Buxoroning ikki dilbandi

Bu betakror ikki iste'dod sohibi adabiyot dunyosiga bir davrda yonib kirib keldi. Qisqa vaqtda biri shoir, biri yozuvchi sifatida tanildilar. Ilk  mashqlari bilan muxlislar, ustozlar tiliga tushdilar. Taqdirning marhamatini qarangki, ular Buxoro pedagogika instituti (hozirgi universitet)ning filologiya fakultetida ham bir vaqtda o'qib, tahsil oldilar.

Ular adabiyot deb atalmish muhtasham olamga qadam qo'yishlari bilan yaqin do'stga aylandilar. Bir-birlariga chin do'stlik mehrini yuraklari orqali bog'ladilar. Nafaqat Buxoroda, balki O'zbekistonga ham haqiqiy qadrdon do'st bo'lib tanilgan, ikki iste'dod sohibining biri – O'zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol, yana biri – O'zbekiston xalq yozuvchisi Ne'mat Aminov edi. Ularning bu ibratli do'stligiga butun buxoroliklar, qolaversa, adabiyot ahli ham havas qilardi. Hatto ularni Hasan-Husanlar, deb ham atashardi.

O'sha paytlarda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Buxoro viloyati bo'limi boshlig'i vazifasida ishlagan taniqli shoir Toshpo'lat Hamid bu ikki yosh ijodkorga o'zgacha mehr ko'rsatib, har tomonlama qo'llab-quvvatladi, g'amxo'rlik qildi, maslahatlarini ayamadi. Ayni paytda o'zi Bosh muharrir bo'lgan “Buxoro haqiqati” gazetasida yosh qalamkashlarning ijod namunalarini muntazam chop etib, rag'batlantirdi.

Bir vaqtda Jamol Kamol “Buxoro haqiqati” gazetasida, Ne'mat Aminov viloyat radiosida mehnat faoliyatini boshladilar.

Buxoro – ularga yoniq va betakror ilhomlar berdi.

Buxoro – birining qalbiga she'r sehrini, birining qalbiga noyob qahqaqa ishqini payvand edi.

Buxoro – bu ikki dilbandini onaday erkalab, otaday mehribonlik bilan voyaga yetkazdi va doimo duoda bo'ldi.

Buxoroning tabarruk maskanlaridan biri Labihovuzdan shoir yangi so'z, she'r topsa, hajv­­chi hovuz bo'yidagi hamisha gavjum choyxonadan noyob kulgi va qahqaha izlar edi. Shuningdek, Labihovuzda bo'ladigan adabiy suhbatlarda ustozlar Toshpo'lat Hamid, Sharif Nurxon bilan birga tanila boshlagan Jamol Kamol, Ne'mat Aminov, Ahad Hasan, Toshpo'lat Ahmad, Aminjon Shukurov, Samandar Vohidov, Asad Gulov, Sadriddin Salim, Samad Azimov, G'ulom Shomurod, Muzaffar Tursun, Said Ravshan, Temur Norov, Baxshullo Rajabov, Abdujalil Xalilov, Jo'ra Fozil, Muhammad Pirriyev hamda o'z ijodlarini Toshkentda boshlagan buxorolik­lar Muhammad Salom, Safar Barnoyev, Omon Muxtor, Norto'xta Qilich, Maksim Karim singari ijodkorlar ham mehmon bo'lib kelib qolar, adabiy gurunglar, mushoiralar qizg'in davom etardi… O'sha suhbatlarda ham ikki do'st davraning “guli” edi. Gurunglarda ularning nomi tez-tez tilga olinar edi. Adabiyotga shunday ajoyib iste'dodlar kirib kelayotganidan ayniqsa, buxorolik ijodkorlar benihoya xursand edi.

Asta-sekin ularning ijod namunalari ro'yobga chiqa boshladi. Jamol Kamolning “Olam kirar yuragimga” nomli birinchi she'riy to'plami 1968 yilda nashr etildi. Ne'mat Aminovning “Ikki pullik obro'” nomli birinchi hajviy to'p­lami 1970 yili chop qilindi. Har ikki kitob ham adabiy jamoatchilik tomonidan yaxshi kutib olindi, ijobiy baholandi. Ustoz adabiyotshunoslar e'tiboriga tushdi.

