Badarg'a

Ilhom AHROR
(Voqeiy hikoya)
1
Uka mamlakat teatrlarida qo'yilgan sahna asarlari bilan el orasida nom qozongan akaning uyiga keldi. Aka — Muzaffar To'qsonov nufuzli bir teatrda adabiy emakdosh vazifasida ishlar, qishloqqa juda kam borar, borganda ham qaysidir bir taniqli san'atkorni boshlab borar, barchaga: “Ko'rdingizmi, bu safar kim bilan keldim?” deganday bo'lardi. Sodda qarindoshlar “mehmon” talashib qolardilar. O'sha payt kimdir to'y qilsa va ularni taklif etishsa, albatta, borishardi. Lekin adabiy emakdoshning tadbiri bilan to'y boshlanib, odamlar yig'ilib bo'lgandan keyin davraga kirib borardilar. Har kuni televizorda ko'radigan san'atkorni ko'rib, odamlar ularni qarsak bilan kutib olishardi. Qadrli mehmonga so'z berishganda, MuzaffarTo'qsonov u bilan birga chiqar, davra boshlovchisining maqtovlariga qanoat qilmay, o'zini mehmondan ham jiddiy tutib, ikkovlariga daxldor sharafli so'zlarni qalashtirib tashlardi. Ular davrada uzoq o'tirishmasdi, to'y yarmiga yetmay qo'zg'alishar, sababini so'raganlarga: “Boradigan joyimiz bor”, deyishardi. Aslida, ular Muzaffar To'qsonovning ota hovlisiga kelishar, ziyofatni o'sha yerda yashirin tarzda davom ettirishardi.
— Hafta oxiri — yakshanba kuni to'y qilayapman, sizni aytgani keldim, — dedi uka.
— Qo'ng'iroq qilsang bo'ldi edi, kelib ovora bo'libsan-da! — shunchaki ko'ngil uchun so'zlayotgani bilindi Muzaffarning.
— Murod akam, borib aytmasang u kelmaydi, dedilar. Shunga…
— Murod akam boshqa, sen boshqasan. Ular to'y qilganda ijodiy safarda edim.
— Mening to'yim kuni ham “ijodiy safaringiz” chiqib qolmaydimi?
— Ahadjon, aytayapman-ku senga, akam boshqa, sen boshqasan. To'ydan oldin borib, to'yonalarini berib keldim, yangang bilan jiyanlaringni yubordim. Baribir, ortimdan gap-so'z qilganlari-qilgan.
— Xalq artisti Suhrob Jiyanovni to'yga olib kel, degan ekanlar, g'alati gaplar qilibsiz.
— To'g'risini aytdim-da! U insonning to'yga borib o'tirishining o'zi ikki yuz-uch yuz dollar, tilak aytib, bir monolog aytsa, narx besh yuzga chiqadi. Davra boshqarishi ming dollardan kam emas. Ie, nega labingni cho'chchaytirasan? Mening ham to'yga borib o'tirishim, so'zlab monolog aytishimning baholari bor. Uka, el orasida obro' qozonishning o'zi bo'lmaydi. Hurmat qozondingmi, uni saqlash kerak. U jiyanim, bu tog'am, amakim deya to'ylarga shunchaki boraversang, qadrsizlanasan. Hech kim to'yiga aytmay qo'yadi. Odamlarda ba'zan “ishi ko'pligidan, falonchi qarindoshining to'yiga kelolmadi, u kelganida to'y juda fayzli o'tardi”, degan tasavvur uyg'onishi kerak. O'shanda seni izlashga tushadilar, to'ylariga qo'yarda-qo'ymay olib ketishadi. Bo'lar-bo'lmas to'ylarda ishtirok etmaslik bizga o'xshaganlarga daromadli to'ylar olib keladi bilsang!
— Umid qilamanki, aytgan gaplaringiz menga, bo'lajak to'yimga taalluqli emas, — deb o'rnidan qo'zg'aldi uka va eshik tomon yo'naldi. — O'qituvchiman, to'yga, albatta, barcha kasbdoshlar keladi. Ular orasida sizni o'qitgan ustozlar ham bor. Bormasangiz, uyalib qolaman. Biror taniqli aktyorni olib borishingiz shart emas. Qishloqda ulardan ko'ra sizning hurmatingiz zo'r. Ular aktyor bo'lsalar, siz dramaturgsiz.
