Qal'alar ichida yana bir qal'a

O'zini ijodkorman deb yurgan shoir, yozuvchi yoki jurnalist borki, o'zi tug'ilgan tuproq, yoshligi o'tgan ko'cha yoinki ko'zini yumganida eng go'zal ko'rinadigan makon – Vatani haqida, albatta, qalam tebratadi. Men ham havaskor ijodkor sifatida qadrdon Ellikqal'am haqida, uning o'tmish tarixi, madaniyati, urf-odatlari, muqaddas qadamjolari, bu yerda umrguzaronlik qilayotgan odamlar haqida yozmoqchiman. Bu mening — farzandlik burchim.

Ha, hammaga o'xshagan odamlar-da dersiz,  aslida ham shunday, ammo hurmat-ehtiromga loyiq saxovatli insonlar, siz tanimaydigan qahramonlar yashaydi mening qal'amda. Ochig'ini aytganda, buni men ham Toshkentga kelib, yurtimdan  olislaganimda sezganman. Avvallari “yurt sog'inchi” degan iboraga ko'zim tushsa, e'tibor bermas edim. Toshkentda bir hafta yashaganimdayoq bu sog'inchni his etdim. Katta shaharning yorug' ko'chalari, bog' va xiyobonlari, mahobatli imoratlari xayolimni band etadi, ammo ko'zlarim Ellikqal'a ko'chalari, xiyobonlarini qidiradi. Poytaxtda hamma ham bir-birini tanimaydi,  albatta. Ellikqal'ada bo'lsa ko'plar ming yillik qadr­donlarday bo'lib ketishgan. Bundan atigi besh-olti yil avval ellikqal'aliklar Toshkentga borib kelishsa, xuddi xorijga safar qilganday xursand bo'lishar edi. Bugun bu yerda ham juda ko'p narsa o'zgardi, Toshkent esa kun sayin emas, soat sayin o'zgarib, dunyoning eng go'zal shaharlaridan biriga aylanmoqda. Shunday bo'lsa-da, o'zing tug'ilib o'sgan joy sog'inchi hamma narsadan afzal ekan. Chunki, bu yerning suvi, havosi, gul-rayxonlari vujud-vujudimga singib ketgan, bog'cha, maktab, ko'chalar-u hosil dalalariga eltuvchi so'qmoqlarda, o'tmish tarixning ne-ne sir-sinoatlariga guvoh qal'alar po­yida mening izlarim, Ellikqal'a osmonida  yoshlik xayollarim, charog'on kechalarida orzu-­umidlarim qolgan. Mubolag'aga yo'ymang: bu yerning hatto qish-qirovli kunlarida ham ajib bir latofat, nafosat bor. Odamlari sodda, ammo dilkash, muruvvatli,  bu yerga kelgan mehmonlar bilan   bir zumda   do'st-qadrdon bo'lib ketishadi, dildan gaplashgilari keladi.

Amudaryoning  o'ng  qirg'og'ida joylashgan, moziy nafasi hamon ufurib turadigan qadim  qo'rg'onlari  bilan olamga mashhur, ne-ne  ulug' zotlarning  qadami tekkan,  bugungi  kunda fidoyi,  mehridaryo  insonlari  mehnati  bois  yana bog'u bo'stonga  aylangan Ellikqal'a haqida she'r yozmagan, qo'shiq kuylamagan, madhiyalar bitmagan ijodkorni topish qiyin. O'zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov bu qutlug' makonga ehtiromini shunday ifodalagan edi:

Guldan gulga  qo'nib sahar  palladan

Bolari  bol  yig'ar   qirdan,  daladan,

Shoir  ham  bolari  bo'lsaydi  agar,

Ishni  boshlar  edi  Ellikqal'adan.

Ellikqal'aga alohida mehr qo'ygan ustoz shoirlar Muhammad Yusuf, Halima Xudoyberdiyeva, Matnazar Abdulhakim, Mahmud Toir, Iqbol Mirzo, Erkin Samandar, Oshiq Erkin, Otabek Ismoilov va yana boshqa ko'plab ijodkorlarning she'rlari bu yerda yoddan o'qiladi, qo'shiq qilib kuylanadi.

O'zbekiston xalq shoiri Iqbol Mirzo qalamiga mansub quyidagi satrlarni hayajon, g'urur va faxr bilan  o'qiymiz:

Sirga to'lib yotar cheksiz dalalar,

O'yga cho'mib yotar ko'hna qal'alar.

Daryo xotirasi – ultonlarda sir,

Hirqa kiygan darvish sultonlarda sir.

Ayozqal'a, Tuproqqal'alar bugun

Asror chilvirida chigal bir tugun.

To'kilgan, nuragan mazgillar qator

Olam jumbog'ini achomlab yotar…

Sirli qal'alarda sir bosib yurdim,

Qal'alar ichinda bir qal'a ko'rdim.

Yertepa bo'lsa-da boshqa qal'alar,

Bu qal'ani mangu bahor allalar.

Ellikqal'da o'tadigan madaniy-ma'rifiy tadbirlarda Matnazar Abdlulhakim she'riga bastalangan  quyidagi qo'shiq hamisha yangrab turadi:

Ming-ming yildan chuqurroqdir ildizlari, 

Falaklardan yuksakroqdir yulduzlari, 

Suvlar to'la baliqlari, qunduzlari,

Mehnat, ijod bilan band tun kunduzlari,

Qo'li qadoq, manglaylari terlik qal'a — 

Ellikqal'a.

