Ulkan tog' qarshisida

9 aprel – Sohibqiron Amir Temur tavallud topgan kun

yoki xazinalar qulfi nega ochilmayapti?

1991 yilda G'afur G'ulom nomidagi nashriyot tomonidan 160 ming nusxada chop etilgan “Temur tuzuk­lari”ga yozilgan so'zboshi: “…bu asarni chop qilib, to'g'ri ish qilinayotir. U, avvalambor, tarixiy o'tmishni bilishni istagan ko'p sonli o'quvchi xohish-istagining hisobga olinishidir. Axir “Har bir xalq o'z tiliga, o'z tarixiga ega. O'z ajdodlarini bilishni istaydi. Bu nahotki sotsializmga zid bo'lsa? Yo'q, zid emas, albatta”, degan so'zlar bilan tamomlangan. Kitob bosishga ruxsat etilgan 22 yanvarda qizil imperiya taxti hali mustahkam edi, faqat o'ta keskin fikrlovchi odamlargina uning tagiga suv ketganini sezayotgandi. E'tibor qilsangiz, hatto ushbu kitob so'zboshida ham ozgina ishtiboh bor. Ha, o'sha damlar ro'shnolikka endi darichalar ochilayotgan, xalqlarning o'z ajdodlarini tanishi ko'p ham jinoyat emasligi qimtinib-tortinib, past ovozda, o'rab-chirmab aytila boshlagan davr­lar edi. Bugun o'sha kunlar ham tarixga aylandi, endi biz oradan 33 yil o'tib, milliy shon-sharafimiz haqida baralla dunyoga jar solayapmiz. Bir asrning uchdan bir qismi davomida tarix butunlay o'zga o'lchamlarni taqdim etdi. Jumladan, Sohibqiron Amir Temur mavzusida ham ulkan ma'rifiy ishlar amalga oshirildi.

Buyuk ajdodimiz tarixini o'rganish borasida bajarilgan ishlar hammaning ko'z oldida namoyon. Bu hodisa milliy hayot tarzimizga shu darajada singib ketdiki, endi muhtasham yuksaklikdan bizning bo'y-bastimizni dunyo ahli ko'rmoqda, har sohada shu mezon bilan baho bermoqda. Buyuk bobokalonimiz chinakamiga milliy iftixorimizga aylandi. Ana shu mezonning o'zi bu merosning vorislari zimmasiga ulkan yumushlarni ortmoqda. Albatta, teran ummonning bag'ri xazinalarga boy va tuganmas bo'lganidek, bu mavzuda har qancha so'z yuritsak, shuncha kam bo'lib qolaveradi. Chunki butun insoniyat tarixi, dunyoning mavjudlik asrori ana shu haqiqatda mujassamlashgan. Shuning uchun bu borada talabchanlik bilan izhor qilingan fikrlar hech kimda ishtiboh tug'dirmaydi. Axir hali hech kim olam asrorlarini to'la inkishof qila olmagani bor gap.

Sohibqiron bobomiz haqidagi ma'lumotlar turli ko'rinishlarda, salmoqli ko'lamda bizgacha yetib kelgan. Endi asosiy vazifa xuddi somon g'arami ichidan oltin ignani izlab top­gandek, tarixiy dalillarni vaqt va ilm talabidan kelib chiqib, saralash va keng jamoatchilikka tarix haqiqatini hayot haqiqati bilan uyg'unlashtirib, jamoatchilikka yetkazishda qolgan. Dunyo tafakkur ahli Amir Temurdek muhtasham zotning hayoti va faoliyatiga juda katta qiziqish bilan qarab kelgan va bu qiziqish aslo so'ngan emas. Zamona zayli hozirgi milliy ziyolilar bu boradagi asosiy mas'uliyatni zimmalariga olishini shart qilib qo'ydi, chunki bu borada eng adolatli va to'kis gapni Sohibqironning vatandoshlari aytishi farz va qarz. Albatta, bu yo'nalishdagi yumushlar hayot qadar davom etaveradi, ilm-fanning mantig'i shuni taqozo qiladi.

Demak, yumushning qanchalik dol­zarb­ligi, muhimligi aniq, qilinayotgan va qilinajak ishlar ana shu mezonlar bilan baholanadi. Masalan, hazratning tarjimai holi yuzasidan har bir dalil olamshumul tarixning bir qismi sifatida izchil mantiqiylikka asoslanishi, har bir holat atroflicha dalillanishi, ya'ni qahramon shaxsiyatining mantig'i yaqqol namoyon bo'lishiga xizmat qilishi bor gap. Bir holat: qadimda ham, undan keyin ham, hozir ham bu zot kimligiga qiziqish katta bo'lganini dunyoning eng yirik tillarida turli janrdagi asarlardan, xalq kitoblaridan, og'zaki ijod namunalaridan bilish mumkin. Endi oddiy savol tug'iladi: ana shu xazina tasniflanganmi? Yoki bir yo'nalishdagi asarlar qiyosiy o'rganilganmi? Va, nihoyat, eng oddiy mantiqiy savol: hazrat Sohibqironning mukammal tarjimai holi yaratildimi?