— Nima bo'ldi, nega birdan o'rningdan turding? Bugun yotib qolmaysanmi? Ha, to'yga tayyorgarlik de. Hozir… meni bir oz kutib tur, — dedi Muzaffar To'qsonov va yotoqxonasiga kirib ketdi, bir muddatdan so'ng qanchadir pul olib chiqib, ukasiga uzatdi. — Mendan to'yona!
Ahad akasining qo'lidagi pulga bir zum tikilib, uni olishni ham, olmaslikni ham bilmay qoldi. Chunki biror qarindoshga to'y oldi to'yona berdimi, uning to'yiga bormasligini bilardi. Ammo beixtiyor qo'l cho'zdi. Qaytarkan, o'yladi: “To'yga bormaydilar”.
2
Ikki bolaning qo'liga bir xil o'yinchoq bering, har biri o'ziniki bilan mashg'ul bo'ladi. Qaysi birining ota-onasi olib bermagan bo'lsin, oraga boshqa bir o'yinchoq qo'shilsa, uni talashadilar. Bu bolalarcha samimiyat. Kattalar ham, aslida, shunday. Ular o'zlariniki bo'lmagan uchinchi “o'yinchoq”ni talashishadi. Faqat nafs nazari bilan. Ba'zilar ochiq, ayrimlar yashirin.
Muzaffar To'qsonov pensiyaga chiqqach, o'z uyida xor bo'lib qoldi. Buning ustiga, ko'zlari oldin xiralashdi, keyin butunlay ko'rmay qoldi. O'zi qishloqdan uylanib shaharga olib borgan xotini uning nihoyatda injiqligini pesh qilib, unga qo'l uchida xizmat qiladigan bo'lib qoldi. Qizlar turmushga chiqib ketgan, ikkinchi bor uylangan yolg'iz o'g'il otaga tamomila beparvo edi. Xotinining gapidan chiqmas, qaynotasi qizi yashaydigan hovlini o'zinikiday bilar, kelganida qudasini kirib ko'rish xayoliga kelmasdi. Ularga to'shalgan to'kin dasturxondan Muzaffar benasib edi; uni chaqirishmas, qilingan ovqatdan bir kosa kiritib yuborishardi. Shunday hollarda Muzaffarning so'qir ko'zlaridan yosh oqardi: “Bularga men nima yomonlik qildim? Ijarama-ijara sudramay deb uylanishim bilan ikki xona va ayvonchasi bo'lgan hovli sotib oldim, uning shu holga kelishiga qancha zahmat chekdim. Endi o'z uyimga begonaman, begona!” Bu alam har mehmon kelganida va uydagilari o'g'ilning mashinasida qudasinikiga borishganida o'y-xayolidan to'lg'onib tiliga chiqar, har safar baqirgancha: “Bo'ldi, sizlarga kerak bo'lmasam, ukalarimga kerakman, ular meni bu ahvolga solmaydilar, ertagayoq qishloqqa ketaman. Menga tegishli narsalarni to'plab qo'yinglar va menga bir yuk mashinasi toping. Ertaga pensiyam chiqadi, narxini o'zim to'layman”, derdi.
Bu gaplardan xotinining unga nisbatan muomalasi o'zgargandir, deb o'ylarsiz. Boshida shunchaki aytayapti, bu ahvolda qaerga ham borardi, deb o'ylab yurdi. Ammo bir kuni o'zi bosh bo'lib, Muzaffarning ota-onasi to'ylarigacha olib bergan eski sandiqni uning kiyim-kechaklari bilan to'ldirdi, onasi tikkan ko'rpa-ko'rpachalarni bog'lab, uning ustiga qo'ydirtirib, “ketsang, ana katta ko'cha” deganday ish tutdi.
3
Ota hovli Murod akasi va kenjasi o'rtasida anchagacha talash bo'lib yurdi. Murod ota hovlida mening ham haqim bor, desa, Ahad ota hovlining kenjaga qolishi ota-bobolarning yozilmagan qonuni deb turib oldi. Akasi o'zi solgan imorat va otasi unga bag'ishlagan bir uy va dahlizni yiqib ketgach, uyning bir tomoni ochilib qoldi. Ahad ham shunday qildi. Murod akam ketgan bo'lsa, Muzaffari keladi, deb o'ziga tegishli imoratni yiqib, o'ziga boshqa joydan manzil qildi. Lekin ota-onasi qarilik davrlarida yashagan imoratga tegmadi. Akasi bilan yerning bir qismini sotib, pulini bo'lib oldilar. Bu mashmashadan Muzaffarning xabari bor edi, albatta. Hatto ko'zi ochiqlik paytida ham ota hovlida mening ham ulushim bor deb hisoblar, tashlandiq ahvolda yotgan ota hovliga imorat solish, xotini bilan qarilikda yashashni mo'ljallagan, bu haqda ukasi Ahadga bir necha bor aytgan ham edi.
