Tuganmas xazina
O'zbekiston Milliy kutubxonasi fondida saqlanib kelinayotgan boy madaniy va ma'rifiy meros bilan yoshlarimizni, mutaxassislarni, professor-o'qituvchilarni yaqindan tanishtirish, ularga mazkur resurslardan tadqiqot ob'yekti sifatida foydalanishlariga keng imkoniyatlar yaratib berilgan. Mahmudxo'ja Behbudiy muharrirligida chop etilgan “Samarqand” gazetasi, “Oyina” jurnali, Behbudiyning ma'rifiy, ta'lim-tarbiyaga oid, musulmonlarni madaniy va zamonaviy bilim olishga undovchi maqolalari bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan.
Kitob — bebaho boylik. Kutubxonalar — tuganmas xazina. Foydalanganingiz sari qimmati oshsa oshadiki, aslo kamaymaydi.
Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasining qo'lyozmalar, noyob va alohida qiymatga ega nashrlar fondida saqlanib kelinayotgan XIII-XIX asrlarda yaratilgan nodir qo'lyozmalar, kitoblar, albomlar, ensiklopediyalar, lug'atlar ham shunaqa. Ular nafaqat mahalliy, balki Markaziy Osiyo mutaxassislari tomonidan boy fondlardan biri ekanligi e'tirof etilgan. Shu bilan bir qatorda, fondda saqlanayotgan ilk chop etilgan gazeta va jurnallar tadqiqotchilar tomonidan qiziqib o'rganiladigan manbalardan biri hisoblanadi. Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdulla Qodiriy, Avloniy, Fitrat, Cho'lponning hayotlik davrlarida nashr qilingan asarlari ular merosini o'rganishda katta ahamiyatga ega.
Turkiston ma'rifatparvarlarining otasi Mahmudxo'ja Behbudiy millatning ko'zini ochmoq, uni asriy qullik kishanlaridan ozod etmoq yo'lida “Samarqand” gazetasini, “Oyina” jurnalini nashr qilgan. Ularda e'lon qilingan maqolalari orqali Turkiston musulmonlarini dunyo ahli a'molidan ogoh etdi, taraqqiyot va ozodlikning yorqin yo'llarini ko'rsatib berdi. Turkiston ma'rifatparvarlari orasida birinchi bo'lib o'zbek tilida “Padarkush” nomli drama yaratdi va o'zbek dramaturgiyasining poydevorini qo'ydi. O'sha davr maktablari orasida yangilik sanalib, ko'pchilikning e'tiborini qozongan usuli jadid maktablarining birinchi nazariyotchi va amaliyotchilaridan bo'ldi.
Milliy kutubxonada saqlanayotgan “Turkiston viloyatining gazeti”ning 1908 yilgi 22 iyun sonida Behbudiy imzosi bilan “Ob otkrыtii musulmanskoy biblioteki-chitalni — mutolaaxona” degan maqola bosilgan. “Samarqandda umumiy mutolaaxona — biblioteka, chitalniy ochmoq uchun o'n ikki nafar muhtaram kishilar ila birga 27 bobdan iborat bir dastur, ustaf tuzib, janob baland darajalik Samarqand gubernatoriga topshurub edukki, inshoollo, qonunnoma jamiyati mustahkam bo'ldi”, deb yozadi Behbudiy.
Shunday qilib, Samarqandda ochilgan birinchi musulmon kutubxonasi katta bir shijoat, zavq-shavq bilan ishlay boshlaydi. Ziyoxonaning kitob fondi o'ziga yarasha boyib boradi. Dastlab boy va savdogarlar bu joyga Qur'oni karim va boshqa diniy kitoblardan sovg'a qiladi. Kutubxonaga mehri tushib qolgan Samarqandning boy-savdogarlari iona va xayriyalar qila boshladi. Behbudiy imzosi bilan bunday saxovatpesha va ma'rifatparvar kishilarning uzundan-uzoq ro'yxati berilib, olqishlar bilan yozib borildi. 1908 yilning oxirlariga kelib, kutubxona ishlari yaxshi izga tushib ketadi. Buni biz “Turkiston viloyatining gazeti”ning 1909 yil, 15 yanvarda “Samarqand kitobxona va mutolaaxonai islomiyasining 1908-chi yil hisobnomasi” sarlavhali Behbudiy maqolasi orqali bilamiz.
