Бухоро халқининг ҳасратли ўтмиши
ёхуд амирликка буюрмаган хазина
Шерзодхон ҚУДРАТХЎЖА
Асрлар давомида Бухоро амирлиги ғазнасида тўпланган бойликлар миқдори ҳақида турли тахминлар мавжуд. Амир Олимхон хазинаси ҳақида Маҳмудхўжа Беҳбудий шундай ёзган эди: “Ҳозир Бухоро амири тасарруфи остида бўлган хазина шу даражада мўлки, ҳеч бир мамлакат хазинасида бул даражада эҳтиёт сақланган олтин ва кумуш пул, тилло ёмбилар бўлмаса керак. Бухоро амири саночиларида сақланаётган олтин ва кумуш пуллар бўйи эллик олчин, эни йигирма олчин, баландлиги саккиз олчин бўлган бир тоғдан иборатдур”.
Бу рақамларни ҳозирги ўлчовга айлантирсак, амир хазинасининг узунлиги 35 метр, эни 14 метр ва баландлиги қарийб олти метрга тўғри келади! Бу бойликларнинг асосий қисми 1920 йилдаги шўровийлар босқинидан кейин 18 вагонда улар томонидан ташиб кетилган.
Олтинлар миллатга ишласин экан…
Одатда, халқимизни, одамларимизни содда деймиз. Аммо яқин тарихимизда айрим ҳукмдорларнинг ҳам гўл ва омилардек фикрлаш доираси тор бўлганига гувоҳ бўлиш янада ачинарлидир.
Узоқ йиллар давомида йиғилган жуда катта миқдордаги олтин, кумуш, олмос ва мисли кўрилмаган даражадаги катта маблағлар илм-фан ва таълимга сарфланганида, натижа қандай бўлишини тасаввур қилиш қийин эмас. Ўша пайтдаги ҳукмдорлар ва бойлар бор сармоясини таълим, замонавий технологиялар, янги иш жойларини яратиш, саноатлаштиришга сарфлаганларида борми, турган гапки, биз қолоқ бўлмасдик. Устига-устак, ҳар қандай қудратли бўлмасин, юртимизни ҳеч бир давлат босиб олишга журъат этолмасди!
Агар бу улкан маблағлар халқнинг фаровонлиги ва мамлакатдаги бунёдкорлик ишларига, ҳарбий салоҳиятини оширишга сарфланганида эди, 1 тилло 10 тилло бўлиб қайтар, Бухоро, Қўқон, Хива хонликлари жаҳонда маърифатли ва тараққий этганлар қаторида бўларди!
Ўтмишда хонликлар, амирликлар ХIХ асрдаги ҳарбий ва геосиёсий вазиятга тўғри баҳо беролмасликлари, халқаро масалаларда ожиз ва узоқни кўролмасликлари оқибатида не-не кулфатларни келтириб чиқарган. Айтишларича, инглизлар учоқ ва замбарак сотиб олишни таклиф қилишганида, Амир Олимхон: “Бизни ҳимоя қилодиғон Олампаноҳ Николай Оқпошшо ҳазрати олийлари бор”, — деб кулимсираб ва жеркиб жавоб берган экан. Оталари Саййид Абдулаҳадхон, боболари Музаффар, Насруллохонлар 26 миллион олтин рублдаги шахсий маблағларини Санкт-Петербургдаги банкларга фоизга қўйишган. Улар бу каби судхўрликдан бойиш ўрнига, маблағларини ўз юртида тадбиркорликни ривожлантиришга йўналтиришганида, балки барчага ҳам ҳалол, ҳам умумманфаатли, ҳам баракали бўлармиди? (Афсуски, бу пулларнинг барчаси Русия банкларида қолиб кетган).
Сочи, Ялта ва Питерда ҳашаматли иморатлар барпо қилган Амир Олимхондек одам наҳотки сиёсий ғўр, кўз олдидан нарини кўролмайдиган ҳукмдор эди? Ёшлигида Бухородаги Мир Араб мадрасасида таҳсил олган, сўнгра Петербургдаги кадет мактабида ўқиган, бир нечта тилни билган Олимхондек киши наҳот нафақат Русия, балки бутун дунёда “социализм ва пролетариат шарпаси” кеза бошлаганини фаҳмламаган эди?
Халқ дарди ва ташвишларидан узоқ бўлган, янги ислоҳотлар, ўзгаришлар ва эркинликни ўз манфаати учун қабул қилолмаган Бухоро амири Сайид Олимхон подшоҳ Николай II ни дўстим деб, унга ишониб, жуда катта хато қилганлигини тарихий воқеалар аён қилиб турибди.