Muzaffar qishloqqa kelishi bilan Ahad uni ota hovliga joylashtirdi. Kunda undan xabar oladigan bo'ldi. Bir-ikki kun kelmay qolsa, akasining injiqligi tutib, olib kelgan ovqatni uning oldiga surib, “buni o'zing ye” deb achchiqlanardi. Ahad bundan ranjib anchagacha kelmas, Muzaffar ayb o'zida ekanligini o'ylamay, o'zini ko'rgani kelgan qarindoshlariga ukasini yomonlardi: “O'n-o'n besh kunlarda bir ko'rinadi”. Bu gap Ahadga yetgach, u bir kuni jahl bilan kirib keldi.
— Yashashga qo'yasizmi meni? — xasta bir tovushda dilidagini yashirib o'tirmadi Ahad. — Murod akam ham, siz ham shahardalik paytingizda meni o'yladingizmi? Ikkingiz ham o'sha yerlarda uy-joy qildingiz, bolalaringiz maza qilib yashashayapti. Murod akam meni boshqa joyga ko'chishimga majbur qildilar. Endi siz shu ahvolda kelib, el-ulus oldida malomatga qoldirayapsiz meni.
— Nima qildim seni malomatga qoldirib?
— Odamlarning, ko'zi ojiz akasini yolg'iz tashlab qo'yibdi, uni uyiga olib borsa bo'lmaydimi, degan gapi malomat emasmi? Nima qilay, xotinim betob — har zamon hushidan ketib qoladi. Kelinga kelsak, o'zingiz kelin hech qachon farzandingizday bo'lmasligini ko'rib-bildingiz-ku axir! Keyin yangam bilan gaplashdim, u kishini hech kim haydagani yo'q, dedilar.
— Erni uydan ketkizish uchun, itni quvganday, unga ket deyish shart emas.
— Aka, tushunsangiz-chi, oldinda qish. Inson ikki mahal ovqat yeyishi kerak. Uyingizga har kuni ikki bor kelish biz uchun osonmi?
— Kelmasang kelma, o'zim amallayman.
— Ana, yana ranjishga o'tayapsiz! Uch oy bo'libdiki, biror marta pensiya pulingizdan berib, menga bozorlik qilib kel, dedingizmi? Yaxshigina pensiya olasiz. Axir men ham odamlarning uyida qora ishlar qilib pul topaman. Rossiyada ishlab yurganimda, ahvolimiz biroz tuzuk edi. Endi u yerga borib bo'lmay qoldi. O'g'lim — jiyaningiz ham men kabi usta, goh ishi bor, goh yo'q. Xo'p, shu uyda turar ekansiz, nega yangamni olib kelmaysiz? Qizlarni uzatgansizlar, o'g'lingizning ikki farzandi bor.
— U ham qishloqda gaz yo'qligi, chiroq o'chishini bahona qiladi.
— O'zingiz-chi? Nega shuni hisobga olmaysiz? Aka, egilgan boshni qilich kesmaydi, deydilar. Uyingizga qayting.
— Bundan ko'ra, “keting, uy menga qolsin” demaysanmi?
— Mana, gap qaerda? Hamma ayb o'zingizda ekan.
— Sen ham, Murod akam ham oladiganingizni oldingiz. Endi bu yog'iga ishingiz bo'lmasin. Mening o'ligim shu uydan chiqadi.
— Aka, shu uy sizniki. O'g'lingizga ayting, uyni o'ziniki qilib olsin. Faqat hozir uyingizga qayting.
— Sen dunyodagi eng xudbin odamsan, — o'dag'ayladi Muzaffar. — Mana, Shamsiddin shahardan uylandi — ichkuyov bo'ldi. Qariganda menga o'xshab xotini bilan kelishmay, qishloqqa qaytibdi. Hozir ota uyida yashayapti-ku!
