo'lmasdan, o'zida bugungi dunyo adabiyotida kechayotgan adabiy jarayonlarning ta'sirini namoyon etgan, milliy adabiyo­timizdagi yangi qissa ekanligini tushunish, mazkur qissaning adabiy tilsimlar qulfini ochish, yuqorida nomlari keltirilgan adiblarning asarlarini tushunishdan boshlanadi.

Men Temirpo'latni bir qadrdon sifatida yaxshi bilganligim bois, shunday hukmi xulosaga keldim. Nazarimda, “O'lim o'pqoni” asari bir inson qalb sayyorasining fojiaviy manzaralarini ibtido va intihosi tajassumi desam yanglishmayman. Roviyu hakim, Vafoqulu Turon ham bir shaxs timsolida tamsil qilingan. Gabriel Markes o'z Makondosini yaratib, jaholatparastligu ishratparastlik (va bosh­­qa parastlik) girdobiga cho'ktirib yuborganday, Temirpo'lat o'z Elsaroyini ko'ngilxushlik, xumorparastlik, loqaydligu begonasirashlik va hokazo kabi insoniy tuyg'ularni qovjiratib, ko'ngil vodiysini sahroi kabirga aylantirguvchi do'zaxiy makon timsolida idrok ko'zgusida paydo qila olgan. Xalq tilida “Elga balo dorimasin, ho'lu quruq baravar yonadi” degan gap bor. Elsaroyga kelgan balo Rabbim qorining alahsirash aralash tilga kelib aytgan gapida ochiqlanadi: “Qon tomchilayapti, bo'talarim!” Uzukkun yoqqan yomg'irdan usti-boshi jiqqa ho'l bo'lgan elsaroyliklar jo'r bo'lib qo'shiq aytishadi:

Kim bizga dushman-yanchamiz!

Yanchamiz! Yanchamiz! Yanchamiz!

Aynigan, mog'or hidi anqigan va yovuzlikka qalbini qul etib, yuragiga zulm g'ulini osgan izdihomning mazaxomuz ta'nasi vujudni ses­kantirib yuboradi va qonni to'nglatib, fikr­sizlik balchig'iga itqitadi. Balki, adib Sho'roning qo'rquv saltanati timsolida inson qalbida ezgulik gullari so'lib, shiorbozlik qiyofasida mahdud va manfur ko'rinishini shu taxlit jonlantirishniyam nazarda tutgandir. Chunki qissa sho'ro davrida bitilgan. Bu mening fikriy taxminlarim. Harnechuk mash'um manzara bizning gumonlarimizga soya tashlamaydi: “Qori hazratning janozasidan qaytib, tarnov tagidagi pachoq tog'aradan toshib to'kilayotgan qon aralash qip-qizil suv­ni ko'rib qo'rquvdan badanim muzlab ketdi.