Шунинг учун бўлса керак, шўролар инқилобидан сўнг унинг қисмати ниҳоятда оғир кечди. Муборак Бухорои шарифни большевиклар қўлига шармандаларча топширган, халқини эса ёвга ташлаб қочган Амир ҳаёти Афғонистонда ўтди. Унинг тутдай тўкилган ҳарами ва қолган-қутган олтинлари ортилган карвони ҳозирги Қашқадарё, Сурхондарё, Тожикистон ҳудудидан ўтиб, Амударёни кечиб, афғон юртига бориб, у ерда бамисоли фақир бир ижарачи бўлиб яшади. Ўша пайтларда ундан анчагина замонавий ва илғор бўлган афғон шоҳи Омонуллахоннинг қош-қовоғига қараб, шарафсиз кун кечирди. Эркакка ва олий ҳукмдорга ярашмаган тарзда йиғламсираб Буюк Британия қироличаси Викторияга мактублар ёзди, лекин номалари жавобсиз ва эътиборсиз қолди. Тўғри-да, ўз халқи ва Ватанини ташлаб қочган, уларни ёвнинг қонли қўлларига ташлаб кетган собиқ амир билан улар ҳатто гаплашишни ҳам эп кўришмаган.
Айтишларича, алалоқибат, Сайид Олимхон йиғлайверганидан 1943 йилда сўқир бўлиб, ҳатто сўнгги нафасида ҳам афғон заминида ўз юрти тарафга қараб жон берган. Кобулдаги мақбарада нима ёзув борлигини билганлар унинг ҳолатини тасаввур қилиши қийин эмас.
Афсуски, шундай оғир қисмат ўз она Ватанини ёвга ташлаб қочган Муҳаммад Хоразмшоҳ, Қўқон хони Худоёрхон, Хива хони Сайид Абдуллони ҳам четлаб ўтмаган. Магар улар қочмай, ота маконларида халқи билан ёвга қарши чиқиб, қаҳрамонларча ҳалок бўлганларида, биз бугун уларни миллатимизнинг ҳақиқий қаҳрамонлари сифатида шарафлаган бўлар эдик.
…Яқинда Амир Сайид Олимхон томонидан битилган “Бухоро халқининг ҳасрати тарихи” деб номланган мўъжаз китобча қўлимга тушиб қолди. Китобча 1991 йили Тошкентдаги “Фан” нашриёти томонидан нашрдан чиққан. Унда Бухоронинг сўнгги амири Сайид Олимхон ўзининг ёшлик чоғларидан бошлаб, амирлик пайтлари, большевикларнинг Бухорони зўрлик билан босиб олиши ва Ватандан узоқда, мухожирлик йилларида кечирган қийинчиликларни ҳикоя қилади. Бу ҳикоялар ҳақиқатга нечоғлик мос эканлиги, босқинчиларга қарши курашган амаллари қанчалар холислигига қуйироқда фикр юритамиз. Лекин амирнинг ҳикояларидан шу нарса янада яққол кўринадики, унинг узоқни кўра билмаслиги, юрт ва Ватан тақдирини деярли “ўз қўли билан” ёв қўлига топширганлиги кундай равшан бўлади. Яна шу нарсага эътибор қаратиш керакки, Амир Олимхоннинг ёзишича, ўша даврда Бухоро давлатига қарашли ерлар 225 минг квадрат километр бўлиб, бу тахминан Италия майдони билан тенг эканлигини кўрсатади.
Келинг, яхшиси, Амир ўз қўли билан битган хотиралардан айрим иқтибосларни келтирайлик. Чунки уларни ўқиган ўқувчи аслида тарихий ҳақиқатлар қандай кечганини янада яққолроқ ҳис қилади:
“Мен 1329 – ҳижрий йили муҳаррам ойининг ўнинчи куни, милодийнинг 1911 йили менга мерос бўлиб қолган марҳум ва мағфур падарим салтанати тахтига ўтирдим. Бухоройи шарифнинг барча аҳолиси бу ожиз бандага хизмат қилмоққа қасамёд этдилар.”
“Большевикларга қарши қилган юришим ва Бухородан кўчишга ихтиёр этишимга доир барча сабаблар ҳикоясини мушоҳада юритувчиларнинг хотиралари учун буларни таҳрир ипига тиздим, токи бошимдан ўтган аҳволотимдан ўзгалар ҳам хабардор бўлсалар.