Agar bu savollarga “insof mahkamasi” talabi bilan javob beriladigan bo'lsa, hali qilinishi lozim bo'lgan ishlar navbatda turganligi ma'lum bo'ladi. To'g'ri, o'tgan yillarda bu borada ancha ishlar amalga oshirildi, tarixiy, badiiy, hujjatli-xronologik, sahna asarlari yaratildi, ko'plab maqolalar e'lon qilindi, ilmiy ishlar yuzaga keldi (hatto bu holdan esankirab qolgan ba'zi qitmir kishilar “Temurchi ko'payib ketdi” degan gap ham chiqarishdi). Albatta, bunday ommaviylik yaxshi, qalam ahlining o'z faxrli ajdodiga mehrini, birinchi navbatda munosabatini yozuvda ifodalaganini qutlash lozim. Lekin masalaning bir nozik tomoni — turli uydirma-yu to'qimalardan asl tarixiy haqiqatni ajratib olishning murakkablashib ketishi, hatto mohiyatdan uzoqlashishning ko'zga tashlangani bo'lib qoldi. Ba'zan hammabop, jahonshumul mavzuda asosiy maqsad bir chetda qolib, o'z shaxsini yoki bilimdonligini, hatto fidoyiligini ko'z-ko'z qilish, oldinga surish hollari ham uchradi.

Ana shunday sharoitda tarixiy tadqiqotlarni muvofiqlashtirish yo'qligi ba'zan pand bergani ham rost. Masalan, bir-ikki yil oldin bir xorij reklama agentligi ochiqchasiga tuhmat bilan chiqdi. Yoki Go'ri Amir xilxonasining ochilishi bilan bog'liq voqealarni turli rakurslardan qiyshiq talqin qilish davom etmoqda. Yoki Sohibqironning Rusga yurishi, Yildirim Boyazid bilan to'qnashuvini izohlashda o'sha davr sharoitini hisobga olmaslik, bugunning talablari bilan voqelikka baho berish hollari uchramoqda. Shuning­dek, Xitoy yurishini turli manfaatlar chig'irig'ida aylantirishga zo'r berish ko'zga tashlanmoqda. Insof bilan aytganda, bundan yetti asr oldin o'tgan voqealarni hozirgi mezonlar bilan baholash, o'z manfaatidan kelib chiqib yondashish, umuman, ma'rifiylikka to'g'ri kelmaydigan holat.

Tarixni o'rganish ba'zi izzattalabliklarning ildiziga suv quymasligi, aksincha, o'sha kunlardan saboq olib, bugun o'sha xatolarga yo'l qo'ymaslikdan saboq berishi kerak. O'tmishga razm solishdan asosiy maqsad ham, aslida, shu.

Ana shunday holatda o'sha kunlar suratini butun o'lchamlari, manfiy-musbat tomonlari bilan aks ettiruvchi mukammal asarlarga ehtiyoj kuchli bo'ladi. Holbuki, har bir kichik unsurga aniqlik kiritish, tarixiy asarlarni sharhlash, ular qatida yillar davomida yashiringan, vaqt chang-g'ubori bilan xira tortgan haqiqatni topish borasida yumushlar yetarli. Mana, kichik bir misol. Hamma joyda qayd qilinadigan “Kuch — adolatda” degan gapning tarixi hammani qiziqtiradi va uning sharhini istalgan kishi tarix kitoblaridan qidirishga haqli. Bu haqda tayanch manbalardan hisoblanuvchi Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”laridan tayinli ma'lumot topish qiyin. Lekin ta'kidlanganidek, mavzuga doir manbalar ko'p, qiziquvchan muxlis bu bilan chegaralanib qolmay, izlanishda davom etadi.