Har ikki ijodkorning sadoqatli va iste'dodli shogirdlaridan biri, taniqli shoir Sad­riddin Salim Buxoroiy “Kundaligi”da ularga shunday baho bergan: “Jamol aka – buyuk kishi. Uning qalbi naqadar pok, naqadar saxovatli!” (1970 y., 3 dekabr). “Ey dil! Kamtarinlikni Ne'mat akadan o'rgan. Buyuklik va kamtarinlik! Kam odamlarga nasib etadigan fazilatlar – bu!” (1974 y., 7 iyun).

Ikki taniqli ijodkorning qalin do'stligi, hamfikr va bir-biriga mehribonligini Ne'mat Aminovning “Kundaliklari”dan ham bilsa bo'ladi. “Kundaliklar”ning bir qismini nashrga tayyorlash jarayonida ayon bo'ldiki, ular Buxoroda yashagan va ijod qilgan yillari deyarli har kuni bir-birlari bilan uchrashgan va suhbatlashganligiga guvoh bo'lamiz. Kundalikning 1970 yil 23 noyabr kuni yozilgan sahifasida shunday satrlarni o'qiymiz: “Ertalab havo sovuq. Jamol keldi. Ruhi juda tushgan. Aylandik. Adabiyotdan so'zlashdik. Suhbatda bir qiziq gap qildim. Yaxshi muqovali bema'ni kitob – tilla kosadagi yovg'on oshga o'xshaydi. Tushdan keyin navoiylik Ne'mat Abdurahmonov keldi. Samimiy yigit. Hikoyalarini o'qidim. Yaxshi…”. 1 dekabr kungi yozuv: “Tushda ham havo ochilmadi. Ertalab Jamol keldi. Tashqari chiqdik. Kecha “Xandon”da urilganlardan uchtasi matn so'rab kelibdi. Bozorga bordik. U yerdan Baqoyevga o'tdik. Ahvolim og'ir, dey­di bechora…”. 3 dekabrda: “Tushlikda Jamol va romitanlik Xo'jayevning o'g'li bilan somsaxo'rlik qildik. Ungacha Jamol bilan adabiyotdagi yangiliklar to'g'risida gap­lashdik. Yaxshi bo'ldi…”.  7 dekabrdagi qaydlardan: “Bugun ish kuni bo'lmasa ham idoraga keldim. Jamol masalasida Said Ahmad aka bilan gaplashdim. Kitobchani olgan ekan. Juda ajoyib kishi, mard odam. Soyuzga telefon qilaman, dedi…”. 22 dekabr kuni: “Kecha havo quyuq tuman bilan qoplangan edi. Ertalab Jamol bilan o'tirgan edik, Nusrat Ashurov vafot etibdi, degan xabar keldi. Birgalashib bordik. Birga fotiha o'qidik. Keyin yana ishga qayt­dik…”.

Ne'mat Aminovning kundaliklarida Jamol Kamolning nomi ular Toshkentga ishga kelgan davrgacha juda ko'p marta qayd etilgan. Bu ham ularning jonajon, sirdosh do'stligidan yorqin misol.

Kaminaning Ne'mat Aminov va Jamol Kamolni qanday taniganim, ular bilan hamsuhbat bo'lganim, Ne'mat akaga chin shogird, Jamol akaga yaqin uka bo'lganim haqida ikki og'iz.

Aslida ularni “Buxoro haqiqati” gazetasi orqali taniganman. Adabiyotga qiziqqanim bois, viloyat va tuman gazetalarini doimo o'qib, kuzatib borardim. Shoir Jamol Kamolni gazetada chop etilgan g'azallari orqali bilar edim. Yashirmayman, bu go'zal g'azallar ta'sirida o'zim ham g'azal yozishga uringanman. Shu bois doimo Jamol Kamol she'rlarini, g'azallarini, tarjimalarini hamon mehr bilan o'qib kelaman.

Peshonamga Ne'mat Aminovdek ulug' zot va buyuk yozuvchiga shogird bo'lish baxtini yozgani uchun ham Allohga hamisha shukr qilaman.

Jamol Kamol O'zbekiston FA til va adabiyot (hozirgi o'zbek tili, adabiyoti va folklor) ins­titutiga ishga keldi. Oradan bir muddat o'tib, Ne'mat Aminov ham  “Mushtum” jurnaliga ishga chaqirib olindi. Endi ikki do'st Toshkentda yashab, qizg'in ijod qila bosh­ladilar.