Вақт келиб Бухоройи шариф давлати бувам, раҳматлик Сайид Амир Музаффархон даври салтанатидан то раҳматлик Сайид Амир Абдулаҳадхон мағфуру марҳум падари бузрукворим замонига ва ундан то бу бандайи ожиз салтанати муддатигача мана шу Бухорода ўтди. Бу орада ва муаззам рус давлати салтанати барқарорлигининг олтмиш уч йиллиги давомида бу томонларда дўстлик ва ошначалик юз бериб, икки давлат орасида дўстлик барқарор ва бардавом бўлди. Шу сабабдан рус давлати ходимлари билан Бухоро давлати ходимлари ўртасида келишув ҳам бўлиб ўтган эди. Келишувларда аскарлар ва ҳарбий қуроллар Бухоро тарафидан қисқартирилиб, (уни қўриқлаш учун) ҳарбий асбоб-ускуналар ва аскарларни рус давлати ўз зиммасига олган бўлди. Бухорода эса мамлакатни ҳимоя қилиш учун ўн икки минг аскар бўлишига қарор қилинди; мамлакатни ҳимоя қилиш борасида яна аскар лозим бўлса, рус давлати Бухоро давлатини қўллашга тайёр турадиган бўлди. Шу билан император давлати замони мавжуд бўлган қадар Бухоро давлати аскарлар ва ҳарбий қуролларга ҳеч эҳтиёжи бўлмади, тинч ҳаёт ҳукм сурди, мен бўлсам мамлакат ободончилиги билан шуғулланишга интилардим. Бундан сўнг рус давлати инқилоби юз берди. Бу банда мамлакатни тартиб-интизом ва хавфсизлигига саъй-ҳаракат қилдим.”
Юқоридаги сўзлардан ҳам кўринадики, бутун давлатни ҳимоя қилишдек муҳим вазифани амир ўйсизларча рус ҳукумати ихтиёрига топширганини яширмайди. Аксинча, “Бухоро давлати аскарлар ва ҳарбий қуролларга ҳеч эҳтиёжи бўлмади” деб ёзади.
Айтинг, халқ бошидаги ҳукмдор одамнинг гапими шу?!
“Бинобарин рус жамоати ичидан бир қанча беасл бўлмағур жоҳил шахслар пайдо бўлиб, улар ўзларининг ҳазрат жаноб олийлари – рус давлати улуғлари орасига рахна солдилар. Улар қарор қабул қилишиб, одамларни мажбур қилишди. Бу беасл бўлган шахслар бу қонун билан одамларни тўплаб, ниҳоят рус императорлик давлатини ўз салтанатидан ағдариб, ўз жамоасидан бўлган бир неча нафар одамларни каттакон қилиб қўйдилар ва ўз ҳукуматларини муваққат шўро мажлиси деб атаб, Керенский деган одамни (Керенский Александр Федорович (1881-1970) рус сиёсатчиси, оқловчи. 1917 йили вақтли ҳукумат раиси бўлган. Ш.Қ.) жумҳурият раиси мансабига кўтардилар.
Бу муваққат давлатлари бир неча ой давом этди. Мазкур Керенский ҳукумати тарафидан уларнинг Преображенский (Александр Григорьевич — 1850-1918 йй. Русия ҳарбий генералларидан бири. Ш.Қ.) деган вакилларидан бири мухтор вазир қилиниб, дорулфохира Бухоройи шарифга келадиган бўлди. Ниҳоят, у киши шаҳарга кириб келиб, бу бандайи ожиз билан учрашди. Бу киши келиб гапга қулоқ бериб, икки давлат ўртасида келишув бўлди, шунда Бухоро давлати мустақиллигини бу ожиз бандага берди ва келишувга имзо чекди. Сўнг у қайтиб кетди.”
“Совет давлати томонидан Аксельрод деган киши Бухоро давлатига элчи қилиб тайин этилди. Афғонистон давлатига нисбатан дўстлик истеҳкомларини тузиб, Тошкентдан менга ўн битта ўқсиз тўп совға қилиб юборишибди. Большевикларнинг муомалаларининг қандай эканлигини шу ўқсиз тўпдан билиб олдим. Бу ожиз банда большевиклар ва уларнинг элчилари муомалаларини келишувга мувофиқ иш олиб бормаганликларини кўрганимдан сўнг хаёлимга бир фикр келди. Шу сабабдан мен аскар ва ҳарбий қуролларни тайёрлаш ишига киришдим. Икки йил ичида Бухоро ҳарбий аскарлар ва қурол-аслаҳалар тўплаб, қўшинларни урушга тайёр туриш даражасигача олиб келдим.”
