Kelajakda yashayotgan bashariyat
yoki raqamli hayot afsunlari
Bugun shiddatli raqamlashuv, texnologiyalar rivoji tufayli hayotimiz tobora “qizib bormoqda”. Ayni paytda kishilarning kundalik mashg'ulotlari, vazifa va yumushlari shu qadar ko'pki, hammasiga birday ulgurishning o'zi favqulodda mushkul bo'lib qolgan. Kezi kelganda manaman degan “taym menejment” (vaqtni boshqarish) sohasi vakillari ham bu borada bosh changallab qolishmoqda. Chunki hozir odamlarni chalg'itib, ohanrabodek o'ziga chorlaydigan raqamli texnologiyalar, gadjetlar behisob. Smartfon, kompyuter, noutbuk, planshet, smart-televizor, smart-soat, turli virtual o'yinlar, internet va hokazo… Ularni sanab adog'iga yetish qiyin.
Mabodo mo''jiza yuz berib, o'rta asrlarda yashagan biron kishi bizning zamonimizga tushib qolsa bormi, boyoqish adoqsiz axborot oqimi va raqamlashuv asiriga aylangan sershovqin hayotimizga ko'nikolmay, aqldan ozishi hech gap emas. Axir har soniyada tarqalayotgan “Shok, shok, shok! Hamma ko'rsin! Yaqinlarga tarqating!” deb boshlanuvchi vahimali xabarlar, “obuna bo'ling, layk bosing” deya holi-joningga qo'ymaydigan sanoqsiz o'zini “bloger” deb atab olgan kimsalar javlon urayotgan tartibsiz axborot makoni zamondoshlarimizning asabini charchatmoqda.
Afsuski, hozir dunyoda yaratuvchanlikdan ko'ra, iste'molchilik kayfiyati hukmron. Oddiy odamlar serg'ayrat marketologlarning o'ljasiga aylangan: har qadamda — eshikda ham, teshikda ham baxt va farovonlik va'da qiluvchi jimjimador mahsulot-u xizmatlarning reklamasiga duch kelasiz.
Ishqilib, raqamli transformatsiya turmush tarzimizni keskin o'zgartirmoqda. Texnologiya va turmush uyg'unligini topish qiyinlashdi. Raqamli texnologiyalar yosh avlod ongini deyarli egallab ulgurdi. Keyingi vaqtlarda voyaga yetayotgan bolalarni ruhiy, moliyaviy va texnologik mezonlar asosida demografik guruhlarga bo'lish taomilga kirdi. Xususan, 2025 yildan “Alfa avlod” (2010-2020 yillarda tug'ilganlar shu avlodga mansub) bolalarining davri nihoyasiga yetib, “Beta-avlod” vakillari dunyoga kela boshladi.
Zamon bilan hamnafas yashash hayotning asosiy talabi hisoblanadi. Biz ham XIX asrda Angliyada ishlab chiqarish stanoklarini sindirish orqali taraqqiyotga qarshilik qilishga uringan ludchilarning ahvoliga tushishni istamasak, yangiliklar bilan hamnafas bo'lishimiz kerak. Ayni paytda raqamlashuv jarayonining ongsiz asiriga aylanib qolishdan ehtiyot bo'lish ham juda muhim. Ya'ni inson texnologiyalarga emas, texnologiyalar odamga xizmat qilsin.
Allaqachon XXI asrning ikkinchi choragiga qadam qo'ygan odamlar “jamiyat raqamli texnologiyalar ta'sirida qanday rivojlanmoqda, bugun qaysi jarayonlar muhim ahamiyatga ega, kelajakda nimalarga tayyor bo'lishimiz kerak?” degan hayotiy savollar ustida bosh qotirmoqda.