O'zbekiston Milliy kutubxonasi fondida saqlanib kelinayotgan boy madaniy va ma'rifiy meros bilan yoshlarimizni, mutaxassislarni, professor-o'qituvchilarni yaqindan tanishtirish, ularga mazkur resurslardan tadqiqot ob'yekti sifatida foydalanishlariga keng imkoniyatlar yaratib berilgan. Mahmudxo'ja Behbudiy muharrirligida chop etilgan “Samarqand” gazetasi, “Oyina” jurnali, Behbudiyning ma'rifiy, ta'lim-tarbiyaga oid, musulmonlarni madaniy va zamonaviy bilim olishga undovchi maqolalari bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Turkiston jadidlarining rahnamosi Mahmudxo'ja Behbudiy hazratlari asos solgan va muharrirlik qilgan birinchi milliy, haftalik, suratli jurnal — “Oyina” fondimizda saqlanayotgan nodir nashrlardan biridir. Bu jurnal o'lka xalqlarining fikriy uyg'onishiga katta hissa qo'shdi. Turkiston va Buxorodan tashqari, Ziyo Saidning ko'rsatishicha, bu jurnal “Kavkaz, Tatariston, Eron, Afg'oniston, Hindiston va Turkiyaga tarqalar edi”.
Jurnalning birinchi soni 1913 yilning 20 avgustida dunyo yuzini ko'rgan (hijriy yil hisobida 1331 yilning 1 shavvoli). B.Gazarov va K.Sliyanov litografiyasida bosilgan. Jami 68 ta son chiqqan. Oxirgi soni 1915 yilning 15 iyunida chop qilingan. Uning ilk sonidan joy olgan Behbudiyning “Turkiston” sarlavhali maqolasida o'lkaning geografik, ma'muriy tavsifi berilgan. Aholisi, viloyatlari, uezd va sanjoqlari haqida yozilgan. Uning “Sherdor madrasasi” sarlavhali maqolasi esa Sherdor madrasasining yuzaga kelish tarixi, binoning tarxi va arxitektura jihatidan o'ziga xosliklari haqida ma'lumot beradi. “Ikki emas, to'rt til lozim” degan mashhur maqolasida Mahmudxo'ja Behbudiy turkistonliklar ijtimoiy turmush sharoitlariga ko'ra, to'rt tilni bilishlari lozimligini dalillar bilan isbotlagan. Shuningdek, Vasfiyning “Tanbeh va bayoni voqe'” degan madrasa va mudarrislar to'g'risidagi; Milliyning “Iltijo” degan millat ahvoli haqidagi she'rlari; Faxriddin Rojiyning “Oina chist?” — “Oyina” jurnaliga tavsifiy bayoni hamda she'ri o'quvchilarda qiziqish uyg'otgan. Sahobalar kasb va tijoratga qanday munosabatda bo'lishgani haqidagi maqola, Usmonli doktor Basim Umar poshoning “Tutun” nomli asaridan qisqartirib berilgan “Tutun yoinki tamoku” degan parcha, bankdan mayda qarz olish tartibi va oqibatlari to'g'risidagi Mahmudxo'janing “Mayda qarz” (Melkiy kredit) kabi ijtimoiy, iqtisodiy, fanniy, jug'rofiy, adabiy materiallar jurnalning qiziqarliligini oshirgan.
“Oyina” jurnali ma'rifat va madaniyat tarqatishda juda katta xizmat qildi. Unda millat va uning haq-huquqi, tarixi va til-adabiyot masalalari, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. Ayniqsa, til masalasi muharrirning hamisha diqqat markazida turdi. Behbudiy millatning taraqqiysi uchun bir necha til bilish shart deb hisoblardi.
Behbudiy adabiy tanqidga katta e'tibor berdi. Navoiydan keyingi bir necha asrlik sukunatdan so'ng bu sohaning xususiyatlarini ta'kidlab, adabiyotda tenghuquqlilik masalasini o'rtaga qo'ydi. Jurnalning 1914 yil №27-sonida “Tanqid saralamoqdur” deb nomlangan maqolasi chop etilgan.
Adibning barcha tarixiy-ilmiy mavzudagi maqolalari o'tmishga kamoli ehtirom va e'tiqod bilan yozilgani boisidan Uchinchi Renessansning madaniy poydevori tiklanayotgan bugungi kun uchun juda zarurdir.
Umida TEShABOYEVA,
Alisher Navoiy nomidagi
O'zbekiston Milliy
kutubxonasi direktori.