Jannatmakon ma'vodir bo'ston, bog'lari, 

Yangi oyda tikka hiloldir mohlari,

Tarqab ketar borganning dil siyohlari,

Ming bir dardga malham bo'lg'ay giyohlari, 

Azal-abad serxosiyat, egilik qal'a — 

Ellikqal'a.

Har gal tumanimga borganimda uyimizga men tanigan-tanimagan yoshlar  kelib, atrofimni o'rab olishadi, poytaxt yangiliklari, o'qishim haqida adoqsiz savol berishadi, so'ng mendan… bitta ruchka sovg'a qilishimni so'rashadi.  Negaligini  yaxshi bilaman — ular ham men kabi talaba bo'lib, Toshkentda o'qishni xohlashadi. Meni Toshkentda o'qib, ko'p narsalarga erishayotgan iste'dodli yoshlarga mengzashadi. Men esa biroz noqulay sezaman o'zimni. Ha, poytaxtda o'qiyapman, bu yerda hamma sha­roitlar bor, ammo hozircha  katta marralarni egallaganim yo'q, holbuki, talabalik chog'idayoq el-yurtga tanilgan yoshlar oz emas. Demak, harakat qilishim kerak. Mendan ruchka olayotgan yoshlarning ishonchidan o'zimni yanada dadil his qilaman. Ularning chaqnoq ko'zlariga qarab, baxtli talabalardan o'zimning ham ruchka yig'ib yurgan o'quvchilik yillarim yodimga tushadi.

Aytishim kerakki, bizni o'ta talabchanlik bilan o'qitishgan. Maktabimiz matematikaga ixtisoslashgani bois, har chorak yakunida o'quvchilardan test olinardi. Yiqilsak, bu gap bir zumda butun qishloqqa ma'lum bo'lardi, falonchining bolasi litseydan yiqilibdi, degan ta'nadan uyalib, kunduzi uy ishlarini qilardik, kechasi bilan darsga tayyorgarlik ko'rardik. Lekin eng yaxshi va yoqimli gap bu — “falonchining o'g'li yoki qizi  Toshkentga o'qishga kiribdi” degan xabar edi. Hamma uni uyiga tab­riklashga borar, hamma u haqida gapirar edi. Mening o'zim shunday baxtli talabalardan 32 ta ruchka yiqqanman. Omad qushi boshimga qo'nib talaba bo'lsam, jurnalist bo'lib, o'zim hurmat qiladigan, yaxshi ko'rgan insonlar haqida  yozishni orzulaganman. Shunday insonlardan biri Yo'ldosh ota ismli otaxon edi.

Yo'ldosh otani birinchi marta ko'rganimda 5 sinfda o'qir edim, hali hanuz yuzlari esimda, barchamizni qizim, o'g'lim derdi. Biz o'sha vaqtlar paxta terimiga chiqardik, Yo'ldosh ota o'quvchilarni ehtiyotlab, bizlarni shaxsiy mashinasida dalaga olib borardi. Butun qish­log'imiz Yo'ldosh otaning bizni ilmli qilish uchun qilgan harakatlarini qadrlaydi, haligacha eslaydi. Ustoz Haj ziyoratini  ado etgandan keyin  olamdan o'tdilar. Kim qanday tasavvur qiladi, ammo  jannatiy odam deyishsa  ko'z oldimga Yo'ldosh ota keladi.

Ellikqal'alik talabalarning ko'pi bakalavr diplomini qo'lga olgach, tumanga qaytishadi. Ba'zilar esa, poytaxtda shuncha o'qib, endi orqaga qaytamanmi, deyishadi. Mayli, hammaning ixtiyori o'zida.

Tumanimizning taniqli kishilari haqida so'z ketganda, bir men emas, juda ko'pchilik birinchilar qatorida ajoyib inson, tashkilotchi rahbar tumanning sobiq hokimi — Ne'matilla Xudoyberganovning nomini tilga olishadi. Bu tinib-tinchimas insonning odamlar og'irini yengil qilish, turmush sharoitini yaxshilash,  turli  muammolarni hal qilishdagi xizmatlari, tashkilotchilik faoliyati ko'pchilikning yodida. Shu insonning yugurib-elishi, jon kuydirishi bilan Ellikqal'ada uzoq yillar adabiyot va san'at bayramlari muttasil o'tkazib turildi, ulug' hofiz Otajon Xudoyshukurov xotirasiga bag'ishlangan tanlovlarda yoshlar o'z iste'dodlarini namoyish qilib, Ellikqal'adan poytaxtga — san'at va madaniyat maskanlariga uchirma bo'ldilar.

Ushbu satrlarni qog'ozga tushirishimga yaqinda chop etilgan “Ellik birinchi qal'a” nomli kitob sabab bo'ldi. Unda O'zbekiston Qahramonlari Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Ibroyim Yusupov, To'lepbergen Qaipbergenov, taniqli ijodkorlar Omon Matjon, Muhammad Ali, Erkin A'zam, Xurshid Do'stmuhammad, Mahmud Toir, Oshiq Erkin, Matnazar Abdulhakim, Ahmadjon Meliboyev, Muyasar Razzoqova va boshqa qirqdan ortiq mualliflarning ko'hna Ellikqal'a haqidagi dil so'zlari jamlangan. Ularni mutolaa qilgan o'quvchi ko'z o'ngida ona yurtim o'zining bor jilosi bilan namoyon bo'ladi.

Dilovar ZARIPOVA