Ma'lumki, Sohibqiron tarixi haqidagi xalq kitoblari ham son-sanoqsiz bo'lgan va ularning qay birlaridadir qay bir dalil yashiringan. Shu tamoyil bilan “Temur qissasi” yoki boshqa nomlar bilan atalgan (masalan, “Temurnoma”, “Jangnomai Temurbek” singari) kitoblarga yuzlanamiz. 1992 yilda chop etilgan “Zafar yo'li” (O'z ahvoli va atvori, yurush va qo'nushi, musoliha va muhoriba voqi'otin turkiy lug'ot birlon yozg'on kitob. Tarjimai hol) kitobida Sohibqiron tilidan shunday hikoya qilinadi: “Men 21 yoshga to'lganimda sayohat qilmoqchi bo'ldim. Lekin avval shayx Zayniddin Abu Bakr Tayobodiydan duoyi fotiha olmoqchi bo'ldim. Shayx… belimga kamar bog'lab, boshimga kuloh kiygizdi va bir chig'anoq uzuk tortiq qildi, uning ko'ziga “Rosti-rusti” so'zlari yozilgan edi” (13-bet. Nashrga tayyorlovchi: tarix fanlari doktori Ashraf Ahmedov). Boshqa bir xalq kitobida mana bunday qayd uchraydi: “…sana yetti yuz ellik oltida (756/1355) Qutub ul-orifin Shayx Zaynuddin Abu Bakr Toyibodiy xizmatiga yetishdim…. bosh kiyimlarini menga kiydirib, aqiqdan bo'lgan bir uzuk berdilar. Uning ko'zidagi naqsh “Rostiyu rasti” edi, ya'ni rost bo'lsang, har balodan xalos bo'lgungdir” (edi). (“Temur qissasi”. 2017 yil. Nashrga tayyorlovchi va tarjimon: tarix fanlari doktori Haydarbek Bobobekov).

Mana, kaftdagidek ko'rinib turibdiki, bir dalil turli vaziyat va ifoda uslubi bilan sharhlanayapti. Imlosi saqlangan ko'chirmada turli xilliklarga sharh berish ham hal qilinishi lozim bo'lgan muammolardan. Anig'ini aytganda, tarixiy manbalarda uchraydigan minglab kishi ismlari va joy nomlarining yagona imlosi (identifikatsiya) ham tasdiqlangani yo'q. Shunday qilib, uzuk ko'zidagi “Rosti-rusti” so'zlari mantiqan “Kuch — adolatda” deb o'girildi va bu jamoatchilik tomonidan qabul qilindi.

Shubhasiz, ko'chirma keltirilgan ikki matn, ularning manbasi, umuman, xalq kitoblari, ularning ilmiy qimmati yuzasidan Sizda ko'p­lab savollar tug'ildi, ammo vaziyat nuqtai nazaridan ularga bu o'rinda javob berish imkoniyati cheklangan. Umuman, bobokalonimiz tarjimai holiga doir o'nlab nodir manbalarda, “Temurnoma” yo'rig'idagi xalq kitoblarida dalillar sochilib yotibdi. Ularni o'qib, Sohibqiron hayotida tush, hazrat keltirgan rivoyat va hikoyatlar, Qur'oni karimdan keltirilgan ko'chirmalar, o'z hayotidan hikoyalar (ov lavhalari, oddiy odamlar bilan suhbatlar, tahlikali holatlar sharhi, ilohiy payg'omlar), umuman, bobomiz shaxsiyatini dalillaydigan ko'plab misollarni ilmiy tadqiq qilish kun tartibida turibdi. Shunda doktorlik ishlariga mavzu qanday tanlanadi, ularga qay darajadadir havoyi (“Amir Temur ma'naviyati?” degandek) mavzular emas, aniq amaliyotdan kelib chiqib, g'oyalar berilsa bo'lmasmikan, degan mulohaza ham tug'iladi.

Nafsilamrini aytganda, hali hal qilinishi lozim bo'lgan ko'plab masalalar kun tartibida turgan sharoitda bizning ilmiy jamoatchiligimiz nima bilan band, degan savol ko'ndalang bo'lishi tabiiy. Shu o'rinda ohorli misol. Yaqinda, aniqrog'i 31 mart kuni O'zTVning “O'zbekiston tarixi” telekanalida “Tarix tilga kirganda” degan ko'rsatuv namoyish etildi. Unda tarix fanlari doktori Shohista O'ljayeva, Temuriylar tarixi davlat muzeyi direktori Xurshid Fayziyev, muzey ilmiy xodimi Komil Sultonov, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi To'lqin Hayit qatnashdi. Ishtirokchilar sohaga begona emas, ancha ish qilgan, jamoatchilikka yaxshi tanish kishilar. Ko'rsatuv mavzusi “Sohibqiron Amir Temur” deb nomlangan ekan. Ancha tajribali boshlovchi Dilafro'z Shonazarova tomoshabinlar ekrandan uzoqlashmasligi uchun rosa jon kuydirdi va uning e'tiroficha, “Ko'rsatuv juda qiziqarli o'tdi”.