Har bir davrning o'ziga xos xususiyatlari, zamonaviy ibora bilan aytganda, muayyan “trend”lari bo'ladi. Shu ma'noda, zamonaviy hayot tezkorligi va to'xtovsiz raqamlashib borayotgani bilan oldingilaridan ajralib turadi. Bugunning ilg'or kishisi bir vaqtda bir nechta yumush bilan band bo'lishga, ya'ni vaqtdan imkon qadar unumli foydalanishga intilmoqda. Misol uchun, 2016 yili AQShda o'tkazilgan so'rovnomada qatnashgan amerikaliklarning yarmidan ko'prog'i (52 foizi), odatda, ikki yoki undan ko'proq yumushni baravar uddalashga harakat qilishini ta'kidlagan . Oradan o'tgan to'qqiz yil davomida ushbu yurt fuqarolarining kundalik tashvishlari soni yanada ko'payganiga shubha qilmasa ham bo'ladi.
Tezlashayotgan tasavvur
So'nggi vaqtda ijtimoiy tarmoqlardagi yozma, ovozli va tasvirli ma'lumotlar, ya'ni kontentlarning mazmuni va shakli, qolaversa, ularni qabul qilish darajasi ham katta o'zgarishlarga uchradi. Shu choqqacha bir necha soniyadan bir daqiqagacha davom etuvchi qisqa kontentlarga ko'nikkan yoshlar hozir yanayam besabrroq bo'lib qolishgan. Ular kontentlar tugul, musiqa asarlarini ham tezlashtirilgan shaklda eshitishni afzal ko'rmoqda. Bu ham aynan hayot sur'ati oshgani bilan izohlanmoqda. Chunki internetda axborot shu qadar ko'pki, ulardan imkon qadar ko'proq bahramand bo'lish uchun vaqtni tejash kerak.
2021 yili Los-Anjeles Kaliforniya universitetida o'tkazilgan tadqiqot natijalari ko'pchilikni ajablantirdi. O'shanda 231 nafar talaba 4 ta guruhga ajratilib, ikki xil mavzudagi 13-15 daqiqalik ma'ruzalarning video lavhasi ularga namoyish qilinadi. Aniqrog'i, mazkur lavhalar birinchi guruhda odatiy tezlikda, ikkinchi guruhda 1,5 baravar, uchinchi guruhda 2 karra, oxirgi guruhda esa 2,5 baravar tezlashtirilgan holda taqdim qilinadi. Shundan so'ng talabalar ma'ruzalar bo'yicha test imtihonidan o'tkaziladi. Hayratlanarlisi shundaki, odatdagi videodarsdan bahramand bo'lgan guruh a'zolari 40 ta savoldan 26 tasiga, ikki baravar tezlashtirilgan lavhani tomosha qilgan guruh vakillari esa 25 tasiga to'g'ri javob topadi. Ya'ni ularning o'zlashtirish darajasida deyarli farq yo'q edi .
Bundan ko'rinadiki, tezlashtirilgan dars usuli haqida o'ylab ko'rsa arziydi. Bu hol akademik o'zlashtirish jarayonida vaqtni tejash va ko'proq ma'lumotga ega bo'lish imkonini berishi mumkin. Lekin bu borada ham me'yor bo'lgani ma'qul. Media-mahsulotlar hadeb tezlashtirilgan shaklda namoyish qilinaversa, vaqt o'tib o'zining ma'nosi va qadrini yo'qotishi tayin.
Onlayn va offlayn… odamlar
2023 yilda dunyo bo'yicha 16 yoshdan 64 yoshgacha bo'lgan foydalanuvchilar bir sutkada o'rtacha 6 soat 40 daqiqa vaqtini turli qurilmalar ekraniga termilib o'tkazishi aniqlangan. Bu haftasiga 46 soat 40 daqiqani tashkil qiladi. Amerikada esa foydalanuvchilarning internetga ulangan qurilmalarga ajratadigan kunlik vaqti o'rtacha 7 soatdan oshmoqda . O'zbekistonda ham ahvol bundan qolishmasligi aniq. Chunki o'zbek segmentidagi ijtimoiy tarmoqlarda, internet platformalarida juda ko'plab vatandoshlarimiz millionlab kontentlarga erinmasdan izohlar yozish va layklar bosishga odatlangani hech kimga sir emas.
