Dunyoni yaxshilar mehri asraydi
yoxud uch avlod ibrati
O'tgan kuzning so'nggi yakshanbasi edi. Ertalab Namangan shahridan Toshkentga yo'lga chiqdim. Pop hududidagi temir yo'lni ko'rib, xayolim tarixga qochdi.
…1916 yilning 18 sentyabrida Pop temir yo'l stansiyasidan mardikorlar ortilgan birinchi eshelon Chor Rossiyasiga jo'natilgan ekan.
Poyizingni jildirgan,
o'txonasi bilan do'ngalagi.
Dvinskiyga ketgandi
mard yigitning bir bo'lagi, —
deb boshlanadigan xalq qo'shig'i yodimga tushib qoldi. Bolaligimda rahmatli Halima ammam aytib beradigan bu qo'shiqning ma'nosini tushunmaganman. Bu qo'shiq o'g'illari Rossiya o'rmonlariga majburan qarag'ay kesish uchun olib ketilgan onalar dod-faryodi ekan. “Qarag'ayzoring kul bo'lsin, Nikolaying yo'q bo'lsin” degan ohu nolalari, qarg'ishi ekan. Qarg'ish yomon uradi, Nikolay podshoning nafaqat o'zi, hatto bola-chaqasiyam kuyib kul bo'ldi-ku!
Shamoldan qutuldik, deb turganlar bo'ronga tutilgandi. Sho'rolar hukumati hurriyat kurashchilarini “bosmachilar” deb atashdi, millat qahramonlarini qirdilar. Turon ahlini yovdan xalos etishni istagan qo'rboshilarni ming-minglab yigitlari bilan shahid qildilar. Turkiston degan yurtni talashdi. Popga tutashib ketgan Qo'qonga o't qo'yishdi, go'dagini ham qoldirmay jonini olishdi.
Shu Pop tuprog'ida bosqinchilarga qarshi kurashib, Rahmonqul qo'rboshi yuzlab yigitlari bilan jon bergan, shahid bo'lgan.
O'ylar og'ushida borayotirman. Balki, men ketayotgan yo'llarda qahramon bobolarimiz izlari qolgandir… Bilmam, bu tuproqqa yovning qonxo'r gazandalari galasiga qarshi qilichlarini yalang'ochlagan mardu maydonlar qoni to'kilgandir?!
Yo'lning o'ng tomonida ko'chat ekayotgan kishilarga qarab xayolim bo'lindi. Ularga, hech bo'lmasa, rahmat aytib qo'yay deb to'xtadim. Shag'al, chag'ir tosh aralashib ketgan jigarrang tuproqli yerni kovlashib, daraxt ko'chatlarini ekayotgan kishilarning yoshi kattarog'i bilan gaplashib turganimda, yo'l yoqasiga oq rangli “Lasetti” avtomashinasi kelib to'xtadi. Zamonaviy kiyimi, dadil-dadil gapirishidan rahbarlik nafasi kelib turibdi. Bu kishi: “Otam rahmatli ko'chat ekish katta savob, daraxtlar ham salavot aytadi, deb aytardi”, deya atrofiga yig'ilganlarga yana nimalarnidir tushuntira boshladi. Bu hikmatli gapni eshitishim bilan u tomonga bir qaradim. Namangan ahli assalomu alaykumni qizg'anmaydigan xalq. Unga jurnalist ekanligimni aytdim. O'zi chapaniroq ko'rinsa-da, ovozi shirali, so'zlari mazmunli va shu bilan birga fikri ham jo'yali inson ekan. U o'zini O'zbekiston Respublikasi O'simliklar karantini va himoyasi agentligining Namangan viloyati bo'limi boshlig'i Anvarbek G'afforov deb tanishtirdi. Yo'l bo'yidagi qaqrab yotgan maydonlarga cho'l iqlimiga chidamli va xushmanzara daraxt ko'chatlarini ekayotgan kishilar agentlikning Pop tumani bo'limi xodimlari ekan.