Ikki do'stga poytaxtning Yunusobod katta ko'chasining ikki tomonidan yangi uylar nasib etdi. Ular oldin qadrdon do'st bo'lgan bo'lsalar, endi qadrdon qo'shni edilar. Doimiy oilaviy bordi-keldi yaxshi yo'lga qo'yilgan edi.

Jamol Kamol bilan Ne'mat akaning xonadonida tanishganman. Uning she'rlarini qanchalar qiziqish bilan o'qigan bo'lsam, u kishini shunchalar mehr ko'zlari bilan ko'rib, juda xursand bo'lganman. Ayniqsa, bu ikki do'stning bir-biriga bo'lgan samimiy mehri, ularning adabiyot, kitob, taniqli ijodkorlar haqidagi teran fikrlarga boy suhbatlarini miriqib tinglaganman. Ayrim o'qimagan kitoblarimni ulardan eshitib, keyinchalik topib o'qiganman. Ba'zi yozuvchilarning ijodini chuqur o'rganishga intilganman. Ularning maroqli suhbatlari ham kaminaga jiddiy saboqlar berganini hali-hanuz unutganim yo'q. Masalan, o'sha yillari chop etilgan va katta shov-shuv bilan o'qilgan mashhur adib Odil Yoqubovning “Ulug'bek xazinasi” tarixiy romani haqidagi fikr-mulohazalaridan hayratga tushganman. Ertasi kuni ins­titutga darsga bormasdan kitob do'konlarini izlab, “Ulug'bek xazinasi”ni topib, ikki kunda o'qib chiqqanman. Yana bir ulug' olim va akademik Izzat Sulton haqidagi teran suhbatlaridan benihoya huzur qilganman. Suhbatdan so'ng olimning “Adabiyot naza­riyasi”, “Navoiyning qalb daftari” kitoblarini topib o'qiganman. Garchi Izzat Sultonni ko'rib u kishi bilan gaplashmagan bo'lmasam-da, o'sha ajoyib suhbatni hamon yuragimda asrab kelaman. Ular ta'riflagan Izzat Sulton men uchun katta ziyoli qiyofasida namoyon bo'laveradi…

Adabiyotga ham, iste'dodli ijodkorga ham ana shunday bag'rikenglik bilan teran baho berar edi, bu ikki ijodkor va ikki do'st. Albatta suhbatlar orasida kemtiklari, sayozlari ham bo'lar edi. Bu tabiiy hol. Lekin o'sha davrlarda ijodkorlar hozirgiday mayda gaplarga, g'iybatlarga o'ralashib qolmagan edi…

Hayot bir tekisda davom qilmasligi, oila esa hamisha shodu xurramlikdan iborat emasligi Ne'mat Aminov oilasida kutilmagan ko'ngilsiz voqea sabab sodir bo'ldi. Oila darz ketdi. (Bu haqida Ne'mat Aminovning hayot va ijodiga bag'ishlangan “Vijdon qo'ng'irog'i” (G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2021 y.) kitobida batafsil yozganman). Kichik oilaviy mojarodan boshlangan voqea katta janjalga aylandi. Bu voqeaga oilaning yaqin kishilari va do'stlari bo'lgan Jamol aka va u kishining oilasi ham aralashibdi, degan gaplar tarqaldi. Endi bu bo'lmag'ur gaplarni Ne'mat akaning ayollaridan chiqqanmi va boshqa birovlardanmi, aniq gapmi yoki mish-mishmi hech kim bilmaydi. “Dedi-dedi”, “mish-mish”lar ikki ulug' ijodkorning uzoq yillik qadrdon, oralaridan qil o'tmas do'stligiga rahna soldi. Hamma havas qilib kelgan ibratli do'stlikka ko'z tegdi.

Gapning ochig'i va dangalini aytsam, bu ikki jonajon do'st g'iybat, ko'rolmaslik va mahalliychilikning qurbonlari bo'ldi. Aslida ularning o'rtasida rahna soladigan, do'stliklariga jiddiy putur yetkazadigan biror bir asosli voqea bo'lmagan, gap ham o'tmagan…