Bundan o'n-o'n besh yil burun doimiy internetga ega bo'lish, undan kundalik foydalanish katta obro' sanalar edi. Bugun esa buning mutlaqo aksini kuzatish mumkin: offlayn, ya'ni internet ta'siridan xoli bo'lish o'ziga xos hashamat belgisiga aylangan! Hozir hammaning nigohi ekranlarga qadalgan. Ko'pchilik uzzukun telefon, planshet, kompyuter, smart-televizor va hokazo qurilmalar bilan andarmon.
Global internet tarmog'ining ajralmas qismi bo'lgan O'zbekistonda ham undan foydalanuvchilar soni muttasil o'sib bormoqda. Eng chekka hududlarimiz ham optik tolali internet bilan qamrab olinmoqda. Statistika agentligi ma'lumotlariga qaraganda, 2023 yilning oxirgi uch oyi mobaynida mamlakatimizda internetdan (istalgan joyda) muntazam foydalanadigan 10 yosh va undan katta yoshdagi aholi ulushi 89 foizni tashkil etgan . Yanayam aniqrog'i, yurtimizda internet xizmatidan bahramand bo'layotgan odamlar soni 31 milliondan oshgan. Ularning 29,5 milliondan ko'prog'i esa mobil internetdan foydalanadi. Xullas, xalqimiz raqamli gadjetlar bilan oshnolik bobida jahondagi boshqa xalqlardan qolishmaydi, deb bemalol ayta olamiz.
Ochig'i, bugun kattayu kichik ertadan-kechgacha katta-kichik monitorlarga tikilib o'tiraverib, an'anaviy mashg'ulotlar bo'lmish samimiy muloqot, mutolaa, ko'chada sayr qilish va jismoniy mashqlardan ancha uzoqlashib qoldi. Barcha internetda, onlayn! Oila davrasida, dasturxon ustida, ishda ham, ko'chada ham odamlar telefondan ko'z uzmaydi. Albatta, internetning foydali tomonlari ko'p. Ammo aksariyat insonlar uchun u shunchaki vaqtni behuda sovurish vositasiga aylanib qolganidan ham ko'z yumib bo'lmaydi. O'tgan asrlarda kitob o'qish, ilm bilan shug'ullanish, hayotning mazmun-mohiyati haqida munozaralar yuritish ko'proq aslzoda kishilarga xos yumushlar sanalib, oddiy insonlar, asosan, qorin to'ydirish tashvishidan ortmas edi. Ajabki, bugungi zamonaviy dunyoda ham shunga o'xshash holat yuzaga kelgan: aksariyat kishilar internet titkilab, miyasini puch axborotlar bilan to'ldirishga ruju qo'ygan.
Meta-olamdan daraklar
Hozir tezlik bilan taraqqiy etayotgan yana bir yangi raqamli texnologiya — meta-olam yoki meta-makon alohida e'tiborga loyiq. Bu texnologiya o'zining ko'lami, jamiyat hayotida inqilobiy o'zgarishlarga sabab bo'lishi mumkinligi bilan alohida ajralib turadi. Meta-olam — real dunyo bilan birgalikda rivojlanuvchi virtual makon demakdir. Biz yashayotgan moddiy dunyo bilan virtual makonning uyg'un rivojini nazarda tutuvchi mazkur yangilikka dunyodagi barcha texnologik gigantlar, startap kompaniyalari faol sarmoya kirita boshlagan.