Payg'ambarimizning “Birortangiz ekish uchun qo'lingizda bir ko'chatni ushlab turgan vaqtingizda qiyomat qoyim bo'lib qolsa-yu, uni ekib olishga ko'zingiz yetsa, albatta ekib qo'ying” degan muborak hadisini aytib, atrofimdagilarni rag'batlantirdim. Hali bu biyobonlar bog'u bo'stonga aylanajak. Ushbu manzildan o'tadigan yo'lovchilar daraxt ekkanning otasiga rahmat, baraka topishsin deb duolar qilishadi…
Anvarbek bilan xayr-xo'shlashimiz ancha cho'zildi. U bilan suhbatimiz qovushib ketdi, u hayoti haqida shunday jo'shib so'zlardiki, go'yo mehr bulog'i qaynab chiqayotganday! Nazarimda, Anvarbek ko'chat bilan birga oraga mehr urug'ini ham ekkanga o'xshardi.
Anvarbek otasi Abdulboqi G'afforov haqida mehr-muhabbat bilan so'zlayotirki: “Hayotda shunday o'g'illar ham ko'p” deb quvondim. Otasining savobli ishlari-yu ibrat to'la hayoti haqidagi hikoyatlarni eshitib, ma'nan rohat oldim. Anvarbekday hayotning past-balandini ko'rgan, ziyoli va ochiqko'ngil, dangal aytganda, haqiqiy ota o'g'il bilan ro'baro' qilgani uchun Allohga shukurlar bo'lsin! Xayrlashayotib, bir dasta gazetalar bilan namanganlik Nosir Otaxonov haqidagi “Chinor shoxidagi sinchalak” kitobimni unga sovg'a qildim.
— Nosir Otaxonov otam rahmatlining yaqin do'sti edi, o'g'li Ulug'bek mening o'rtog'im, – deb xursand bo'lib ketdi Anvarbek. — Bizni Alloh uchrashtirdi, otam haqida ham xotira yozsangiz, boshimiz osmonga yetardi. Hayot bo'lganida yetmish beshga kirardi.
— Xudo xohlasa, keyingi safar Namanganga kelganimda, albatta, uchrashamiz, – deb u bilan xayrlashdim.
Boshqa ijodkorlarda qanday, bilmadim-u, yozganimda ortidan rahmatlar keladigan qahramonlar topilishida tasodiflar meni ko'p siylagan. Poytaxtga borgach, namanganlik ko'zga ko'ringan keksa olimlarga, nuroniy ustozlarga qo'ng'iroq qilib, Abdulboqi G'afforov haqida xotira maqolasi yozish niyatimni aytdim. Ular: “Siz doim ko'pchilikning ko'nglidagi savobli ishlarni qilib yurasiz, Abdulboqi G'afforov haqida kitob yozsa ham arziydi”, degan fikrni aytishdi…
Oradan bir yarim oylar o'tgach, tahririyat rejasiga ko'ra, yana Namanganda bo'ldim. Insoniy qadriyatlar orasida so'zining ustida turish, va'dasiga vafo qilish muhim jihatlardan hisoblanadi. Nadomatlar bo'lsinki, keyingi yillarda yolg'on ko'paydi, kishilarning bir-birlarini aldashi oddiy holatga aylanib borayotir. Shaytonga do'st tutinib, yolg'on so'ylab vijdoni qiynalmaydiganlar, va'dasini bajarmaslikdan uyalmaydiganlar ko'payib bormoqda. Ular orasida elning oldida yuradigan katta-kichik amaldorlar ham bor.
Xayriyatki, Anvarbek lafzi butun inson ekan. Kelishilgan vaqtda uchrashdik. U boshchilik qilayotgan O'simliklar karantini va himoyasi agentligi viloyat bo'limi idorasidamiz.
Rahbarning xonasiga kirsangiz, dilingiz yayrab ketadi. Yigirma xildan ortiq noyob gullarga qarab ko'zingiz quvonadi. Xonaning to'rt burchagida bir tupdan shoxlarida mevasi osilib turgan, har biri g'ozning tuxumidek oltin rangli limonlarga qarab turib qoldim.
