O'zbekistonda frion ishlab chiqarishning imkoni bormi?
Tadbirkor Muhiddin Ortiqovning ishlab chiqarish bilan bog'liq rejasi amalga oshsa yiliga davlat xazinasiga 1 000 000 AQSh dollari tushishi mumkin
Biz muzlatgichlarning frion degan kimyoviy suyuqlik asosida ishlatilishini bilamiz. Muzlatgich esa frionsiz bir daqiqa ham ishlamaydi, sovutmaydi. Biroq shuni aytish kerakki, frion kimyoviy moddasi dunyoda sanoqligina davlatlar, asosan Amerika va Xitoyda ishlab chiqarilar ekan. Shu bois O'zbekistonga ham ushbu mahsulot xorijdan olib kelinadi.
Hamyurtimiz Muhiddin Ortiqov ushbu noyob va kamyob, ammo nihoyatda xaridorgir frion moddasini O'zbekistonda ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab chiqib, uni amaliyotga joriy qilish uchun intilmoqda.
Yosh, izlanuvchan ixtirochi-tadbirkor bilan tasodifan tanishib qoldik.
U gurung chog'ida frion va uni ishlab chiqarish bilan bog'liq qiziqarli ishlari haqida gapirib qoldi. Mavzu o'ziga tortdi va unga bir necha savollar bilan murojaat qildik. Oldiniga Muhiddindan o'zi haqida qisqacha gapirib berishini so'radik:
— Men 1969 yilda Toshkent shahridagi “Samarqand darvoza” mavzesida tavallud topganman. Bobom G'appor Ortiqov Toshkentdagi 13-maktabning direktori lavozimida ishlagan, Ikkinchi jahon urushi paytida harbiy xizmatga chaqirilgan. Frontda halok bo'lgan. O'zim Afg'on urushi qatnashchisiman. Kasbim muzlatgich, ya'ni “xolodilnik”larni ta'mirlash ustasi, — dedi u.
— Endi frion ishlab chiqarishga oid ishlaringiz haqida…
— Buning o'ziga yarasha tarixi bor, deya so'z boshladi u. Bir kun “Oqtepa” mahallasidagi ustaxonamizda ustozim bilan muzlatgich ta'mirlayotgan edik. Biroq nima uchundir uni sira ishlataolmadik. Shunda men “Frionini almashtirib ko'rmaymizmi?”, deb taklif qildim. Bozordan boshqa frion sotib olib quygan edik, muzlatgich ishlab ketdi.
— Frionning o'zi sifatsiz ekan-da, — dedi ustozim frion idishiga yopishtirilgan yozuvlarni o'qir ekan, — sifatli frionni o'zimizning O'zbekistonimizda ishlab chiqarsak bo'lmasmikin?
Shu gap bo'ldi-yu men muzlatgichdan olingan frionni maxsus laboratoriyaga olib borib, tekshirib berishini so'radim. Tekshirishlar haqiqatdan ham frionning sifatida ham, vaznida ham kamchiliklar borligini ko'rsatdi. Shunda ustozimning gaplarini yana esladim va sifatli frion ishlab chiqarish haqida jiddiy o'ylay boshladim.
Xullas, frion haqida, uni ishlab chiqarish jarayonlari haqida juda ko'p adabiyotlarni mutolaa qildim, o'rgandim. Mutaxassislar bilan suhbatlashdim. Bu haqda ko'p ma'lumotlarga ega bo'lganimdan keyin shu sohaning yirik bilimdoni, akademik Abdulaxat Jalilov degan kishi bilan uchrashib, muddaomni aytdim.
— Niyating juda yaxshi, o'g'lim, — dedi ular, — lekin bu niyatingni amalga oshirishda juda-juda qiynalasan-da. To'siqlar ko'p bo'ladi, oson bo'lmaydi.
— Qiyinchiliklarni Xudo xohlasa yengaman, — dedim men.
— Unday bo'lsa, frion uchun xomashyoni olishda senga “O'zbekneftgaz” aksiyadorlik jamiyatida yordam berishlari mumkin. U yerda bir shogirdim ishlaydi, uchrashsang senga ko'mak bersa kerak.
“O'zbekneftgaz”ga borib Abdulaxat akaning shogirdlari bilan uchrashdim. Dilimdagi gaplarni ochiq-oydin bayon qildim. “2021 yil 12 noyabrda Qarshi shahrida bir simpozium bo'ladi, shunga boring, balki so'zga ham chiqarsiz”, deb maslahat berdi u kishi.
Bordim. Hatto menga so'z ham berildi!