Buxorolik buyuk avliyo Bahouddin Naqshbandiyning: “Agar do'st aybiga boqsak, do'stsiz qolamiz, hech kim dunyoda beayb emas”, degan dono so'zlariga buxorolik ikki do'st, ikki mashhur ijodkor andakgina bee'tibor bo'ldilar chog'i. Buxoroliklarga xos bir hovuch o'rlik va jinday g'urur ikki do'stga pand berdi. Go'yo kutib yurganday ko'rolmas qora kuchlar bu voqeadan unumli foydalandilar. To'g'risi, qon-qonimizga singib ketgan g'iybat va maydakashlik balosi bir umrlik do'stlikka soya soldi. Ularni ajratib yuborishga astoydil urindilar. Lekin ular kutganday bo'lmadi…

Ikki do'st tadbirlarda, yig'inlarda yuzma-yuz kelganlarida salomlashar edi-yu, hol-ahvol so'rashmas edi.  Ularning yuraklaridan nimalar o'tgan faqat o'zlariga ayon bo'lgan, xolos.

Nazarimda, Jamol Kamol “Ayo, do'stim…” deb boshlanadigan mashhur g'azalini yoza bosh­laganida ko'z oldida jonajon do'sti Ne'mat Aminovning muborak siymosi nurday porlab turgan bo'lsa ajab emas:

Ayo do'stim, sening mehring

Mening mulki panohimdir.

Quvonsam-qahqaham, hasrat –

Chekarda o'tli ohimdir…

Ne'mat Aminov ham hayotligida qadrdon do's­tini ko'p eslagan. Bir safar u kishi tarjimon va muharrir Sharif Xolmurodovning aytishicha, undan shunday iltimos qilgan ekan:

— Ukajon, eshitib qoldim. Siz hozir Jamol tarjima qilgan “Ma'naviyi masnaviy” kitobini birgalashib nashrga tayyorlayotgan ekansiz. Bilasiz, Jamol bilan oramizdan gap o'tgan. Hammasidan xabaringiz bor. Men allaqachon Jamolni kechirganman. Ayting, iltimos, u ham meni kechirsin.

Men fursat topib, Ne'mat akaning iltimosini u kishiga aytdim. Shunda Jamol aka biroz sukut saqlab, sekingina: “Biz haqiqatan ham Ne'mat bilan jon jigar do'st edik. Ming afsuslar bo'lsinki, bu do'stlikka ko'z tegdi. U menga emas, balki adabiyotdan yiroq, ko'p yolg'on aytadigan, bir sportchi qalamkashning uydirmasiga ishondi. Mayli o'zi biladi”, – deb indamay ishini davom ettirdi.

Bir umr mehr-muhabbat bilan Jaloliddin Rumiy hayoti va ijodini qalbida gavharday asragan va asarlarini zavq-shavq bilan tarjima qilgan Jamol Kamol buyuk shoirning “Do's­tingni doimo vafo ila yodga ol, izlagan sen bo'l, topgan sen…  Tanigan sen bo'l, quchgan yana sen…” degan dono hikmatini yuragi o'rtanib o'qiganiga ishonamiz. Va o'zining iborasi bilan aytgan “jigar do'sti” bo'lgan Ne'mat Aminovni ham allaqachon ko'nglida kechirib yuborganlariga ham ishonamiz… Aslida do'stligi dos­tonga aylangan bu ulug' zot hayotlik paytlarida bir-birlarini kechirganlari ham haqiqat…

Katta adabiyotimizda bu ikki do'st yuksak iste'dodlari bilan o'zlarining qutlug' va nurli izlarini qoldirib ketdilar. Jamol Kamol ishonch bilan yozganidek: “Bitarmiz ikkimiz ham bir kitob, Sen boshqa, men bosh­­qa…” Haqiqatan ham bir-birlarini takrorlamaydigan, adabiyotni, muxlislarni hamisha hayratga soladigan kitoblari abadiy oltin meros bo'lib qoldi, Buxoroning ikki dilbandidan!..

Endi diydor qiyomatga qoldi…

Ushbu kechinmalarga nuqta qo'yarkanman, baribir qalbimdagi ulkan armon va o'kinch sira tinch­lik bermaydi: ushbu maqolani ular hayotlik paytlarida yozsam bo'lmasmidi?! Ayrim katta ijodkorlar, olimlarga iltimos qilmasdan, ularni yarashtirishga o'zim jiddiy kirishmaganimga qattiq afsuslanaman. Ikki do'stning yaqin oshnolari, birodarlariga o'xshab tomoshabin bo'lganimdan nadomatlar chekaman. Har ikki do'stning yana bir do'sti – taniqli adib Shukur Xolmirzayev yozganidek: “Biz kech qolib yuramiz.”

Ashurali JO'RAYEV