Gap, asosan, Sohibqironning tarjimai holi ustida aylandi. Siz balki bu mavzuda jiddiy bir manba qo'lga kiritilibdimi yoki muhim bir tadqiqit yuzaga kelib, ko'plab mavhum savollarga aniqlik kiritilibdimi, deb o'ylayotgandirsiz. Ammo “tinglaganim rost bo'lsa agar”, aytilganlarning hammasi 33 yildan buyon tak­rorlanib kelinayotgan gaplar edi. Rosti, mulohazalarni tinglab, bu ko'rsatuv nimani maqsad qilganiga tushunmadim. O'tgan yillar davomida jamoatchilik turli vositalar orqali bu mavzuda ancha-muncha ma'lumotga ega bo'ldi. Endi vatandoshlarimiz “Sohibqiron” so'zining ma'nosini-yu, Temurbekning otasi ma'rifatli odam bo'lganini, Chingizxon shajarasi bilan tutashligini-yu, hokimiyatga kelguncha tortgan mashaqqatlarini yaxshi biladi.

Yuqorida ta'kidlanganidek, o'tgan yillar davomida bu mavzuda o'nlab turli janrdagi kitoblar yaratildi, ular qayta-qayta nashr etildi. Shu o'rganishlar jarayoni temurshunoslikni yangi bosqichga ko'tarish, qulochni yana ham keng yozib, endi xalqaro darajada fikr yuritish, hozirgacha biz xorijdan o'rganib kelgan bo'lsak, endi ularga dars berishimiz lozimligini ta'kidlamoqda. TVda yangragan fikrlarni eshitib, bu yurtdoshlarimiz zohid faylasuf Diogen Sinopskiydek turmush tarzini tanlagan ekanmi yoki tahannus ibodatini ado etishga berilib ketibdilarmi, deb o'ylaysiz. Olimlar tomonidan yangragan “Tug'luq Temur bilan shartnoma tuzib…”, “Ilyosxo'ja bostirib kelganda olovlar yoqqan”, “xashaklarni otning dumiga bog'lab, baqirib chiqqan, shundan keyin qaytib ketgan” singari mulohazalar na ilmga, na mavzuga taalluqli. Gaplarning kelishidan “Sayramda yosh Ahmad so'ymay qochirgan xo'roz Keshga kelib qolgan ekanmi?” degan xayolga borasiz…

Umuman, har qancha bo'lganda ham tomoshabinga yangi yoki tasavvurlarni kengaytiradigan axborotlarni yetkazgan ma'qul. Holbuki, yumushlar ancha jiddiy, hatto fidoyilik bilan ishga kirishishni talab qiladi. Eng dolzarb vazifalardan biri — hazratning barcha mulohazalarni o'zida jamlagan va betimsol tal'atini to'la ifodalaydigan mukammal tarjimai holini yaratish bo'lib qolmoqda (bir dalil: sho'ro olimlari yo'qsillar dohiysining mukammal tarjimai holini yaratgan edilar va u o'n sakkiz kitobdan iborat edi, balki yigirmata ham bo'lgandir). Holbuki, insoniyat tarixida jiddiy yumushlarni bajargan, dunyoning ko'plab jumboqlariga yechim topgan, savollariga javob qaytargan zotning hayot yo'li inson qavmi uchun qiziqarli. Hozirgacha bu borada ko'p­lab sa'y-harakatlar bo'lgan. Ayniqsa, xorijlik olimlarning urinishlarini alohida ta'kidlash lozim. Dastlabki harakatlar Gonzales de Klavixo, Iona ota tomonidan bo'lgani ma'lum. Keyin juda ko'plab G'arb olimlari bu tarixni yozdilar. Yaqin o'tmishda esa Lyusyen Keren yoki Jan Pol Ru o'z kuchini sinab ko'rdi. Bu yumushlar shunchaki tajriba bo'lib, maqsadga to'la erishilgani yo'q. Ana shu mezonning o'zi bu merosning vorislari zimmasiga ulkan yumushlarni ortmoqda. Qolaversa, bu bitiklarda haqiqiy tarixga, islom dini ruhiyatiga, milliy mentalitetimizga to'g'ri kelmaydigan o'rinlar ko'p. Demak, bu yumushni bizning olimlarimiz butun ko'rkamligini namoyish etadigan darajada uddalashlari mumkin.

Tariximizga murojaat afkor omma qarshisida ulkan tog'ning yuzidan pardani ko'targandek taassurot qoldirdiki, bu tarixning vorislari qilinishi shart bo'lgan ishlar qarshisida biroz shoshib qolgandek tasavvur paydo bo'lmoqda. Negaki, amalga oshirilishi lozim bo'lgan ishlarning ko'lami juda ulkan, bosqichma-bosqich, pillapoyama-pillapoya kashf etilishi kerak bo'lgan muhtasham obidaga o'xshaydi.

Hakim SATTORIY,

yozuvchi.