— Uning akasi, ukalari turli sabablar bilan dunyodan o'tdilar. Kenja ukasining xotini bir oy o'tmay, bu uyda yashashi noto'g'riligi, odamlar orasida gap-so'zga qolishlarini aytganda, u tushundi. Hozir tuman markazida ijarada yashayapti. Endi u bilan sizning farqingiz bor — o'zini o'zi eplay oladi. Kimgadir qayta uylanishi ham mumkin. Ko'zingiz bu ahvolda bo'lsa, biror bevaga uylanolmasangiz. Bunaqada xarob bo'lasiz, aka!
— Xo'p, mayli. Lekin zerikkanda o'z uyiga kelib turadimi, ota hovlidagi bir uy va dahlizga ko'ch-ko'ronini ko'tarib kelganmi? Yana nima deysan? Jabbor-chi? U ham shunday. U o'n yillar oldin qishloqqa kelgan.
— Siz Jabbor akaday bo'lolmadingiz, bo'lolmaysiz ham, — ochig'ini aytdi Ahad, — Bolalarining har birini shaharda uyli-joyli qilgan. Keyin u qishloqqa ota hovliga daxli bo'lmagan joyga imorat soldi, bog' qildi.
— Sen bilan Murod akam ota hovlini shu ahvolga keltirib qo'ydinglar, men uni tiklamoqchiman, — gapni burdi Muzaffar.
— Aytayapman-ku, xotiningiz, o'g'lingizga ayting, kelib uyni nomingizga xatlab berishsin, — tutoqdi Ahad, — Sizga bir gapni aytaymi, yangam Shamsiddin, hatto Jabbor akaning xotinlaridan ham yaxshi. Siz ularga nisbatan nihoyatda injiqlik qilgansiz. Kimdir uyiga qo'ng'iroq qilib, erini so'rasa, Shamsiddin mudirning ayoli: “U o'lgan, boshqa qo'ng'iroq qilmang”, der ekan. Jabbor aka tiklayotgan imoratga uning xotini bir bor kelmagan. Yangam qishloq ma'rakalariga kelib turar, sizning yo'qligingizni bildirmasdilar. Hozir ham: “Muzaffar akani yuboring, qishda nima qiladilar u yerda? Bu mening sha'nimga ham yaxshi emas. Odamlar nima deydi? Nevaralar ham bobolarini sog'inishgan”, deyaptilar. Sizga yana nima kerak, aka?
— Tushunsang-chi, u sizlarga o'zini yaxshi ko'rsatish uchun shunday deydi, — ko'zlariga yosh ilindi akaning, — aslida, surishtirsang, Shamsiddinning ham, Jabborning xotini ham shunday. Kimdir qariganda qishlog'iga yolg'iz o'zi keldimi, demak, shunga majbur bo'lgan. Undaylarning xotini ilgari ham erning avlodiga past nazar bilan qarashgan, ammo o'z ota-onalari, qarindoshlari erning uyida hamisha hurmat ko'rishgan. Bunday ayollarni chala kelinlar deb bilaman. Agar sening ham xotining shahar ko'rganida qishloqqa qaytib kelmasdi. Hozir ham u boshqacharoq yo'l tutadi, seni shaharga, chet elga borishga majbur qiladi. Ishlab, pul topishingni istashadi. Aslida, sening ham mendan farqing yo'q.
Ajabo, odam bolasining aqli “ulg'ayish”da, hech bo'lmasa, o'z jismidan ortda qolmasin ekan. Bundaylar jamoat qo'ygan talablarga javob berolmay, o'z oilalarini boshqarolmay qoladilar yoki o'z jigargo'shalarining yukiga aylanishadi.
Yomg'ir tomsuvoq tomlarni yeydi. Ikki-uch yil ichida “ozig'i” kamayishi bilan odamlar yana tomga somon qorishtirilgan loy chiqarishadi. Yomg'irga xush yoqsin, yanada chiroylisidan “tanovul” qilsin, deya unga andavada pardoz beradilar. To'g'ri, yomg'irning “ishtahasini” bo'g'adiganlar ham topiladi. Tomni shifer yoki tunuka bilan yopishadi. Aks holda, shaffof ko'ringan yomg'ir tomchilari sabringiz istilosiga o'tadi. Selga do'nsa bormi? O'sha tomning boshi malomatdan chiqmaydi. Savalangani-savalangan.