— Rahmatli Abdulboqi otam limon yetishtirishning hadisini olgandi, bu kasb bizga ota meros, – dedi Anvarbek. — Uyimizda ham limonariymiz bor edi. Mehnatning ichida katta bo'lganman. Qayta qurish davri boshlanganda Namanganda birinchilardan bo'lib asalarichilik firmasini ochganmiz. Asalari boqib, yetishtirilgan asalni qadoqlashni yo'lga qo'yganmiz. Otamizning qo'li barakali edi. Uyda qo'y boqardik. Yuzlab qo'ylarimiz judayam semiz bo'lardi. Sanog'iga yetib bo'lmaydigan to'tiqush ko'paytirib sotardik. Shundan keladigan pullarga chiroyli uylarimizni qurganmiz. Otamiz ishning ko'zini biladigan, judayam mehnatsevar inson edi. Uylarimiz qurilayotganda ustalar bilan birga ishlaganmiz. Palonchining o'g'liman demasdan guvala qilib ustalarga olib berardim. Alhamdulillah, nolimayman, mehnat bilan baxt topib, shunday kunlarga yetdim.
Anvarbek hovlidagi limon yetishtiriladigan issiqxonaga olib kirdi. Bu limonariy 1997 yili otasi Abdulboqi G'afforov viloyat agrokimyota'minot korxonasiga rahbarlik qilgan paytda qurilgan ekan. Chamasi ikki yarim, uch metr keladigan chuqurlikka ekilgan limon daraxtlari shoxlarida mevalar pishib yotibdi. Mo''jazgina limonariyda ellik besh tup limon bor ekan. Bu issiqxonaning to'rt tarafidagi ichki devorlariga marjondek qilib pishiq g'isht terilgan ekan. Qisqasi, eng oddiy usulda unumdor limonariy qurmoqni istaganlar andoza olsa bo'ladi.
— Otam rahmatli rahbar bo'lib kelganida, bu binolar xarob holga kelib qolgan ekan, – deb Anvarbek hikoyasini davom ettiradi. — Yonlarida haydovchi bo'lib birga yurganman. Viloyat agrokimyota'minot korxonasining hamma binolarini va tumanlardagi ta'minot bazalarini tubdan qayta ta'mirlatib, talon-torojliklardan saqlab qolgan edi. Ishda erishgan yutuqlari bois otam Respublika Agrokimyota'minot birlashmasiga rais bo'lib ketdi.
Idora hovlisining narigi tomonida yana bir sotixlik issiqxona bor ekan. Ishchi xodimlar uchun turli xil ko'katlar baravj o'sib turibdi.
— Prezidentimiz tashabbusi bilan Yangi yil arafasida kam ta'minlangan oilalardan beshtasiga saxovat ko'rsatish uchun tayyorgarlik ko'rayotgan edik, — dedi Anvarbek.
U kambag'al oilalarni yo'qlash uchun tikuv mashinasi, pishiriq tayyorlaydigan elektr pech, oziq-ovqatlar, un mahsulotlari va bolalar kiyim-kechaklarini ortayotgan mashinalar tomonga boshladi.
— Savobli ishimizga respublika “Hurriyat” gazetasidan kelgan jurnalist akamiz ham sherik bo'ladi, — deb u meni xodimlariga tanishtirdi.
Shahar bilan tutash “Nurobod” fuqarolar yig'ini hududidagi ehtiyojmand oilalar yashayotgan xonadonlarda bo'ldik. Ular yashayotgan sharoitlarni ko'rib, nahotki shunday shukuhli zamonamizda bu qadar nochor oilalar bo'lsa-ya, deb bechoralar ahvoliga achindim.
Besh nafar norasida bolalari bilan birovning hovlisida ijarada yashaydigan ota oddiy ishchi, ona uy bekasi. Onaning muruvvatli insonlar qo'lidan sovg'a-salomlar olayotgani va mo'ltirab turgan bolalarning holatini bir tasavvur qiling-a! Anvarbek xuddi o'z farzandlari davrasida turgandek mehr bilan yangi ust-boshlarni bolajonlarga kiydirayotir. Jajjigina o'g'il-qizlar yangi ust-boshlarni kiyishgach, maqtangandek bir-birlariga qarab qo'yishadi. Beg'ubor ko'zlardagi quvonchlarni ko'rib, kayfiyatim ko'tarilgandi. Ularga bisotimdagi eng shirin so'zlarni aytib, Yangi yil bayrami bilan tabrikladim: “Hali kelajak oldinda, siz bolajonlar o'qib ulg'ayasiz, toparmon-tutarmon bo'lib ketasizlar, ota-onangizning xizmatlarini qilib duolarini olasizlar. Xudo xohlasa, o'zinglar ham saxovat ulashadigan insonlar darajasiga yetasizlar”.