O'zimni qo'yarga joy topolmay, uyimiz ortidagi ariqqa chopdim; yomg'irning oqova ko'lmaklari tushgan suvi ham qip-qizil edi. Ana shunda shaytonlab qolishimga oz qoldi; boshim g'uvillab, badanim qizib keta bosh­ladi”. Qishloq hakimxonasi hakimining vahimasi bosariq tush kabi tuyulsa-da, ammo chin iqrori bu. Ana shu qonli yomg'ir ortidan shafqatsiz o'lat voqea manzarasini oydinlashtiradi: “Axir qo'rqmay bo'larkanmi; aytganimday — yomg'irning birinchi kuni, Eski elsaroylik Rab­bim Qori olamdan o'tdi, ikkinchi kuni — Sherna baxshi Qillining kechuvida falokatga yo'liqdi, otining beli sinib, o'zi tildan qoldi, uchinchi kuni — Elog'a oqsoqolning boshiga qon quyilib bir umr falaj bo'lib — to'shakka mixlanib qoldi, to'rtinchi kun — Qiron mergan bo'ri qopqoniga xo'rak tayyor­layotib o'zini-o'zi zaharlab qo'ydi, oqibat ko'zdan ajraldi, beshinchi kun — Oytuman yanga o'ziga qo'shib ikki bolasiga ham o't qo'yib yubordi, o'zi-ku mayli-ya, ikkita norasidaning qoniga zomin bo'ldi, oltinchi kun — Turkon oqsoqolning egizaklari tepalashib bir-birlarini qonga botirdi; birovning o'ng qo'li yelkasidan chiqib ketdi, ikkinchisining oyog'i oshig'idan sindi; siniq-mertiklarning og'rig'i endi ularga umr bo'yi azob beradi, yettinchi kuni — ha, o'shanda yettinchi kuni bo'lajak falokat sodir bo'lmagandi. Ko'p qator men ham hali sodir bo'lishi mumkin bo'lgan bu falokatning sodir bo'lmasligini juda-juda xohlardim. Olti kundirki, yugur-yugur va chopa-choplar mening tinka madorimni quritib yuborgan edi. Lekin men bir narsaga amin edim; poyma-poy sodir bo'layotgan bu falokatlarning birdan-bir sababchisi yomg'ir edi. Mana shu yomg'ir to'xtasa butun Elsaroyga yuqumli o'latday dahshat solgan tuyqus falokatlar ham barham topishiga men — qazaversa qoq yerdan ham oltin chiqishiga ishongan telbadek ishonardim”.

Qonli yomg'ir – ramz, zulm va zo'ravonlik ramzi. “Yanchamiz” esa yo'q joydan g'anim izlab, bani basharni yanchish uchun xunrezlik mayiga bo'kkan elsaroyliklarning jo'rovoz qo'shig'i, balki madhiyasidir. O'sha yomg'irning yettinchi kunida hakim xumorparast, ko'ngilxushlik yo'lida atrofni, odamlarni, o'zlarini unutgan ulfatlar yonidan qaytib, o't-olov ichida ihranayotgan Turonni muolaja tufayli hayotini saqlab qoladi. Uning alahsirash aytgan achchiq ihtezosida ongimiz tubida “o'z yog'i”ga qovrilib yotgan tilsim ochiqlanadi: “Lekin keyin ham men uzoq vaqt uning o'shanda alahsib aytgan gaplarini unutolmay yurdim. “Tillariga zanjir osgan la'nati itbaliqlar! La'nati itbaliqlar! La'nat! La'nat! La'nat!” — deb baqirgandi u o'shanda birinchi marta alahsiganda.

Keyingi alahsib aytgan gaplari ham hozir qulog'im ostida jaranglab turibdi. Lekin hozir ham, o'shanda ham hech narsaga tushunmagan edim. “Hurriyat olovli gulxan ortida! Yo'l olovli chohdan o'tadi, hoy itbaliqlar!” — deb o'kirib-o'kirib yig'lab yuborgandi o'shanda Turon”.

…Yon-veringda, xususan, Qarshida yashab doi­miy suhbatdosh, fikrdosh adib borligidan ko'nglim nurlanadi. U   o'zi o'qigan barcha asarlar haqida fikr yuritganda, tasodifiy va kutilmagan bir holda   yangi gaplar aytadiki, o'z qalb sayyoramga yovuqlashaman. Ba'zida ta'nali, achchiq istehzomni ham ko'taradi. Bunday adabiy suhbatlarni men — taniqli rassom Azamat Sattorov va Temirpo'lat bilan birgalikda tunlarni tonglarga, kunlarni oylarga ulab suhbat qurganmiz. Xuddi shu o'rinda menga adabiyotning azaliy mavzularidan biri taqlid va ta'sir mavzusi bo'y ko'rsatdi.

O'ylashimcha, “O'LIM O'PQONI” qissasini keng kitobxonlar ommasi “qabul qila olmayotganligi”ning yana bir sababi shundaki, qissa voqealari ko'p qatlamli, ko'p ohangli va ko'p­lab qarama-qarshi fikrlar asosiga qurilganligidir.

