Xalq qahramoniga munosabat shumi?
Buxoro viloyat hokimi diqqatiga!
Yurtimizda Istiqlol sharofati bilan ko'plab buyuk zotlar, ulug' avliyolar mangu qo'nim topgan makonlar obod etilgani, bir paytlar xaroba bo'lib qolgan ziyoratgohlarga e'tibor yuksak darajada olib borilayotganini nafaqat xalqimiz, balki dunyoning turli burchaklaridan kelayotgan ziyoratchilar, sayyohlar yaxshi bilishadi. Bu masalada Prezidentimizning e'tibori va g'amxo'rligi bois mamlakatimizdagi ko'plab qadamjolarning obod etilganini aytish joiz. Ammo ayrim joylarda ma'lum darajada e'tibordan chetda qolayotgan qadamjolar ham yo'q emas. Xususan, bugun Buxoro viloyatining Jondor tumanidagi Mahmud Torobiy qadamjosiga munosabatni ijobiy deb bo'lmaydi.
Kechagidek esimda, 1978 yilda nemis turkolog olimi Otto Dizel Buxoro ziyoratiga kelganida Mahmud Torobiyning ramziy qabrini ziyorat qildi. Mehmonga hamroh edim. U Mahmud Torobiyning loyshuvoq qilingan ko'rimsiz qabrini, to'rt tarafi ochiq-sochiq yotgan Torobiy qal'asini ko'rib ajablandi va dedi: “Mabodo, Mahmud Torobiy nemis bo'lib tug'ilganida va Germaniya tuprog'ida qahramonlik ko'rsatganida edi, uning sha'ni va xotirasi nihoyatda e'zozlangan, unga oltindan haykal qo'yilardi”.
Xo'sh, xorijlik mehmon maqbarasini ko'rib kuyungan vatandoshimiz Mahmud Torobiy kim bo'lgan? Uning kasbi elakchi-kosib bo'lib, el orasida shayx sifatida katta obro'ga sazovor bo'lgan. Buxoro shahridan 20 kilometrcha olisda joylashgan Torob qishlog'ida yashagan. U zot tufayli bugungi kunda Jondor tumaniga qarashli ushbu go'sha mo'g'ul bosqinchilari zulmiga qarshi kurash markaziga aylangan. Chunki Mahmud Torobiy XIII asrning dolg'ali yillarida mo'g'ullar istibdodi va zulmiga qarshi tez-tez qo'zg'olon ko'targan, elparvarlarga bosh bo'lgan.
1238 yilda yon-atrofdagi qishloqlarning dehqon va kosiblari birlashib, yurt bosqinchilariga qarshi Mahmud Torobiy boshchiligida ochiq kurashga kirishadilar. Qo'zg'olonchilar Buxoroga yurish qilib, shaharni egallashadi. Malik Sanjar qasrini o'zlariga qarorgoh qilishadi.
O'zbekiston Milliy ensiklopediyasining 5-tomida yozilishicha, shahar butunlay qo'zg'olonchilar qo'liga o'tgan va Mahmud Torobiy sulton etib tayinlangan. Ozodlik kurashchilarining ma'naviy piri Shamsuddin Mahbubiy shahar sadri etib tayinlangan.
Karmanaga chekingan mo'g'ullar shoshilinch tarzda kuch to'playdilar va qo'zg'olonni bostirish maqsadida Buxoroga kelishadi. Ammo niyatlariga yeta olishmay, Buxoro yaqinidagi jangda tor-mor etiladi. Torobiychilar mo'g'ullar ortidan quvib Karmanagacha borishadi. Afsuski, bu yerda bo'lib o'tgan jangda xalq qahramoni Mahmud Torobiy va Shamsuddin Mahbubiy mardlarcha halok bo'lishadi. Yo'lboshchisiz qolgan qo'zg'olonchilar mag'lubiyatga uchraydilar. Shunga qaramay, qo'zg'olon izsiz ketmaydi. Bosqinchilar o't bilan o'ynashganliklarini anglab yetadilar, mahalliy aholi bilan hisoblashishga majbur bo'ladilar.
Ayonki, Mahmud Torobiy jasorat va shijoatda To'maris, Shiroq, Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Najmiddin Kubro kabi xalq qahramonlari qatorida turadi.
Bunga ishonch hosil qilish uchun Juvayniyning “Jahongir Chingiz tarixi”, Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug'bekning “To'rt ulus tarixi” asarlarini qo'lga olishning o'zi kifoya. Oybekning “Mahmud Torobiy” dostoni, Asad Dilmurodning shu nomdagi tarixiy romanida ham o'sha suronli yillar voqealari qalamga olingan.