Qaytar chog'i Anvarbek G'afforovdan shu oilaning bir o'g'lini o'qitib tarbiya qilmoqchi ekanini eshitib, unga bo'lgan ixlosim yanada ortdi…
Anvarbekning aytishicha, opodadasi (Namanganda bobosini opodada deyishadi) faqir-miskinlarga, yetim-esirlarga yordam berishga shoshiladigan, saxiylikda musobaqalashadigan, odamlarga ehson ulashib rohatlanadigan inson bo'lgan ekan.
— Alloh taolo hammaga ham saxiy qalb ato etavermaydi, ehson qilgan odamning rizqi ko'payar ekan, – deyman.
— Abdug'affor opodadamdan ko'p yaxshi xislatlarni o'rganganmiz, – deya u boshqacha bir zavq bilan hikoyasini davom ettiradi. — Ko'p kitob o'qiydigan ziyoli inson edilar. Uyimizga pochtachi har kuni bir to'p gazeta-jurnal olib kelardi. Lampasini yoqvolib, ko'zoynagini taqvolib, meni erkalab, “toy, gazetani obering-chi” der edilar. Bo'ylari baland, qaddi-qomatli, bolaparvar kishi edilar. O'g'ildan katta nevara bo'lganim uchun opodadamning uyida podshodek erkalanib yurardim. Ichiga kirib olib uxlardim.
U arab tilida yozishni bilardi. Muqaddas Islom dini ahkomlariga amal qilib, opodadam ham, Hamidaxon achamlar ham pinhona namoz o'qib, ro'za tutishar edi. O'tgan asrning 70-yillarida — sobiq ittifoq paytlarida Saudiya Arabistonidagi qarindoshlarimizga yashirincha xat yozar ekan. Mustaqillikdan keyin hajga borib, ular bilan topishdi. “Alhamdulillah, mustaqil bo'ldik, dinga yo'l ochildi, jadidlarning kunini ko'rmadik”, deb shukur aytib yurardi.
Yog'och savdo bazasi boshlig'i bo'lgani uchun mahallalarda qurilish boshlab qo'yib, bitkaza olmay qolganlarga qancha shifer, qancha yog'och kerak bo'lsa, shunday berib yuborar edi. Uyimizga turli muammolari bilan kelganlarning ishini bitirib beradigan xalqparvar kishi bo'lgan. Odamlar xursand bo'lganlaridan to'lqinlanib, ko'zida yosh bilan duo qilib ketishardi.
Hayotda ko'rib anglab yetdimki, yaxshi fazilatlar otalardan bolalarga meros bo'lib o'tar ekan. Rahmatli Abdulboqi dadam ham dadasiga — opodadamga o'xshab yurgan yo'lida saxovatlar ulashib, savob ishlar qilib umr kechirdilar. Odamlarga qilgan ezguliklarini sanab adog'iga yetkazib bo'lmaydi. Iloho, yaxshi amallari tufayli yaratgan egam joylarini jannatlardan qilsin…
Anvarbek bilan suhbatlashgan kishi hecham zerikmas ekan.
— Yoshligimda sho'x, erkatoyroq bo'lsam-da, rus maktabini oltin medalga, institutni esa qizil diplomga bitirganman. Birinchi ustozim — dadam. “Ilmli odam xor bo'lmas”, der edi. Bu hikmat to'g'ri ekan, o'qib hayotda o'rnimizni topdik. Dadamning do'stlari, ulfatlari, shogirdlari ko'p edi. Xushchaqchaq, ko'ngli ham, qo'li ham ochiq inson atrofiga, xuddi shiraga asalarilar kelganidek, odamlar kelishaverar ekan. Uning xotirasi hayron qoladigan darajada kuchli edi. Tanishlarining telefon raqamlarini, avtomashinalarining davlat raqamlarini yoddan bilardi.