Men o'z so'zimda shunday dedim:
— Mana shu zalda o'tirganlarning ham uyida muzlatgich, konditsioner bor. Chunki bularsiz bugun hayotni tasavvur qilib bo'lmaydi. Hozirgi paytda muzlatgichlar o'zimizda ishlab chiqarilmoqda. Ammo ularning aksariyat ehtiyot qismlari xorijdan keltiriladi. Prezidentimizning tegishli qarorlariga asosan hozirgi kunda maishiy texnika ehtiyot qismlarini chiqarishni mahalliylashtirish bo'yicha O'zbekiston Kimyo-Farmatsevtika ilmiy-tadqiqot instituti bilan o'zaro hamkorlikda muzlatgichga ishlatiladigan frion, ya'ni “Izobutan R 600-A”ni yurtimizda ishlab chiqarish bo'yicha ish olib bordik. Bunday ishlab chiqarish nafaqat O'zbekistonda, hozircha hatto O'rta Osiyo davlatlarida ham mavjud emas. Lekin frion ishlab chiqarish o'zimizda yo'lga qo'yilsa, yilida kamida 1 mln. AQSh dollari miqdorida O'zbekiston valyuta zahirasiga salmoqli foyda keltiradi. Kelajakda esa bu ishlab chiqarish katta zavodga aylanib, mahsulot turi to'rt baravarga ko'payadi. Shunday ekan, O'zbekiston toza va sifatli frionga ega bo'ladi va ichki va tashqi bozorni sifatli mahsulot bilan ta'minlash imkoniyati paydo bo'ladi. Eng muhimi, ko'pgina mamlakatlar, shu jumladan O'zbekiston ham o'z ehtiyojlari uchun frionni chetdan qimmat narxlarda sotib olishdan xalos bo'ladi. Qaytangga ushbu kimyoviy tovarni xorijiy yurtlarga qulay narxlarda sotish ham mumkin.
Aniq bildim, simpozium qatnashchilariga bu fikrlarim ma'qul bo'ldi.
Laboratoriyada frion namunasini olish men uchun kun tartibida turgan edi. Buning uchun gaz xomashyosini olib ketishim kerak edi. “Sho'rtangazkimyo” majmuasi rahbarlari simpoziumdan keyin yigirma litr gaz xomashyosini olishimga rozilik berishdi.
Ushbu xomashyoni Toshkent kimyo-texnologiyalari institutiga olib keldim. Shu tariqa O'zbekiston “R-600” frionining ilk namunasi yaratildi!
— Bir paytlar frionning Ozon qatlamiga salbiy ta'sir ko'rsatishi haqida ancha gap-so'zlar ham bo'lgan edi. Siz ishlab chiqaradigan frion bu borada qanday afzalliklarga ega? — so'radik M.Ortiqovdan.
— Frion namunasi bir qator idoralarda tekshirishlardan o'tkazildi va ekologik jihatdan toza va sifatli ekanligi aniqlandi. Buni tasdiqlovchi hujjatlarim bor.
— Unda bu xayrli ishni uddalash uchun qanday muammolar mavjud?
— Avvalo shuni aytishim kerakki, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, O'zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligi, “O'zbekneftgaz” aksiyadorlik jamiyati rahbarlari frion ishlab chiqarish g'oyasini qo'llab-quvvatlaganlaridan behad xursandman, — deydi Muhiddin. – Lekin hozirgi paytda o'n sotix yer maydonini ajratish va u yerda qurilish ishlarini olib borish uchun 150 ming AQSh dollari, hamda chet eldan har biri 150 ming AQSh dollari miqdorida 2 ta frion ishlab chiqaradigan qurilma sotib olish lozim bo'ladi. Bu ishlar uchun jami 300 ming AQSh dollari sarflanadi. Agar shu mablag'ni ajratishning imkoniyati bo'lsa, qisqa muddat ichida frion ishlab chiqarish uchun aniq shart-sharoit vujudga kelgan bo'lar edi. Eng katta muammo bu ishga homiylar kerak. Biroq hozircha topilgani yo'q…
Xalqimizda intilganga tole yor degan naql bor. Mana “FAROXAT mir” MChJ direktori Muhiddin Ortiqov boshlagan ish, ezgu g'oya davlat ahamiyatiga molik bo'lgani uchun unga tegishli mutasaddilar amaliy yordam ko'rsatsalar, bu yaxshi g'oyani ro'yobga chiqarish uchun bosh qo'shsalar xayrli amallardan biri bo'lar edi. Axir, yosh tadbirkorning intilishlarida, orzu-maqsadlarida aynan Yurtboshimiz tomonidan bildirilayotgan Vatan ravnaqiga xizmat qilish mujdasi mujassam ekan-ku!
Shohrux AKBAROV,
jurnalist