Aytish mumkinki, qissa polifoniyasi juda murakkab va mantiqiy chalkashlik asosiga qurilgan. Aslida, mana shu “murakkablik va mantiqiy chalkashlik” ham yozuvchining o'ziga xos adabiy uslubining yorqin bir qirrasidir.

To'g'ri, bu jarayon badiiy adabiyotda mavjud hodisa. Bugungi jahon adabiyoti vakillari bo'lgan ko'plab atoqli yozuvchilarning qariyb barcha asarlarida bu jarayon yaqqol ko'zga tashlanadi va ularni ulug'lik shohsuppasiga ko'targan “adabiy kashfiyot”larining   asosini tashkil etadi.

Taniqli adabiyotshunos olimlarning fik­riga ko'ra, polifoniya istilohini badiiy adabiyotga birinchi marta faylasuf va ulug' nazariyotchi olim Mixail Baxtin olib kirgan bo'lishi mumkin. Lekin nazarimizda adabiy polifoniya hodisasi azal va abad adabiyotning tub mohiyatini belgilaydigan unsurlardan biri sifatida   mavjuddir.

Homerning “Iliada” va “Odessiya” kabi asarlarida bo'lgani kabi Navoiyning har bir g'azalida va hatto har bir satrida ko'p qatlamlilik, ko'p ovozlilik va ayni lahzalarda bir-birini inkor etadigan turfa fikrlilik hodisasi mavjud.

“O'lim o'pqoni” polifoniyasini men shunday tasavvur qildim va angladim: bu qissa; biror-bir sahifasida   nomi zikr etilmasa-da, “Vatan ozodligi va Vatan iztirobi” haqidagi asardir.

— Bu asar; jumlalar tarhini ming yorib izlasak-da topolmaydiganimiz — mustabidlik va ana shu mustabidlikning og'ir asorati haqidagi beshafqat   bayonnomadir.

— Bu bitiklar “telbavash va bir qadar jaydari” qahramonlarining taqdir va umr kechmishlarida zulm va zo'ravonlikning inson zotini yerparchin qiladigan razilligi aks etgan, hamma birdek ishonmaydigan qadim rivoyatlardir.

— Bu qissa; mahkumlik iztirobi haqidagi beun hayqiriqdir, lekin uni hamma ham eshitavermaydi.

— Bu asar inson hayotini   muqarrar so'nggi manzil sari eltadigan   paymona elchilarining yovuz timsollarini o'zida mujassam etgan   zamonaviy afsonadir.

— Bu iztirobli bayonnoma; iymon va e'tiqod, xiyonat va qo'rquv saltanatinig abadiyligi va tanazzuli haqidagi notugal, nomukammal, noilmiy iqrornomadir.

Yaqin do'stlarining ta'biricha zamonaviy Don Kixotu darvesh, olatasir davralardan mudom o'zini olib qochadigan, “minglab bahona”lari o'tmay bunday “izdihom”larda ishtirok etishga majbur bo'lib qolsa, kiroyi anjuman “mulozim”larining ko'ngliga yo'l topaoladigan, kirishimli davragir, ammo yaxshi gapga ko'nmaydigan, to'g'ri maslahatga quloq osmaydigan “ijodkor”lar bilan o'zining “Ag'nagan tomoniga itar” degan shioriga amal qilib, ko'pam tortishib o'tirmaydigan, o'ttiz yilki, “gulday” ijodni “oxiri yo'q va bema'ni” tirikchilik tashvishlariga almashtirgan ammo baribir, oltin – zanglamas deganlaridek, o'z iste'dodini bitta asar bilan ko'rsata bilgan   adib Temir Po'lat Tillodir.

Endi undan yana barkamol asarlar kutishga haqlimiz.

O'roz HAYDAR