Dadamning asli kasbi injener bo'lgan, politexnika institutini bitirgan. Turli ta'minot tashkilotlarida, zavodlarda mas'ul lavozimlarda ishlagan. Avvaliga fan nomzodligini yoqlab, olimlik faoliyatini davom ettirish uchun Toshkent politexnika institutining Namangan filialiga ishga o'tgan.
Kafedra mudirligidan o'quv ishlari bo'yicha prorektor darajasigacha bo'lgan lavozimlarda ilmiy faoliyat olib borgan. Hozirgi Do'stlik ko'chasidagi institutning ikkita bir xil binosini qurishga Moskvadan ruxsat olib kelib qurdirgan. Sobiq sho'rolar zamonida bunday qurilishlar Moskvaning roziligi bilan qurilar edi.
Dadam chet tillarni, jumladan, rus tilini yaxshi bilardilar. Doktorlik dissertatsiyasini Moskvada akademik Shukin rahbarligida yoqlagan edi, o'sha quvonchli kunda dadam bilan birga edim.
“O'g'lim, ishingizga mehrli bo'ling, pirovardini o'ylab qadam tashlang, do'st, ulfat tanlashda adashmang”, derdilar. Ko'rsatgan yo'l-yo'riqlariga amal qilib, kam bo'lmadik…
Anvarbekning taklifi bilan dadasining qadrdon do'sti Kamolxon aka Muhiddinov yashaydigan “Haqiqat” mahallasi Miskin ko'chasidagi xonadondamiz. Kamolxon hojining eslashicha, Abdulboqi G'afforov bilan maktabda boshlang'ich sinfda o'qigan chog'laridan do'st bo'lishgan.
— Abdulboqi juda quvnoq yigit bo'lgan, – dedi u. — Qanday yuqori vazifalarda ishlasa-da, kibri yo'q, ko'pchilikka moddiy yordam berib zavqlanadigan, infoq-ehsoni kuchli inson edi. Farzandlarini uylayolmay zoriqib qolgan o'nlab hamyurtlarimizga katta yordami tekkandi. Do'stiga sodiqlikda ham ibrat bo'lardi. O'ziga yomonlik qilganlarga ham yaxshilik qilaveradigan mehribon edi. Shunday ajoyib inson bilan hamnafas bo'lganim uchun Yaratganga shukur deyman.
Abdulboqi aka tug'ilib o'sgan xonadonda ukasi Abdulbori G'afforov istiqomat qiladi.
— Akam rahmatli bizlarga judayam mehribon edi, – dedi Abdulbori aka. — Ulfati jonon, bir og'iz shirin so'z bilan davradagilarning ruhini ko'tarib yuborardi. Akam ko'rinishidan jahldorga o'xshasa-da, qalbi yumshoq, silai rahmli kishi bo'lgan. Aqlli, dunyoqarashi keng, xotirasi kuchli olim edi. Uni yaxshi bilganlar tirik ensiklopediya deyishardi. Aka-ukalar juda ahil yashadik, bugun farzandu nabiralarimiz ham bir-biriga oqibat ko'rsatishmoqda. Akam rahmatlini juda yaxshi ko'rardim. Har juma kuni “Mavlono” qabristoniga akamning ziyoratiga boraman. Iloho, joylari jannatda bo'lsin.
Dunyoni yaxshilar mehri asraydi, deydilar. Namanganda ko'p yaxshi insonlar suhbatidan hikmatlar topdim. Yaxshilikning mukofoti yaxshilik ekanligiga yana bir bor amin bo'ldim. Anvarbek G'afforovning shunday deganlari yodimda qoldi: “Dadam O'zbekistonni juda yaxshi ko'rar edi. Namanganlik bo'lganidan faxrlanib, yurtini dildan sevgan odam xor bo'lmaydi, yurtining qadriga yetgan odamgina o'z uyining, ota-onasining, oilasining, farzandlarining qadriga yetadi, der edi”.
Ha, ona yurtni yaxshi ko'rish asli fitratdan deb bejiz aytilmagan.
Dilmurod QIRG'IZBOYEV,
publitsist.