Xalqimizning asl farzandi, yurt ozodligi yo'lida erta shahid ketgan jondorlik buyuk ajdodimiz yashagan qadimiy go'sha bugun qanday ahvolda, dersiz? Tepalikda joylashgan qal'a juda abgor holatda. Uning devorlari qarovsizlik va tashqi ta'sirlar oqibatida nurab qolgan. Qal'aning quyi qismidagi qabriston qarovsiz. Tepalikdagi Mahmud Torobiyning ramziy qabri yonidagi chuqurligi chamasi 20 metr bo'lgan quduqqina moziyning suronli yillaridan darak berib turibdi. Loyshuvoqdan qilingan dahmaning ahvoliga boqib, kishining ko'ngli qabr kabi cho'kib ketadi. Nahotki, xalq qahramonining xotirasiga bo'lgan hurmat shunday bo'lsa, deya iztirob chekasan, kishi.
Qal'aga kirish qismda darvoza o'rnatilmagan. Mahmud Torobiy shaxsi, uning jasorati, xalqqa rahnamoligi haqida biror bir ma'lumotni uchratmaysiz. Qal'aga kiraverish devorida o'rnatilgan “Mahmud Torobiy 1238 yilda mo'g'ullar bosqinchilariga qarshi xalq qo'zg'oloniga boshchilik qilgan xalq qahramoni” yozuvi tushirilgan hatto lavhaning nochor ahvoli ham bu tarixiy go'shaga bo'lgan munosabat qandayligini ko'rsatib turibdi.
Eng achinarlisi, yaqinda tuman “Dehqon bozori” mas'uliyati cheklangan jamiyatiga qarashli mol bozori qal'aning shundoq yoniga ko'chirib keltirildi. Vaholanki, tuman markazi atrofida bo'sh va tashlandiq yotgan yer istagancha topiladi.
— Ko'p yillardan buyon ukam bilan shu qal'ada qorovullik qilamiz, — deydi Shavkat To'yev . — Ayniqsa, yakshanba — bozor kunlari qal'a ichkarisi bozorga kelib-ketuvchilarning avtoulovlari bilan to'lib ketadi. Muqaddas joyni ifloslantirishday jirkanch ishni qiluvchilar ham uchraydi…
Ajdodlardan qolgan mazkur madaniy merosimiz taqdiri haqida viloyat Madaniy meros boshqarmasi boshlig'i Sh.Mahmudov va Jondor tuman hokimligi axborot xizmati rahbari S.Shomurodovga qo'ng'iroq orqali murojaat qildik. Ammo jo'yali bir javob ololmadik.
— Bu qal'ani muhofaza etish, ta'mirlash, qayta tiklash, imkon qadar asl ko'rinishiga keltirishga alohida e'tibor qaratmoq lozim, – deydi O'zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi tuman Kengashi raisi I.Xolov. – Zero, “Madaniy meros ob'yektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to'g'risida”gi qonunning 9-moddasida: “Mahalliy davlat hokimiyati organlari vakolatlari doirasida o'z hududlarida joylashgan madaniy meros ob'yektlarini aniqlaydilar hamda ularni hisobga oladilar, muhofaza qiladilar, asraydilar va ulardan foydalanadilar, madaniy meros ob'yektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to'g'risidagi qonun hujjatlarining ijro etilishini ta'minlaydilar, fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari va jamoat birlashmalarini madaniy meros ob'yektlarini muhofaza qilish, asrash, targ'ib qilish va ulardan foydalanish tadbirlarini o'tkazishga jalb qiladilar” deb belgilab qo'yilgan…
Fikrimizcha, bu tarixiy qal'a arxeologlar va tarixchilar tomonidan chuqur o'rganilishi, chinakamiga davlat muhofazasiga olinishi, sayyohlik manziliga kiritilishi, mol bozori esa zudlik bilan boshqa joyga ko'chirilishi darkor. Go'shada katta hajmdagi obodonchilik, ta'mirlash ishlarini bajarish zarur bo'ladi. Bu katta mablag'ni ham talab qiladi, albatta. Lekin yurt ozodligi uchun jonini fido etgan, tarixda xalq qahramoni sifatida qolgan buyuk ajdodimiz Mahmud Torobiy har qanday e'zozga loyiqdir.
Bu tarixiy qal'aning sayyohlar qadami uzilmaydigan, farzandlarimizga ona-Vatan, hurlik, erk, xalqparvarlik mavzusida saboq o'tiladigan maskanga aylanishiga nima yetsin!
Safar AHMEDOV,
O'zbekiston Jurnalistlar
uyushmasi a'zosi.
Anvarali AHMEDOV,
Buxoro shahridagi
38-umumiy o'rta ta'lim maktabi
o'qituvchisi