Odamlar meta-olamda xuddi real hayotdagi kabi turli mashg'ulotlar bilan shug'ullanishlari, hatto o'qib-ishlashlari mumkin. Hozirgi virtual reallikka ixtisoslashgan gadjetlar (VR) meta-olam qanday bo'lishi haqida dastlabki tasavvurlarni bera oladi. Misol uchun, ko'pchiligimiz odamlar virtual ko'zoynaklar yordamida yuqori o'lchamli tasvirlarni tomosha qilish asnosida ekranda yuz berayotgan voqealardan ta'sirlanib, turli xatti-harakatlarni amalga oshirishiga guvoh bo'lganmiz. Virtual reallikning kichik bir ko'rinishi hisoblangan ushbu holatda kishi simulyatsiya, ya'ni soxta voqelik ta'siriga tushib qolib, beixtiyor o'zini uning ishtirokchisi deb his qiladi.
Meta-olam ancha takomillashgan, ulkan virtual makon hisoblanadi. U yerda butun boshli shahar yoki mamlakat ko'lamidagi sun'iy dunyolar mavjud bo'lishi mumkin. Bu makonda siz istagan ko'rinishda paydo bo'lib, o'zingizdan umuman farq qilmaydigan virtual shaxslar bilan muloqotga kirishishingiz, aql bovar qilmas manzaralarga guvoh bo'lishingiz mumkin. Siz ushbu “yondosh dunyo”da real hayotdagi kabi ishlarni amalga oshirish imkoniga ham ega bo'lasiz. U yerda hatto pul ishlab topib, kundalik hayotingizda saflashingiz mumkin.
Meta-olam — juda katta ko'lamli loyiha. To'laqonli meta-olamni yaratish uchun ulkan moliyaviy resurslar va kuchli mutaxassislar talab etiladi. Lekin ayni damda Silikon vodiysining korchalonlari, dunyodagi nufuzli texnologik kompaniyalar shu maqsad yo'lida qattiq bel bog'lagan. Feysbuk kompaniyasi yaqinda o'z nomini “Meta” deb o'zgartirgani ham bejiz emas. Uning egasi bo'lmish Mark Sukerberg kelajakda meta-borliq g'oyasi orqali yosh avlod vakillarini ko'proq jalb qilish va ularni o'z mijoziga aylantirishni niyat qilgan. Birlashgan Arab Amirliklaridagi “Cloud Center of Excellence at Etisalat” kompaniyasi direktori Adnan Kashvanining ta'kidlashicha, bugun meta-olamga kiritilgan investitsiyalar miqdori 140 mlrd AQSh dollaridan oshadi. Birgina o'tgan yilning o'zida ushbu sohaga sarmoya kiritish ikki baravarga ko'paygan .
Shu o'rinda meta-olamning kichik bir ko'rinishi bo'lgan “Fortnite” onlayn o'yini bilan bog'liq bir voqea e'tiborga loyiq. Gap shundaki, pandemiya avj olgan 2020 yilning aprel oyida amerikalik repper Trevis Skottning mazkur tarmoqda uyushtirilgan onlayn konsertida 12 milliondan ortiq odam o'yin ishtirokchisi sifatida qatnashgan. Tabiiyki, real hayotda buncha odamni bir joyga to'plashning aslo imkoni yo'q. Meta-makon vositasida buning uddasidan chiqishgan. Kelajakda ana shunday ixcham virtual borliqlar birlashtirilib, ulkan meta-makonlar yaratilishi mumkin. Buyog'i faqat vaqt bilan bog'liq.
Javobsiz savollar girdobida
Bugun jadal rivojlanayotgan sun'iy intellekt texnologiyasi ham eng ko'p muhokamalarga sabab bo'lmoqda. Chunki u hayotimizga tobora chuqurroq kirib kelmoqda. Dunyodagi ko'plab yirik kompaniyalar bu sohada peshqadamlikni qo'lga olish uchun bir-biri bilan jiddiy raqobatga kirishgan. Aynan mana shu hol kutilmagan muammolar tug'dirishi mumkinligi ko'pchilikni xavotirga solmoqda. Chunki sun'iy idrokni takomillashtirish bobidagi kimo'zar poygalari inson hayotini yengillashtirishi o'rniga, ushbu taraqqiyot shaklini boshog'riqqa aylantirishi hech gap emas. BMT Bosh kotibi Antoniu Guterrish ham insoniyatni bu borada ogohlikka chorladi: “Sun'iy intellekt tizimlaridan terroristik, jinoiy maqsadlarda yoki davlat manfaatlari yo'lida noto'g'ri foydalanilishi o'lim va vayronagarchilikning dahshatli ko'rsatkichlariga, keng ko'lamli jarohatlar va tasavvur qilib bo'lmaydigan darajada chuqur psixologik zararlarga sabab bo'lishi mumkin .