“Большевиклар бу орада кўп ҳийла-тадбир қўллашга, гўё дўстлик либосларини кийгандек бўлиб, аслида макру ҳийла тадбирларини ишлатиш йўлига, маккорлик йўлига ўтдилар. Гўё сулҳ тузиш учун Баранов (Баранов Пётр Иванович — 1892-1933 йй. Совет ҳарбий арбоби. Туркистон ҳамда бошқа жойларда инқилобий ҳарбий кенгаш аъзоси бўлган. Ш.Қ.) деган ташқи ишлар вазири бўлмиш бир кимсани фавқулодда элчи қилиб, Тошкентдан Бухорога юбордилар. Мухтор вакил бу бандайи ожиз ҳузурига келиб учрашди. Шу киши узр баён этиб, гаплашди, гапларимизни эшитиб, биз билан келишди. У киши илтимос қилиб айтдики, рус давлати эллик беш йилдан бери Бухоро давлати билан дўстлик ва ошначиликда бўлиб келди, то шу пайтгача бизнинг давлатимиз Бухоро давлатидан барча манфаатларни кўриб келмоқда, шу билан бирга икки давлат ўртасида бу орада ҳеч қандай бир-бирига зарар кўрадиган ишларни бажо келтиришмади. Истардимки, бугундан кейин ҳам бу икки давлат ўртасида дўстлик ва ошначилик гуллаб яшнаса ва бизга ҳам сизнинг давлатингиздан ёрдам ва манфаат тегса. Сизлардан бизларга ҳар қанча хизмат бўлса, бизнинг жумҳурият давлатимиз уни ўрнига қўйса. Лекин сизлардан бир илтимосимиз бор, ўз аскарларингизни бизнинг темир йўл станциясидан олсангиз, чунки биз уни ўзимизга истеҳком қилмоқчимиз. Бизнинг аскарларимиз ваҳший ва нодон одамлардир. Мабодо сизнинг аскарларингизни кўриб қолса, унга тўқнашиб қолиб, сиздек зоти шаҳона олдида бизни уялтириб қўйишади. Бу борада сиз нимаики истаб, унга хоҳиш билдирсангиз, ўша айтганингизни бажо келтирамиз.
Шу тариқа у билан гаплашиб, гапларини эшитиб, келишув туздик, унга имзо ҳам чекдик. Шу билан у ўз жойига қайтиб кетди.
Большевиклар йўл тўсиб қўлга киритган бир қанча фуқароларимизни бўшатиб, йўловчиларни қўйиб юборишди.
Шу билан бу бандайи ожиз аскарларимни рельс тарафдан уч милча йўлдан олиб орқага чекиндик, у ерда бир истеҳком ҳам қурдик, сўнгра бу манзилга қирқ нафардан иборат аскарлардан қоровул қўйдирдим. Ҳар эҳтимол, бу нарса душман сиқиб келганда шояд фуқароларга мадад бўлиши мумкин эди. Аммо душманларимиз бу найранг билан бизни ғафлатда қолдириб, мисоли бир йўлтўсарлар каби, уруш эълон қилмасдан ҳижрийнинг 1339 йили (1920) зулҳижжа ойининг ўн бешида якшанба кечаси соат ўн иккида соқчилар ва қўриқчилар устига ҳужум қилиб келиб, ўша ерда темир йўл атрофига қўйилган барча қоровулларни, тахминан юз эллик нафар кишини банди қилдилар.”
Бундай шармандали “ўзини-ўзи” оқлаш ниятида ёзилган битиклардан янада ойдинроқ маълум бўладики, Николай II томонидан генерал-майор унвонини олган Амир Олимхон шунчаки қўғирчоқ ҳукмдор бўлган, холос. Ҳатто Бухорога большевиклар бостириб келаётганини эшитган куни халқни оёққа турғазиш, Ватанни ҳимоя қилиш ўрнига, хонликка тегишли армияни тарқатиб юбориш ҳақида фармон беради. У бундай калтабинлигини “Мен халқимни шундай юз минглик армиянинг тагига ташлашни истамадим” дейди. Энг қизиғи, Бухоро армиясининг маълум қисми ушбу фармонга бўйсунмайди. Биз курашамиз дейди ва мавжуд армиянинг тахминан йигирма фоиз қисми ёвга қарши туриб курашади. Бухоро эса бир неча кун давомида тўплардан, самолётлардан аёвсиз ўққа тутилади. Бухоро амирлигидаги вазият мураккаб нуқтага келиб қолганлигидан фойдаланган большевиклар Фрунзе бошчилигида Бухорони шафқатсиз ўққа тутадилар, илму урфон масканлари, мадраса ва мақбаралар, муҳташам иншоотлар вайронага айланади. Бухорои шариф, – дея шарафланган азиз ватан, унинг меҳнаткаш, маърифатли халқининг тақдири босқинчилар қўлига топширилди.