Sun'iy idrok ustidagi izlanishlar shunday tez sur'atlarda davom etsa, kelajakda uning imkoniyatlari odamzodning aql-idrokidan o'zib ketishi turgan gap. Natijada yaqin kelajakda “insonning an'anaviy tafakkuridan foydalanish kerakmi yoki yoppasiga sun'iy intellekt imkoniyatiga tayangan ma'qulmi” degan ulkan dilemma kun tartibiga chiqadi. Ochig'i, o'shanda bunday boshog'riq savolga javob topish oson kechmaydi. Shuning uchun taraqqiyot bobida ham muayyan ma'naviy-axloqiy chegaralarga rioya qilinishi lozim. O'ylashimizcha, har qanday sharoitda ham insonning tabiiy aql-zakovatini sun'iy idrokdan ustun mavqeda saqlab qolish eng to'g'ri yo'ldir. Hozircha bu borada tanlov qilish imkoniyati o'zimizning ixtiyorimizda. Biroq erta-bir kun kech bo'lishi mumkin.
Xatar bilan yuzma-yuz
Biz yuqorida tilga olgan holatlar hozirgi raqamli transformatsiya davrida dolzarb tus olgan masalalarning bir qismi, xolos. Raqamlashuv jarayonining barcha ikir-chikirlarini birgina maqolada tahlil qilish imkonsiz.
Kundalik hayotimizga nazar solsak, bugun biz allaqachon fantastik filmlarda tasvirlangan uzoq kelajakda yashayotganimizga ishonch hosil qilish mumkin. Kundalik hayotimizga oid ko'plab vazifalarni bevosita yoki bilvosita texnologik uskunalar bajarmoqda. Turmush tarzimiz misli ko'rilmagan darajada ildamlashib ketdi. Zamonaviy texnologiyalar ta'sirida vaqtning qanchalik shitob bilan o'tayotganini sezmay ham qolyapmiz. Dunyoda yaratuvchanlikdan ko'ra, bor narsani sotib olishni ma'qul ko'radigan “iste'molchi jamiyat” shakllanmoqda. Ko'pchilik aslida turmushini yanada yaxshilashga xizmat qilishi lozim bo'lgan texnologiyalarning itoatkor asiriga aylangan. Jamiyatda real hayotdan ko'ra virtual olamning ta'siri ortib bormoqda. Taraqqiyot shu tarzda davom etsa, bora-bora soxta voqelikka qurilgan meta-olamlar inson umrining mazmuniga aylanib qolishi hech gap emas.
Xo'sh, bashariyat hozirgi raqamli transformatsiya va texnologiyalar inqilobi sharoitida o'zligini saqlab qola oladimi, u sun'iy ong rivoji oqibatida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xatarlarga tayyormi? Bugun bunday hayotiy savollar barchani birday o'ylantirishi, umumiy loqaydlik va beg'amlikdan xalos bo'lib, voqelikka teranroq qarashga undashi kerak. Ana shunda odamlar qay darajada xatarli sinovlar bilan yuzma-yuz turganini to'la-to'kis anglab yetishi mumkin.
Avazbek ShERMATOV,
Respublika Ma'naviyat
va ma'rifat markazi
huzuridagi Ijtimoiy-ma'naviy
tadqiqotlar instituti
ilmiy xodimi.