Шўролар Бухоронинг кулини кўкка совуриб, уни забт этгандан кейин Амир Олимхоннинг хазинасига тушадилар. У ердаги жуда кўп миқдордаги бойликларни, олтинларни ташиб кетадилар. Ижтимоий тармоқларда кейинги пайтда ёзилишига қараганда, ўша Бухоро босқинидан кейин олиб кетилган айрим бойликларнинг миқдори санаб ўтилган. 1 миллион 148 минг 380 дона Бухоро тилласи, 4 миллион 365 минг 100 дона рус олтини, 17 тонна 728 килограмм Гамбург тилласи, 45 тонна 404 килограмм Гамбург кумуши, 22 тонна 160 килограмм рус кумуш тангалари, 62 миллион 834 минг 780 дона Бухоро тангаси ва яна тонна-тонна олтин кукунлари босқинчилар томонидан Бухоро хазинасидан олиб кетилади. Шахсан Амир Олимхон ва унинг оила аъзоларига тегишли бўлган бойликдан ташқари албатта бу. 3482 карат йирик бриллиантлар, 968 карат буюмларга тикилган яна бриллиантлар, 8617 карат қимматбаҳо тошлар ва ҳоказо мол-мулклар, яъни Бухоро халқининг ризқ-насибаси бўлган мислсиз бойликлар босқинчилар томонидан талон-торож қилинади.
Шундай қилиб, Бухоро амирлигининг сўнгги ҳукмдори Амир Олимхоннинг яроқсиз бошқаруви туфайли Ватан қўлдан бой берилади. Аслида манғитлар сулоласига мансуб Сайид Олимхон 1880 йилда дунёга келган бўлиб, унинг отаси Амир Абдул Аҳадхон ўғли Сайид Олимхонга билим бериш мақсадида юқорида айтганимиздек, уни 13 ёшида Петербургдаги кадетлар мактабига ўқишга юборади. У узоқ йиллик таълим олиши керак бўлган мактабни 3 йилда тамомлаб, Бухорога қайтади. Шундан сўнг маълум муддат Кармана ҳокими бўлиб тайинланганини, 1911 йилдан эса отаси вафот этгандан сўнг Бухоро амири тахтини эгаллаганини ёзади.
Хўш, ўша пайтда Сайид Олимхоннинг атрофида кимлар бор эди? Ҳолбуки, у Руссиянинг вассали сифатидаги Бухорони бошқараётган ва инон-ихтиёри тўлиқ ўзида бўлмагани боис, ҳатто молиявий маблағларни сарфлаш учун ҳам мустамлакачиларнинг Когондаги вакилидан рухсат сўраш керак бўлган. Афсус, унинг ёнида эса энг асосий маслаҳатчилар сифатида қадимчилар, яъни мамлакатни эски усулда бошқарадиган кимсалар Амир Олимхоннинг асосий суянчиқ, маслаҳатчилари бўлишган. Уларнинг бирдан-бир мақсадлари, шубҳасизки, нима бўлса ҳам Амирнинг олдида узоқроқ қолишни ўйлардилар ва узоқ муддат бошқарувда ўтириб, Амирни янги ислоҳотлар қилиш ҳаракатларидан тўсиб турадиган кучлар эди. Иккинчиси эса Амирга мухолифат бўлган жадидлар, яъни замонавий фикрлайдиган ва янги усулдаги мактабларни очиб, мамлакат тараққиётини, илм-фанни ривожлантиришга ҳисса қўшадиган кишилар. Айтиш керакки, Амир Олимхон дастлаб жадидларнинг янги ислоҳотлар ўтказиш тўғрисидаги фикрларини қўллаб-қувватлагандек бўлади. Лекин кейин яна ўз билганидан қолмайди, жадидларни, халқпарвар инсонларни яқинига йўлатмайди.
Аянчли ҳақиқатлар шундаки, Амир Олимхон мамлакат тақдирини ўзига ҳарбий унвонлар берган Чор Россияси ихтиёрига топшириб қўяди. Энг даҳшатлиси, ҳатто “Ўзимиз ҳарбий тайёрласак, бу бизга зиён, чиқим” дейишгача боради. Ғафлатга ботган ҳукмдордан бошқа нарсани кутиб бўлмас эди…